Lange Antoni, pseud. i krypt. Napierski, A. Wrzesień, A. L., (al), A. W., Catullus, Katullus, Don Kiszot, Z. Kwieciński, A. Wrz., T. R., (–). (1861–1929), poeta, krytyk, tłumacz. Ur. w Warszawie. Pochodził z rodziny żydowskiej o polskich tradycjach patriotycznych, w wieku późniejszym przeszedł na katolicyzm. Ojciec Henryk brał udział w powstaniu 1830 r., następnie służył na emigracji w wojsku belgijskim, do kraju powrócił po amnestii w r. 1857. L. miał trzech braci i siostrę. Ukończył V Gimnazjum w Warszawie, następnie wstąpił na Wydział Przyrodniczy Uniw. Warsz. Usunięty stąd – po zajściach na uniwersytecie – wraz z gronem młodzieży na mocy zarządzenia Apuchtina, pracował jako nauczyciel po dworach wiejskich, następnie w r. 1886 wyjechał do Paryża, skąd pisywał korespondencje do pism krajowych, m. in. do „Głosu”, „Przeglądu Tygodniowego” i „życia” warszawskiego. W Paryżu studiował prawdopodobnie filozofię i literaturę. Był nauczycielem w polskiej szkole w Batignolles. Należał do grupy radykalnej młodzieży skupionej wokół Stanisława Barańskiego, założyciela Gminy Narodowo-Socjalistycznej. W wydawanym przez gminę czasopiśmie „Pobudka” drukował, pod pseud. Napierski, rewolucyjne wiersze, wydane w Krakowie w r. 1901, pt. Pogrobowcom oraz w r. 1907, wraz z innymi wierszami społecznymi, pt. Pierwszy dzień stworzenia. Wiersze te cieszyły się dużą popularnością. Jednocześnie interesował się L. żywo ówczesnym francuskim ruchem literacko-artystycznym; nawiązał interesujące znajomości (René Ghil, Stuart Merill), bywał na słynnych «wtorkach» u Stefana Mallarmégo przy rue de Rome. Jako jeden z pierwszych informował publiczność polską o nowych prądach w literaturze (np. artykuł Symbolizm, „Przegl. Tyg.” Dod. mies. 1887 t. 1), a także – w socjologii (np. Społeczeństwo i historia w świetle teorii naśladownictwa G. Tarde’a, „Ateneum” 1893 t. 4).
W r. 1890 wrócił L. do Warszawy. W jesieni t. r. został kierownikiem literackim „Życia”; próbując podnieść poziom upadającego pisma, nawiązywał kontakty z młodymi, wybijającymi się pisarzami. Projekt odkupienia „Życia” od T. Paprockiego upadł na skutek braku pieniędzy. Trudności finansowe zmusiły L-ego do objęcia posady guwernera w Ruszkach koło Pniewa. Poprzez ogłoszenia w prasie poszukiwał L. posady nauczyciela we Lwowie lub Krakowie. Przez jakiś czas przebywał w Krakowie. Borykając się z trudnościami finansowymi, prowadził L. aktywną działalność literacką. Ilość napisanych przez niego artykułów, utworów literackich, wydanych książek jest wyjątkowo duża. Właśnie ta obfita produkcja literacka stanowi cechę szczególną biografii L-go. Współpracował z wieloma czasopismami, m. in. z „Głosem”, „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Przeglądem Tygodniowym”, „Kurierem Lwowskim”, w tym ostatnim przypadku pośredniczył w sprawach druku Jan Kasprowicz, któremu L. odwdzięczał się podobnymi przysługami na gruncie warszawskim. Wraz z Zenonem Przesmyckim projektował wydanie zbiorowej księgi poetyckiej młodych autorów, pt. „Parnas”, oraz wydawnictwo Biblioteka Poetów Zagranicznych. Kontynuował rozpoczętą już wcześniej twórczość przekładową. M. in. wydał wspólnie z Zofią Trzeszczkowską duży wybór „Kwiatów zła” Ch. Baudelaire’a (W. 1894). W związku z zaproszeniem do współpracy z „Écrits pour l’Art” i „Revue Indépendante” myślał o edycji swoich poezji w języku francuskim, rozpoczął nawet pracę nad odpowiednimi przekładami. W r. 1899 ukazały się w Warszawie jego „Przekłady z poetów obcych. Cz. I. Poeci francuscy. Cz. 2. Poeci angielscy, węgierscy i różni”. Tłumaczył także prozę francuską, węgierską, poetów hiszpańskich oraz literaturę orientalną, np. „Nal i Damajanti” (W. 1906).
