Śmieszek Antoni Józef (1881—1943), językoznawca, egiptolog, badacz języka koptyjskiego, iranista, profesor uniwersytetu w Tomsku, Uniwersytetu Poznańskiego i Uniwersytetu Warszawskiego.
Ur. 22 V w Oświęcimiu, był synem Gustawa (Oskara), dzierżawcy małego majątku, w l. 1890—5 burmistrza Oświęcimia, i Antoniny z domu Dydusiak.
Do r. 1894 uczył się Ś. w Gimnazjum św. Anny w Krakowie, a następnie w gimnazjum w Wadowicach, gdzie w r. 1901 zdał maturę z odznaczeniem. T.r. podjął studia na Wydz. Filozoficznym UJ; tam pod kierunkiem m.in. Kazimierza Morawskiego, Tadeusza Sinki, Jana Michała Rozwadowskiego, Jana Łosia, Leona Sternbacha i Józefa Tretiaka wykrystalizowały się jego zainteresowania filologią klasyczną i językoznawstwem, zwłaszcza gramatyką porównawczą języków indoeuropejskich oraz sanskrytem. Zwolniony z opłat czesnego, utrzymywał się z przyznanego przez Senat Akademicki stypendium Fundacji Medarda Konieckiego (300 koron). Po odbyciu w l. 1905—6 służby wojskowej w armii austro-węgierskiej otrzymał od AU stypendium Seweryna Gałęzowskiego z Fundacji im. Śniadeckich (5 tys. franków) i jesienią 1906 wyjechał na dwa lata do Paryża. Tam na Sorbonie, w École Pratique des Hautes Études, a także w Collège de France, pogłębiał wiedzę pod kierunkiem Alberta Cuny, Roberta Gauthiot, Josepha Vendryesa i Antoine Meilleta z językoznawstwa porównawczego, Alfreda Fouchera z sanskrytu, Henri d’Arbois Joubainville’a i Henri Gaidoza z literatur celtyckich oraz Maurice’a i Alfreda Croisetów z filologii klasycznej. Po powrocie do Krakowa opublikował pierwsze prace, m.in. Etymologica („Mater. i Prace Kom. Językowej AU w Kr.” T. 4: 1909). Dn. 8 VI 1910 doktoryzował się na podstawie rozprawy Krótki słownik etymologiczny z języka staroperskiego (niewyd., rkp. zaginął), napisanej pod kierunkiem Rozwadowskiego. Od t.r. był członkiem Komisji Językowej Wydz. Filologicznego AU. Na przełomie l. 1910 i 1911 przebywał na uniw. w Monachium, gdzie pod kierunkiem Ernsta Wilhelma Kuhna studiował sanskryt. Następnie w Londynie, w bibliotece British Museum i India Office, zbierał przez cztery miesiące materiały do pracy o języku irańskich Scytów; przy okazji zapoznawał się również z innymi językami Przedniej Azji (elamickim, asyro-babilońskim, hebrajskim), a także ze staroegipskim. W r. 1912 został etatowym pracownikiem Biura AU na stanowisku zastępcy adiunkta. Naukowo zajmował się prawie wyłącznie Azją Przednią i Egiptem, a zwłaszcza językami egipskim i koptyjskim. Na posiedzeniach Wydz. Filologicznego AU dwukrotnie przedstawił wyniki swych badań: 11 III t.r. Przyczynki do objaśnienia napisów staroperskich („Rozpr. AU Wydz. Filol.” T. 6: 1913, wyd. osobne, Kr. 1913), a 10 VI O nowoodkrytych napisach elamickich. Opublikował też m.in. pracę Awestyjskie podanie o wieku złotym i potopie („Pamiątkowa księga ku uczczeniu czterdziestopięcio-letniej pracy literackiej prof. dr. Józefa Tretiaka” Kr. 1913). Od 1 III do 31 VII 1914 redagował „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń AU” oraz „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie”.