Puszet (de Pujet) Antoni Kajetan h. własnego (1782–1831), oficer wojsk napoleońskich, powstaniec 1830/31 r. Ur. 17 II w Gościeńczycach (woj. mazowieckie), był prawnukiem Jakuba (zob.), synem Filipa Nereusza i Anny Doroty ze Strzemboszów, bratankiem Józefa (zob.), młodszym bratem Jana (zob.).

P. uczył się w domu, znał dobrze język francuski, co ułatwiło mu wstąpienie 15 I 1807 do służby w wojskach napoleońskich w stopniu kapitana, z przeznaczeniem na adiutanta polowego gen. J. Espagne, dowódcy 3 dyw. kirasjerów Wielkiej Armii. P. odbył kampanię 1807 r., brał udział w starciu pod Morągiem (Mohrungen) 25 I, w marcu – pod obleganym Gdańskiem, w bitwach pod Dobrym Miastem (Guttstadt) 5–6 VI i pod Frydlandem 14 VI. Dn. 7 VI 1808 mianowany został adiutantem-majorem, przeszedł następnie do sztabu dowodzonej wówczas przez gen. Espagne dyw. kirasjerów w Armii Renu marszałka L. Davout. W kampanii 1809 r. w starciu pod Ennsdorf (4 V) otrzymał postrzał z karabinu i pchnięcie bagnetem a następnie, dostał się do niewoli austriackiej, w której przebywał 5 miesięcy. Dn. 18 V t. r. mianowany został Kawalerem Orderu Legii Honorowej. Po powrocie z niewoli dekretem Napoleona z 13 III 1810 P. przeznaczony został jako kapitan do sztabu gen. E. Nansouty, inspektora generalnego dragonów Wielkiej Armii, później dowódcy 2 i 4 dyw. kirasjerów, a w końcu 1 korpusu rezerwowego jazdy. Uczestniczył w kampanii rosyjskiej 1812 r., był w potyczce pod Michaliszkami (1 VII), w bitwach pod Ostrownem (25 VII) i Mohylowem (20–21 VII). Po powrocie z wyprawy rosyjskiej przedostał się do Niemiec i służył nadal w sztabie gen. Nansouty, który tymczasem objął dowództwo jazdy gwardii cesarskiej. W bitwie pod Jüterbog (6 IX 1813) otrzymał ciężką ranę w nogę i wzięty został wraz z bratem Janem do niewoli, w której przebywał 3 miesiące. Nie wszedł do czynnej służby w powstającej armii Król. Pol.; umieszczony na tzw. reformie, skierowany został na pobyt w departamencie warszawskim. Dn. 29 II 1816 Komisja rozpatrująca sprawy oficerów nie umieszczonych w służbie czynnej przyznała P-owi jednorazową gratyfikację w wysokości ośmiomiesięcznej gaży; dn. 28 X t. r. otrzymał P. uwolnienie ze służby wojskowej, potwierdzone dymisją wystawioną 25 XI przez Komisję Rządową Wojny. W r. 1816 P. złożył egzamin na urzędnika leśnego i niebawem objął stanowisko nadleśniczego w Pilwiszkach (pow. mariampolski). Obwiniony o dokonanie nadużyć finansowych, poddany został dochodzeniom, przeprowadzonym przez Komisję Rządową Przychodów i Skarbu oraz Radę Obywatelską woj. augustowskiego. Dochodzenia wykazały bezpodstawność zarzutów, P. ustąpił jednak z zajmowanego stanowiska i przyjął obowiązki naddzierżawcy w ekonomii rządowej Antonowo (pow. mariampolski). Dn. 5 XII 1826 P. otrzymał potwierdzenie przez deputację Senatu Król. Pol. tytułu barona.

