Lanckoroński Antoni Józef h. Zadora, przydomek z Brzezia (ur. 1760, wg Dworzaczka 1761, zm. 1830), poseł na sejmy, komisarz skarbowy, członek Komisji Edukacji Narodowej (KEN), Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, marszałek sejmu stanowego galicyjskiego. Ur. 8 V w Żwańcu w pow. kamienieckim, był synem Macieja (zob.) i Apolonii z Morsztynów, kasztelanki wiślickiej. Jak można sądzić, L. otrzymał staranne wykształcenie, o którym mamy tylko ułamkową informację. W r. 1773 przybył do Getyngi, by na tamtejszym uniwersytecie studiować najprawdopodobniej nauki prawne i polityczne. Nie wiadomo, gdzie i kiedy studia zakończył. W r. 1778 (a wg Bonieckiego dopiero w 1788) otrzymał stopień rotmistrza kawalerii narodowej (wg Małachowskiego-Łempickiego – chorągwi pancernej). Od r. 1781 należał do wolnomularskiej loży «Pod Trzema Hełmami na Wschodzie Krakowa». Gdy Józef II utworzył w r. 1781 «królewską gwardię szlachecką galicyjską», której szefem-kapitanem był A. K. Czartoryski, L. został gwardzistą cesarskim. W r. 1780 posłował na sejm z woj. krakowskiego, w r. 1782 z woj. sandomierskiego, a w 1786 był znów posłem z woj. krakowskiego. Głośne było wówczas jego wystąpienie, w którym przedstawił upadek Krakowa spowodowany zaborem południowej części woj. krakowskiego przez Austrię. Na tymże sejmie został wybrany komisarzem Skarbu Kor. i z tym urzędem wiąże się dalsza działalność L-ego. W listopadzie t. r. Komisja Skarbu Kor. wyznaczyła go w skład delegacji do pertraktowania z Komisją Menniczą w sprawach monetarnych. Na sejm 1788 r. Komisja Skarbu Kor. wyznaczyła L-ego, razem z Tadeuszem Czackim, jako swoich reprezentantów. Znalazł się w gronie komisarzy atakowanych na tym sejmie za sprawę meblowania na koszt Rzeczypospolitej pałacu ambasady rosyjskiej. W końcu 1788 r. lub na początku 1789 L. i komisarz Dominik Kamieniecki pertraktowali w imieniu Komisji w sprawie pożyczki dla Skarbu, ale misja ich zakończyła się niepowodzeniem, bowiem bankier P. Blank, z którym prowadzili rozmowy, stawiał wygórowane warunki. W początkowym okresie sejmu L. dość często wyjeżdżał z Warszawy, m. in. w sierpniu 1789 r. przebywał w Krakowie, potem w majątku ojca Dębno, skąd informował Ignacego Potockiego o nastrojach w Galicji. Jako komisarz skarbowy sygnował „Rachunki Generalne” Skarbu Kor. za okres od 1 IX 1790 do 1 III 1791 r.
Podczas Sejmu Czteroletniego L. prowadził ożywioną działalność polityczną; związał się z obozem reform i należał do grona najruchliwszych klubistów. W końcu kwietnia 1791 r. hetman F. Ks. Branicki bezskutecznie próbował pozyskać go dla obozu przeciwników reform, planujących rekonfederację przeciw skonfederowanemu Sejmowi; zapytał go wręcz, «czy nie podjąłby się wraz z nim rozpocząć rekonfederację, prawie do laski zapraszając». Gdy konspiracyjne narady nad reformą przeniesiono z domów A. K. Czartoryskiego i S. Małachowskiego na Zamek i zwiększono nieco grono ich uczestników, wciągnięto do nich także L-ego. Przeciwnicy reform, a za nimi również historycy, przypisują L-emu ważną rolę organizatorską w przygotowaniach do przewrotu 3 Maja. On miał zapraszać posłów i niektórych senatorów («do pałacu Radziwiłłowskiego na lody») na zebranie 2 V 1791 r., aby zjednać ich dla projektu konstytucji. Zebranie to zagaił L. Po odczytaniu projektu Ustawy Rządowej zebrani zobowiązali się przeprowadzić jej uchwalenie nazajutrz w sejmie.