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej został Ś. w sierpniu 1914 zmobilizowany do armii austro-węgierskiej; walcząc na froncie wschodnim, dostał się 6 I 1915 pod Gorlicami do niewoli rosyjskiej. Osadzony w obozie oficerów austriackich w Bugulmie (gub. samarska), zbiegł w poł. r. 1918. Z paszportem na nazwisko Jerzy Bandrowski planował przez Syberię, Daleki Wschód i Amerykę wrócić do Europy, ale trudności komunikacyjne i brak środków zatrzymały go w Tomsku. Po otrzymaniu od polskiego Komitetu Narodowego w Krasnojarsku dokumentów na własne nazwisko był od 15 X t.r. na uniw. w Tomsku docentem prywatnym (od jesieni 1919 docentem stałym), a od stycznia 1920 profesorem w katedrze językoznawstwa porównawczego. Wykładał gramatykę porównawczą języków indoeuropejskich, języki semickie i sanskryt. Dn. 30 VI 1921 zakończył tam działalność i dzięki staraniom rodziny, Min. WRiOP, MSZ, władz tworzącego się Uniw. Pozn. oraz językoznawców z Krakowa, Lwowa i Warszawy wrócił 5 VIII t.r. do Polski. Dn. 1 X 1921 objął Ś. jako zastępca profesora katedrę języków starożytnych i sanskrytu na Wydz. Humanistycznym Uniw. Pozn.; 9 III 1922 otrzymał profesurę nadzwycz., a 15 X 1925 profesurę zwycz. Został członkiem powstałego w r. 1922 we Lwowie Polskiego Tow. Orientalistycznego, a od r. 1923 wchodził w skład Komisji Orientalistycznej Wydz. Filologicznego PAU i był członkiem zwycz. Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. W r. akad. 1929/30 reprezentował Wydz. Humanistyczny w Senacie uczelni. W miarę zdobywanych środków tworzył podwaliny biblioteki seminaryjnej potrzebnej do studiowania starożytnej Azji Przedniej i Egiptu. Ułożył, skonsultowane z Rozwadowskim, programy ćwiczeń, proseminariów, seminariów i wykładów z zakresu egiptologii, językoznawstwa semickiego i chamickiego oraz indoeuropeistyki starożytnej; tę nowatorską na gruncie polskim tematykę powiązał z tłem historycznym oraz elementami kultury, literatury i religioznawstwa. Wykładał m.in. historię i systematykę głównych języków starożytnego Wschodu, wstęp do egiptologii z historią języka egipskiego oraz gramatykę języka koptyjskiego, uczył czytania staroegipskich tekstów hieroglificznych. Prowadził również wykład monograficzny z literatury i religii staroegipskiej oraz kursy języka hebrajskiego (z lekturą tekstów biblijnych w oryginale), sanskrytu (z fonetyką i interpretacją tekstów) i języka staroperskiego (z lekturą inskrypcji klinowych). Stosował metodę tzw. paleontologii językowej, polegającej na odtworzeniu kultury danego ludu na podstawie skromnych nawet danych językowych, zwłaszcza słownictwa typu onomastycznego. Dla serii „Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej” opracował zeszyt 1: Egipt starożytny (Kr. 1924), a ze Stanisławem Schayerem zeszyt 6: Iran starożytny i Indie starożytne (Kr. 1926). Wyniki badań publikował m.in. w pracach: Bezdźwięczne l w języku elamickim i protochettyckim („Roczn. Oriental.” T. 2: 1924 [1925]), gdzie wykazał istnienie słabopłynnego «l» w przedsemickich azjanickich językach starożytnego Wschodu i współczesnych językach kaukaskich, artykułowanego w tym samym miejscu, co «t» i definitywnie odrzucił pogląd o osobliwym połączeniu «tl», Dynastia Tantalitów na tronie chettyckim (tamże T. 3: 1925 [1927]), gdzie zidentyfikował miasto Kuššar z Xyaris (Sardy), zinterpretował imię Šupiluliumy jako «ulubieniec bogini Supilene», a założyciela dynastii — Tuthalijašu I uznał za prototyp mitycznego Tantala, oraz