Krzyżanowski Antoni (1808–1895), cieśla, budowniczy, przemysłowiec, działacz gospodarczy i społeczny w Poznaniu. Syn Wincentego Józefa, rodem z Krakowa, i Magdaleny z Gayzlerów, Wielkopolanki. Ur. w Poznaniu. W r. 1821 rozpoczął naukę w Gimnazjum Marii Magdaleny, a po jego ukończeniu w r. 1828 studiował w akademii budownictwa w Berlinie. Zmuszony z braku środków materialnych przerwać naukę w r. 1830, wrócił do Poznania i uczył się zawodu cieśli. Pracował przy remoncie pałacu Działyńskiego w Kórniku oraz u miernika rządowego. W r. 1830/1 uczestniczył w powstaniu listopadowym. Pracował w przemyśle zbrojeniowym Warszawy, najpierw jako technik cywilny, kierownik oddziału prac w drewnie, a po awansie na podporucznika artylerii jako zarządzający. Po kapitulacji Warszawy przeniósł i zorganizował warsztaty naprawy broni w Modlinie. Po upadku powstania wrócił do Poznania, skąd po półtorarocznym zakazie opuszczania miasta udał się w podróż po Europie (Berlin, Wrocław, Kraków, Wiedeń, Włochy, Szwajcaria, Holandia) dla uzyskania tytułu majstra. W r. 1834 wrócił do Poznania, zdał egzamin na mistrza ciesielskiego i wstąpił do cechu. Powołany do wojska odbył 10-miesięczną służbę. Jako pierwszy polski przedsiębiorca budowlany kierował budową gmachu Tow. Ziemstwa Kredytowego (1837–40) i ewangelickiego kościoła Św. Piotra (ok. r. 1838). Od r. 1838 pracował przy budowie Bazaru jako wykonawca, kierownik robót i przedsiębiorca. Rozbudował w tym czasie swe przedsiębiorstwo i założył hurtowy handel drewnem budulcowym. W r. 1846 wskutek pożaru poniósł znaczne straty, a ruiny finansowej dopełniło bankructwo brata Józefa, kupca drewnem, z którym łączyły go interesy. W r. 1859 założył przedsiębiorstwo produkcyjne i handlowe materiałami budowlanymi (wapno), rozszerzając wkrótce zakres produkcji o wyrób tektury i cementu, a później o produkty z kamienia i sztukaterie. Fabryka K-ego należała do największych w W. Księstwie Poznańskim przedsiębiorstw tej branży. W r. 1887 K. wycofał się z pracy zawodowej, powierzając firmę synowi Stanisławowi, po którego śmierci w r. 1890 przejął ją ponownie, przy pomocy zięcia, inż. Napoleona Urbanowskiego.

Aktywną działalność społeczną przejawiał K. głównie w polskich organizacjach gospodarczych, kredytowych i oświatowych. Był współzałożycielem i członkiem pierwszej dyrekcji Tow. Przemysłowego w Poznaniu, pełnił też kilkakrotnie funkcje prezesa towarzystwa (1870, 1871 i 1875). Inicjator utworzenia, współtwórca statutu i przewodniczący Tow. Pożyczkowego dla Przemysłowców m. Poznania, był K. również współzałożycielem powstałych w r. 1872 w Poznaniu spółek akcyjnych Bank Włościański i Dom Przemysłowy oraz powstałego w r. 1886 Banku Ziemskiego. Jako radny miejski pracował od r. 1844 w wojskowej komisji poborowej, a po wprowadzeniu wolności procederowej, której był aktywnym przeciwnikiem, w Radzie Procederowej. Był współtwórcą i skarbnikiem zarządu pierwszej w Poznaniu ochotniczej straży pożarnej p. n. Ochotnicze Tow. Ratunkowe (1845), a w l. 1861–72 straży zawodowej p. n. Tow. Ratunkowe. Od początku istnienia Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk był aktywnym członkiem wydziału przyrodniczego, potem technicznego, prowadząc jako praktyk wykłady i współdziałając w organizowanych przez towarzystwo akcjach społecznych i imprezach naukowych. Zasługi położył nadto dla rozwoju polskiej oświaty w Poznaniu, kierując akcją kształcenia młodzieży rzemieślniczej w wieczorowej szkole, prowadzonej przez Tow. Przemysłowe oraz współdziałając w założeniu w r. 1872 Tow. Oświaty Ludowej. Po jego likwidacji brał udział w tworzeniu w r. 1880 Tow. Czytelń Ludowych. Zmarł 24 I 1895 r. Żonaty od r. 1835 z Marią Ciszewską, siostrzenicą K. Marcinkowskiego, miał synów: Tadeusza (zm. 1886) i Stanisława (zm. 1890), oraz córkę zamężną Urbanowską.

Fot. grupowe w: IV Zjazd Przyrodników i Lekarzy w Poznaniu w 1884, Pozn. Tow. Przyj. Nauk, F 25 (VIII 6); – Łoza, Architekci; – Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w., Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Prace Kom. Hist., P. 1950 XVI z. 1, P. 1959 XVIII z. 3; Karwowski S., Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, P. 1918–9 I, II; Kisielewski J., Światła w mroku. 50 lat pracy Towarzystwa Czytelni Ludowych, P. 1930; Kucner A., Z karty dziejowej cieśli i murarzy poznańskich (1765–1865), w: Z dziejów budowniczych poznańskich, P. 1938 s. 133; Ruszczyńska T., Sławska A., Architektura i urbanistyka do 1939 r., w: X wieków Poznania, P.–W. 1956 III 48; też, Poznań, W. 1953 s. 122; Skałkowski A., Bazar Poznański, P. 1938(fot.); Wojtkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu w latach 1857–1927, P. 1928; Zaleski Z., Walka z pożarami w Poznaniu, P. 1928 s. 13, 14; Żychliński T., Kronika żałobna rodzin wielkopolskich od 1863–1876 r., P. 1877 s. 196; – Motty, Przechadzki po mieście; Sprawozdanie Dyrekcji Bazaru z 20 lutego 1843; Sprawozdanie jubileuszowe Tow. Pożyczkowego Przemysłowców m. Poznania (1861–1885), P. 1886; Sprawozdanie jubileuszowe z czynności Tow. Przemysłowego w Poznaniu za czas 1848–1898, Oprac. W. Marten, P. 1898; Sprawozdanie roczne Stowarzyszenia Poznańskich Posiedzicieli Domów za rok 1889, P. 1896; – „Dzien. Pozn.” 1868 nr 291; „Roczniki Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 23: 1896 s. 397–405 (nekrolog A. K.); – Arch. Państw. w P.: Zespół Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu, 749.

Ewa Borkowska-Bagieńska