Po wybuchu powstania listopadowego P., jako dymisjonowany oficer został powołany w stopniu majora na członka Komitetu Obywatelskiego przy komisji obwodu mariampolskiego. Dowódca gwardii ruchomej woj. augustowskiego skierował go do organizacji tejże gwardii oraz straży bezpieczeństwa w swoim powiecie. Po wkroczeniu wojsk rosyjskich w granice Król. Pol. P. przedostał się do Prus z zamiarem dotarcia przez Mławę do Warszawy. Zatrzymany przez władze pruskie w Ełku, skierowany został do Stołupian (Stallupönen), skąd zbiegł i udał się z powrotem do Antonowa. Na przełomie marca i kwietnia 1831 wzniecił powstanie w obwodzie mariampolskim, ogłaszając się naczelnikiem powstania w woj. augustowskim. W wydanej odezwie powołał, pod broń wszystkich zdolnych do jej noszenia, grożąc opornym karą śmierci. P. przeciął linię komunikacyjną z Petersburgiem (biegnącą przez Suwałki – Mariampol – Kowno) znajdującej się w Król. Pol. armii rosyjskiej oraz przystąpił do zwalczania dokonywanych rekwizycji żywności i furażu. Rozpoczął formowanie oddziałów pieszych i konnych, w pierwszym rzędzie ze straży leśnej i granicznej. Nawiązał kontakt z powstaniami kowieńskim i żmudzkim, posyłając do tego drugiego wybranych instruktorów. Wspólnie z oddziałem mjra Karola Szona P. zdobył po krótkiej walce Mariampol, biorąc kilkudziesięciu jeńców i zdobywając zapasy amunicji, oporządzenia oraz żywności. Rozbił pod Gudelami nadciągający z Kowna oddział nieprzyjacielski. Drugi atak na Mariampol 22 IV, dokonany wspólnie z oddziałami mjra K. Szona oraz kpt. Józefa Szperlińskiego, zakończył się klęską. Połączone oddziały polskie zostały rozbite, a K. Szon i J. Szperliński wzięci do niewoli i straceni. Sam P. ścigany przez jazdę rosyjską schronił się za Niemen, przyłączając się do powstania rosieńskiego Józefa Surkonta.

Dn. 24 V 1831 P. przeszedł Niemen pod Wilkiją i powrócił do woj. augustowskiego, a w następnym dniu połączył się z przybyłym oddziałem powstania kowieńskiego Maurycego Prozora. Po pomyślnej potyczce, stoczonej 27 V pod Zieloną Budą, niespodziewane zaatakowanie obozu polskiego przez kolumnę gen. Malinowskiego doprowadziło do okrążenia, a następnie rozbicia oddziałów P-a i M. Prozora. P. schronił się w lasach Puńskim i Balwierzyskim, gdzie wzmocniony przybyłym oddziałem powstania rosieńskiego Juliusza Grużewskiego prowadził działania partyzanckie i oczekiwał na przybycie korpusu gen. Antoniego Giełguda. Otrzymawszy od niego rozkaz organizowania siły zbrojnej woj. augustowskiego, P. przystąpił w Pilwiszkach do formowania oddziału pieszego i konnego; przeniósł się z nimi następnie do Mariampola. Już 14 VI P. zaatakował pod Puńskiem obozujący oddział jazdy rosyjskiej, nie rozbijając go, lecz jedynie zmuszając do odwrotu w kierunku Suwałk; sam zaś powrócił do Pilwiszek, gdzie znajdowali się członkowie komisji wojewódzkiej. Z początkiem lipca P. przeszedł do Sejn i prowadził organizację podległych oddziałów, ich umundurowanie, oporządzenie i ćwiczenie. Na wiadomość o zbliżającej się z Grodna kolumnie wojsk rosyjskich P. opuścił Sejny, udając się 10 VII do Urdomina, gdzie w pobliskim lesie urządził zasadzkę na nieprzyjaciela. Z walki P. wyszedł zwycięsko i wycofał się w porządku do Kirsny, a stąd przemaszerował pod Iglówkę między Mariampolem a Prenami. Postępujący jednak za P-em nieprzyjaciel, wzmocniony przybyłą od Merecza kolumną gen. M. F. Nikitina, zaatakował oddział polski, zmuszając go do dalszego odwrotu na Starą Rudę – Koźliszki. Na wiadomość o katastrofie korpusu gen. A. Giełguda P. postanowił przebić się ze swym oddziałem do Warszawy i już 18 VII dotarł pod Stawiska. Tutaj otrzymał jednak rozkaz Wodza Naczelnego pozostania w woj. augustowskim i kontynuowania działań partyzanckich. W powrotnym marszu w kierunku Augustowa P. spotkał pod Szymanami przeprawiającego się przez rzekę Łęg nieprzyjaciela; po starciu z nim wycofał się w kierunku na Wierzbowo, lecz pod Białogrondami został otoczony przez przeważające siły wroga i pobity. Oddział P-a uległ rozproszeniu, a on sam w przebraniu przedarł się do Warszawy (3 VIII). Rozkazami Wodza Naczelnego z 11 VIII P. został awansowany na stopień pułkownika i odznaczony Krzyżem Złotym Virtuti Militari. Ocena działalności P-a przez współczesnych była nie zawsze pozytywna. Radykalne jego pociągnięcia, zwłaszcza dokonywanie rekwizycji oraz karanie śmiercią Żydów pod zarzutem szpiegostwa, spotkały się z oporem i niechęcią władz cywilnych województwa, zmęczonych działalnością partyzancką na własnym terenie. Znalazło to odbicie w pismach kierowanych do Rządu Narodowego. W Warszawie przez kilka tygodni obłożnie chorował, a po kapitulacji miasta pociągnął z wycofującym się wojskiem polskim przez Modlin – Płock w kierunku granicy pruskiej, którą 5 X 1831 przekroczył. P. zmarł 20 X 1831 w Elblągu i pochowany został 22 t. m. na miejscowym cmentarzu przy kościele katolickim Św. Mikołaja.