Geneza podania greckiego o Memnonie, królu Etiopów („Prace Kom. Oriental. PAU” 1926 nr 9), gdzie utożsamił Etiopów z Ancamitami i wyprowadził podanie o wyprawie Memnona do Troi z historii o bitwie elamickiego księcia Umman Menanu pod Halule w r. 691 p.n.e. W pracach Literatura starożytnego Egiptu („Wielka literatura powszechna” W. 1929 I) i Antologia z literatury egipskiej (tamże, W. 1931 V) jako pierwszy w piśmiennictwie polskim dał syntezę literatury egipskiej, dokonując jej periodyzacji na trzy okresy: teksty piramid (okres V dynastii), teksty sarkofagów (okres średniego państwa) i teksty umarłych (okres nowożytnego państwa). Należał w Polsce do wąskiego grona specjalistów-recenzentów wydanego w r. 1932 „Podręcznika sanskrytu” (Kr.) Andrzeja Gawrońskiego. Zainicjował w Polsce szerokie badania nad językiem semickim, przedstawiając 6 VI 1933 na posiedzeniu Kom. Orientalistycznej PAU referat Kilka przyczynków do wyjaśnienia genezy alfabetu semickiego (rkp. w B. Nauk. PAU i PAN w Kr., Oddz. Zbiorów Specjalnych, sygn. 4605 t. 2 k. 77—86) oraz ogłaszając artykuł Semicka i egipska nazwa słońca („Roczn. Oriental.” T. 9: 1933, wyd. osobne, Lw. 1934).
W wyniku reorganizacji szkolnictwa wyższego katedrę Ś-a w r. 1933 zlikwidowano, a on sam został 26 IX t.r. urlopowany. Rekomendowany przez Tadeusza Zielińskiego, Stanisława Szobera, Tadeusza Wałek-Czerneckiego i ks. Wilhelma Michalskiego, objął 1 VII 1934 jako profesor zwycz. nowo utworzoną katedrę egiptologii na Uniw. Warsz., która weszła w skład kierowanego przez Schayera Inst. Orientalistycznego. Wykładał egiptologię, semitystykę, iranistykę i językoznawstwo ogólne, a w badaniach naukowych skupił się prawie wyłącznie na trzech aspektach zagadnień egiptologicznych: historycznym, językoznawczym i religioznawczym. W tym okresie opublikował m.in. prace: Wokalizacja cechy feminina -tw języku egipskim („Roczn. Oriental.” T. 11: 1935 [1936]) i Uwagi o sufiksie nominalnym -ww języku egipskim (tamże) oraz pionierskie studia nad językiem koptyjskim Notes on Egyptian accent as evidenced in Coptic nouns (P. 1935) i Some hypotheses concerning the prehistory of the Coptic vowels (Kr. 1936), a także rozdział Religia egipska w pracy zbiorowej „Religie Wschodu” (W. 1938). Nowatorskie na gruncie polskim prace Ś-a miały dowodzić, że dzieje kultur wschodnich są równie ważne jak dzieje kultury Grecji i Rzymu. W r. 1936 został członkiem Tow. Naukowego Warszawskiego, a 9 VI 1939 został wybrany na członka korespondenta Wydz. Filologicznego PAU. Na skutek depresji i rozstroju nerwowego przebywał od 9 VII t.r. na urlopie zdrowotnym. Okres okupacji niemieckiej stan ten pogłębił, powodując apatię połączoną z okresową utratą zdolności mowy i autoagresją. Z nadzieją na kontynuowanie pracy naukowej wyjechał Ś. do Niemiec, gdzie umieszczono go w obozie obserwacyjnym (Beobachtungslager) pod Getyngą; po 10 miesiącach, w r. 1941, został stamtąd zwolniony ze względu na stan zdrowia. Zamieszkał w Getyndze, gdzie 12 I 1943 zmarł śmiercią samobójczą.
Ś. był dwukrotnie żonaty; najpierw z Adelą Domańską, a potem (przed r. 1914) z Anną Frey-Kochendörfer z domu Ziegler (1890—1969), która po drugiej wojnie światowej była nauczycielką języków obcych w Liceum Ogólnokształcącym im. Stanisława Konarskiego w Oświęcimiu.