L. był także aktywnym członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej 3 Maja i należał do grona jego założycieli. Jeden z korespondentów Szczęsnego Potockiego donosił mu: «Zawsze w wigilią sesji [sejmowej], na której mają co zrobić, p. L. arbiter zbiera partyzantów do Radziwiłłowskiego pałacu». Gdy na przełomie 1791 i 1792 r. coraz głośniej było w Warszawie o knowaniach malkontentów, L. należał do grupy osób najczujniej śledzących poczynania wrogów Konstytucji. Przeciwnicy polityczni przypisywali mu aktywny udział w zakulisowych przygotowaniach uchwały sejmowej potępiającej przyszłych targowiczan. Dn. 27 I 1792 r., gdy uchwalano prawo pozbawiające Szczęsnego Potockiego i S. Rzewuskiego urzędów, «p. L., na ławkę wyniesiony, dawał znaki» … «sprowadzonej zgrai łabusiów, perukarczyków, cukierników, unteroficerów poprzebieranych, którzy…, ktokolwiek się przeciwnie odezwał, krzyczeli, gwizdali».
W grudniu 1791 r. Stanisław August mianował L-ego członkiem KEN. Na jej polecenie działając wespół z innym komisarzem L. Gutakowskim, ustalał w marcu i kwietniu 1792 r., z przedstawicielami Komisji Policji Obojga Narodów dalsze losy Szpitala Św. Łazarza w Krakowie. Ostatnie czynności jako komisarz skarbowy wypełniał L. podczas wojny 1792 r. Gdy szykowano wyprawę króla do obozu wojska, Komisja Skarbowa ustanowiła 1 VI «Kasę Obozową pod bokiem JKMci» i delegowała do niej L-ego i J. N. Horaina. Jako członek KEN zasiadał wraz z Michałem Radziwiłłem przy prymasie Poniatowskim do końca lipca 1792 r.
Po zwycięstwie Targowicy L. wyjechał do Wiednia. Był tam jesienią 1792 r. Sprzysiężeni spodziewali się jego przyjazdu do Warszawy w końcu 1793 r. Nie wiemy, kiedy przyjechał, ale 20 II 1794 r. został sporządzony akt sprzedania L-emu warszawskiej posesji H. Kołłątaja na Solcu, tzw. «Pasztetów». Posesję tę L. odprzedał wkrótce Reginie Pawłowskiej.
Podczas powstania 1794 r. L. nie odznaczył się już tak czynną działalnością. Rada Najwyższa Narodowa (RNN), ustanawiając 8 VI 1794 r. Dyrekcję do biletów krajowych, której polecała «manipulacją biletów skarbowych ułożyć», powołała L-ego na stanowisko jednego z dyrektorów. Przedstawiciel Saksonii w Warszawie J. J. Patz relacjonował swym mocodawcom, że L. i Ksawery Działyński odmówili wezwaniu RNN do poręczenia swym majątkiem waloru biletów skarbowych. L. nie uczestniczył też w pracach Dyrekcji. Mimo to został 2 VIII t. r. ponownie powołany w skład 7-osobowej bezpłatnej Dyrekcji biletów skarbowych. W powołaniu L-ego i paru innych magnatów chodziło RNN zapewne o efekt propagandowy: ich nazwiska i majątki miały spełniać rolę jednego ze środków wzbudzających zaufanie do papierowych pieniędzy.
Życiorys L-ego po III rozbiorze wiąże się głównie z historią Galicji. Piastował on wtedy wiele urzędów i godności o znaczeniu przede wszystkim honorowym. Dn. 20 II 1805 r. został mianowany szambelanem austriackim, a 6 I 1808 r. tajnym radcą w Galicji. W t. r. powołano go na deputata do komisji wykupna długów, w r. 1817 – na członka stanów galicyjskich w izbie magnatów i na urząd podkomorzego w. kor. galicyjskiego. W r. 1821 został c. k. pierwszym komisarzem sejmu stanowego galicyjskiego. W l. 1825–9 był marszałkiem sejmu stanowego galicyjskiego, w r. 1830 otrzymał godność marszałka w. kor. galicyjskiego. Na początku 1828 r. F. Siarczyński zabiegał o pomoc L-ego przy staraniach o zezwolenie na wydawanie „Czasopisma Naukowego”. L. zm. 27 V 1830 r. w Wiedniu.