P. ożeniony 27 V 1819 w Warszawie z Zofią Różą z Kochanowskich, 2 v. Symforianową Drewnowską (ur. 8 V 1792 w Warszawie), córką Konstantego, dyrektora generalnego Loterii w Król. Pol., i Marianny z Wałeckich, miał jedynego syna Konstantego Judyta (ur. 23 III 1822 w Bobroliszkach – zm. 23 XI 1882 w Krakowie), dziadka Ludwika, rzeźbiarza (zob.).

Portret P-a, litografia w posiadaniu Adeli du Puget w Skierniewicach; Borkowski, Almanach; Kosiński A. A., Przewodnik Heraldyczny, Kr. 1877 III 421, IV 387–8; Uruski, VII 74 (Kochanowscy), XV; Łoza, Legia Honorowa; Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis imienny… oficerów, podoficerów i żołnierzy armii polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881; Spis szlachty Król. Pol…., W. 1851; – Kydryński J., Był potrzebny. (O Ludwiku Pugecie), Kr. 1972 s. 18 (podob.), 31; Małecki J., Na Dolnym Powiślu, „Ziemia” R. 2: 1957 nr 3/5 marzec s. 23; Płoski S., Działalność Zaliwskiego w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku, W. 1929 s. 12; Puzyrewski A. K., Wojna polsko-ruska 1831 r., W. 1899 s. 178; Szcześniak A., Działania partyzanckie w Augustowskiem i Płockiem w czasie wojny 1830–1831, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VII cz. 2; Tokarz W., Zapomniany żołnierz, „Tyg Ilustr.” 1927 nr 13 s. 249–50; – Barzykowski S., Historia Powstania Listopadowego, P. 1884 (tu błędnie Jan P.) III–IV; Miłkowski S., Epizod z partyzanckich bojów w 1831 r., Majora Puszeta na Litwie, w: Ze wspomnień szlacheckich, Kr. 1896 s. 16–19; [Prądzyński I.], Pamiętniki jenerała Prądzyńskiego, Kr. 1909 II; Prozor M., Pamiętnik powstania powiatu kowieńskiego, w: Zbiór pamiętników o powstaniu Litwy w roku 1831. Ułożony przez Feliksa Wrotnowskiego, Lipsk 1875 s. 155–6; Wypadki w Augustowskiem. (Z akt jenerała Giełguda) 1831, w: Pamiętniki Polskie. Wydawane przez Xawerego Bronikowskiego, Paryż 1845 III 214–17; Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831 r., Wyd. B. Pawłowski, W. 1935 IV; – „Gaz. Warsz.” 1816 nr 93 (2 dodatek); „Kur. Warsz.” 1831 nr 113; „Stolica” 1981 nr 48; „Sylwan” T. 1: 1820 s. 182; – AGAD: Akty KRPiS rkp. 1362 s. 62, 137–138, Akty KRW rkp. 60 II poz. 43; Arch. Państw. w W.: Akty małżeństw III cyrkułu m. Warszawy (nr 49/1819), (mikrofilm); B. Ossol.: rkp. 13283/II, „Rapport”… Antoniego Barona Puszeta z 5 IX 1831 (błędne datowanie wypadków z miesiąca kwietnia 1831); B. PAN w Kr.: rkp. 1194 s. 351–354; Parafia w Prażmowie (pow. Piaseczno): Raptularz akt urodzonych z l. 1781–98, rok 1782 poz. 25; – Arch. rodziny Puszetów w posiadaniu Jana Pugeta w W.; – Kartoteka oficerów WP 1815–1831 Zbigniewa Zacharewicza Kr.

Zbigniew Zacharewicz