Oskarżony pośmiertnie o współpracę z okupantem niemieckim, Ś. podczas przeprowadzonego w Warszawie procesu sądowego został w r. 1948 oczyszczony z zarzutów.
Biogramy uczonych pol., Cz. I z. 3; Bolewski A., Pierzchała H., Losy polskich pracowników nauki w latach 1939—1945. Straty osobowe, Wr. 1989; Corpus studiosorum Universitatis Iagellonicae in saeculis XVIII—XX, Kr. 2014 III; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873—1947, Kr. 1948 I; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Peretiatkowicz—Sobeski, Współcz. kultura pol.; Poczet członków Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1872—2000, Kr. 2006; Śródka, Uczeni pol., IV (fot.); — Hist. nauki pol., IV cz. 1—2, 3; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16—1934/5; Nauka w Wielkopolsce. Przeszłość i teraźniejszość. Studia i materiały, Red. G. Labuda; P. 1973; Róziewicz J., Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725—1918), Wr. 1984; Straty kultury pol. 1939—44, I; Veritate et scientia; Wydział Filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Historia katedr, Red. W. Taszycki, A. Zaręba, Kr. 1964 (nieścisłości); — „Roczn. AU” 1910/11 s. 48; toż 1913/14 s. LXV; „Roczn. PAU” 1924/5 s. XXIX; toż 1938/9 s. XXIII—XXIV (częściowa bibliogr. prac); Spisy wykładów i składy osobowe Uniwersytetu Warszawskiego z l. 1934/5—1938/9; Sprawozdania Dyrekcji Gimnazjum w Wadowicach za lata 1895—1901; Uniwersytet Poznański. Spisy wykładów i składy osobowe z l. 1922/3—1933/4; — „Roczn. Oriental.” T. 3: 1925 s. 336, T. 4: 1926 s. 312, T. 5: 1927 s. 250—3, T. 7: 1929 s. 327—30; — Wspomnienia pośmiertne: „Roczn. Oriental.” T. 15: 1939—49 s. 452, „Roczn. PAU” 1939/5 s. 86—7, „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” T. 31—38: 1938—45 s. 257 (M. Rudnicki); — AAN: zespół nr 14 (Min. WRiOP z l. 1917—1939), sygn. 6169 mf. nr 15162 (akta osobowe Ś-a); AP w Kat., Oddz. w Oświęcimiu: Zespół akt star. bialskiego, sygn. ST.B 117b (okoliczności wyjazdu Ś-a do Niemiec i jego śmierci spisane przez żonę Annę); Arch. paraf. p. wezw. Wniebowzięcia NPM w Oświęcimiu: Liber baptisatorum T. 5 Oświęcim s. 76 nr 21/1881; Arch. PAN i PAU w Kr.: sygn. W I—2 (Księga protokołów posiedzeń Wydz. Filol. AU p. 19, 26, 28), sygn. KSG 286/1912, 503/1912, 369/1914, 416/1916, 861/1918, 935/1921, 241/1932, 390/1936 (koresp. Sekretarza Generalnego AU/PAU), sygn. K III—4 fasc. 175 (spuścizna po T. Kowalskim, koresp. ze Ś-em z l. 1925—38); Arch. UJ: Album Studiosorum Universitatis Cracoviensis 1893/4—1910/11, 1.p.188, Album Promotionum UJ od r. 1873, nr 3622, sygn. SII505 (rodowody), sygn. SII170—176 (katalog główny studentów z l. 1901/2—1904/5; B. Nauk. PAU i PAN w Kr., Oddz. Zbiorów Specjalnych: sygn. 4601 t. I (spuścizna po W. Kotwiczu, koresp. ze Ś-em z l. 1924—43); B. UAM: rkp. 2793 (recenzja pracy dot. języka koptyjskiego), rkp. 2794 (mater. warsztatowe); — Mater Red. PSB: Nota biograficzna Ś-a autorstwa Joachima Śliwy z r. 1992.
Mieczysław Rokosz