L. był kawalerem orderów polskich Św. Stanisława (1780) i Orła Białego (1791), austriackiego Złotego Runa (1817) oraz W. Krzyża orderu duńskiego Danebroga. Na wielki majątek L-ego składały się m. in. dobra: Włodzisław, Żwaniec, Jagielnica, Monasterzyska, Zakliczyn, Dębno, Chodorów, Komarno, Jaworów. Zdaniem Dworzaczka, L. ożenił się przed r. 1793. Ale J. Dembowski, donosząc I. Potockiemu, że w Warszawie oczekują przyjazdu L-ego, przekazywał pod datą 27 XI 1793 r. warszawską plotkę, wg której wojewodzica bracławskiego «raz z księżniczką Czartoryską, drugi z Rzewuską pisarzówną żenią». Ostatecznie żoną L-ego została (najprawdopodobniej na przełomie l. 1793 i 1794) Ludwika Rzewuska (zm. 1839), pisarzówną polna kor., której salon należał do bardziej znanych w Warszawie, później dama pałacowa i Krzyża Gwiaździstego austriackiego. Z tego małżeństwa miał synów: Ludwika Macieja (1795–1819), Karola Michała, koniuszego wielkiego, podkomorzego najwyższej korony galicyjskiej (zm. 1863), i Kazimierza Wincentego (1802–1874), członka austriackiej Izby Panów, oraz córkę Annę Apolonię.
Estreicher; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Kosiński A. A., Przewodnik heraldyczny, W. 1880 II 318; Uruski; Borkowski J. S. Dunin, Austriaccy radcy tajni w Galicji, Lw. 1901; tenże, Polacy dygnitarzami austriackimi. I. Podkomorzowie i paziowie (1750–1890), Lw. 1890 s. 13; Łoza S., Kawalerowie orderu Świętego Stanisława, W. 1925 s. 79; – Askenazy S., Napoleon a Polska, W.–Kr. 1918 II; Barycz H., Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wr.–W.–Kr. 1969; Dembiński B., Polska na przełomie, W.–Lw.–P. 1913; Dihm J., Niemcewicz jako polityk i publicysta w czasie Sejmu Czteroletniego, Kr. 1928; tenże, Sprawa konstytucji ekonomicznej z 1791 r., Wr. 1959; tenże, Trzeci Maj, Kr. 1932 s. 7, 51; Grodek A., Wybór pism, W. 1963 II 143–4; Jobert A., La Commission d’Education National en Pologne, Paris 1941; Kalinka W., Konstytucja Trzeciego Maja, Kr. 1896 s. 49, 62, 64; tenże, Sejm Czteroletni, Kr. 1895 I 704; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Leśnodorski B., Dzieło Sejmu Czteroletniego (1788–1792)…, Wr. 1951 s. 178; tenże, Polscy jakobini, W. 1960; Łoza S., Historia Orderu Orła Białego, W. 1922; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Mikulski T., Ze studiów nad Oświeceniem. Zagadnienia i fakty, W. 1956; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, „Pam. B. Kórn.” Z. 2: 1930 s. 52, 54, 73; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; tenże, Studia historyczne, W. 1925 s. 124; – Akty powstania Kościuszki; Diariusz Sejmu… 1780, W.; Diariusz Sejmu… 1782, W.; Dziennik czynności 1791, nlb. s. 4; Listy H. Kołłątaja pisane z emigracji w r. 1792, 1793 i 1794, Wyd. Ł. Siemieński, P. 1872 s. 48; Patz J. J., Z okien ambasady saskiej, Wyd. Z. Libiszowska i H. Kocój, W. 1969; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1786–1794, Oprac. T. Mizia, Wr.–W.–Kr. 1969; Siarczyński F., Dziennik czynności urzędowych księgozbioru narodowego imienia Ossolińskich we Lwowie, Wyd. Z. Rzepa, Wr. 1969; Tajna korespondencja z Warszawy 1792–1794. Do I. Potockiego J. Dembowski i in., Oprac. M. Rymszyna i A. Zahorski, W. 1961; – „Gaz. Warsz.” 1789 nr 92 (suplement); „Koresp. Warsz.” 1792 nr 47 s. 401; – B. Czart.: rkp. 671, 697, 728, 732; B. Ossol.: rkp. 5257/III.
Jerzy Kowecki