Przede wszystkim jednak ukazywały się książkowe edycje utworów oryginalnych L-go: Pogrzeb Shelleya (W. 1890) oraz dwa tomy poezji: Poezje. Cz. I (Kr. 1895) i Cz. II (Kr. 1898). W r. 1897 wydał we Lwowie, drukowane poprzednio w czasopismach, Studia z literatury francuskiej, a w r. 1900 w Warszawie – tom prac krytyczno-filozoficznych pt. Studia i wrażenia. W latach następnych wydał L. kolejne tomiki poetyckie, niektóre w niewielkiej ilości egzemplarzy, wśród nich najbardziej ważki pt. Rozmyślania (Kr. 1906). O zainteresowaniach społecznych świadczą dwie broszury: Analfabetyzm i walka z ciemnotą w Królestwie Polskim (W. 1906) oraz O sprzecznościach sprawy żydowskiej (W. 1911). Ta ostatnia naraziła go na duże przykrości, z konfiskatą włącznie. Pisywał też w dalszym ciągu do dużej ilości czasopism. Wydawał przekłady lub streszczenia książek o tematyce literackiej i estetycznej. Wygłaszał referaty, prowadził działalność popularyzatorską. W r. 1907 aresztowany za wydrukowanie w XXV tomie wydawnictwa „Astrea” noweli Łębowidzkiego „Świtanie”, został L. skazany na 3 miesiące twierdzy w Brześciu. Podczas pobytu w twierdzy zapisywał rewolucyjne pieśni więzienne, które ogłosił w „Krytyce” w r. 1909 t. I, pt. „Poezja więzienna”. Wspomnienia z pobytu w więzieniu drukował w okresie późniejszym, m. in. w czasopiśmie „Niepodległość” (T. 3: 1930/1 oraz T. 4: 1931). W l. 1909–12 przebywał w Paryżu, współpracując z czasopismami krajowymi. W tym czasie zajął się, nieco wcześniej rozpoczętą, twórczością prozatorską i dramaturgiczną. Wydał opowiadania: Zbrodnia (W. 1907), Elfryda (Kr. 1911), W czwartym wymiarze (Kr. 1912), powieść Stypa (W. 1911) oraz tragedie: Wenedzi (Paryż 1909) i Atylla (W. 1910, fragmenty druk. Wr. 1898). Był redaktorem wydawnictwa „Epos. Zbiór arcydzieł poezji epickiej” (Brody 1909–12 I–V). Przez jakiś czas mieszkał w Heidelbergu, trapiony jak zwykle trudnościami finansowymi. Projektował osiedlenie się w Baku.
W czasie pierwszej wojny światowej uprawiał w dalszym ciągu działalność literacką, m. in. ogłosił w książce zbiorowej „Nowina” (W. 1914–15) szkic na temat ówczesnej sytuacji Polski, pt. Drugi dzień stworzenia, oraz wydał przekład J. B. Vico „Nowa nauka” (W. 1916). Już po wojnie ukazał się zbiorek poetycki L-go pt. Trzeci dzień. Wiersze pisane r. 1915–1923 (W. 1925). Zbiorek ten, podobnie jak wydane w t. r. poezje Pocałunki, zaopatrzony był w adnotację zakazującą pisania recenzji lub sprawozdań. Oprócz poezji wydawał L. powieści i opowiadania, np. Miranda (W. 1924), Nowy Tarzan (W. 1925), Róża polna (W. 1926). Niektóre z zapowiadanych pozycji, np. Studia romantyczne, nie ukazały się, wyszła natomiast drukiem popularna książka Pochodnie w mroku. Żeromski–Reymont–Kasprowicz (W. 1927). W dalszym ciągu tłumaczył, m. in. G. Meyrink „Golem” (W. 1919). Kontynuował działalność edytorską; wydał m. in. „Dywan wschodni. Wybór arcydzieł literatury egipskiej, asyrobabilońskiej, hebrajskiej, arabskiej, perskiej i indyjskiej” (W. 1921). Wspólnie z A. Tomem rozpoczął edycję Panteon literatury wszechświatowej; ukazały się tylko 2 tomy: Węgry i Italia (1921), zawierające m. in. przekłady L-go; zaawansowane były prace, jak świadczy korespondencja, nad tomem Indie. Redagował również Bibliotekę Groszową w Warszawie. W r. 1924 założył czasopismo „Astrea”, którego program nawiązywał do romantyzmu. Drukował w licznych czasopismach. Propagował język esperanto. Był członkiem Straży Piśmiennictwa Polskiego. Należał również do członków założycieli Tow. Literatów i Dziennikarzy Polskich. Rodziny nie założył; ostatnie lata życia spędził w domu swojej siostry w Warszawie, w nienajlepszych warunkach materialnych. Zmarł po długotrwałej chorobie serca 17 III 1929 r. Pochowany na Powązkach, gdzie staraniem Tow. Literatów i Dziennikarzy postawiono mu w kilka lat po śmierci pomnik. Nad grobem przemawiali: Wacław Borowy, Zenon Przesmycki, Stanisław Miłaszewski, Mieczysław Smolarski. Nekrologi zamieszczone w czasopismach o różnych orientacjach politycznych zgodnie podkreślały nie tylko zasługi literackie L-go, ale także jego prawość i szlachetność. Już po śmierci ukazało się wydanie utworów L-go w 3 częściach, pt. Ostatni zbiór poezyj (przygotował do druku i opatrzył przypisami A. Tom, W. 1931). Wydanie obejmuje m. in. inedita, np. dramat Malczewski. W r. 1960 J. Z. Jakubowski wydał niewielki tomik L-go pt. Poezje wybrane.
Poezja L-go oscyluje między dwoma przeciwnymi biegunami. Z jednej strony znajdujemy w niej utwory społeczno-polityczne, początkowo rewolucyjne (w paryskiej „Pobudce”), potem patriotyczne, pełne troski o losy nowo powstałego państwa (Trzeci dzień), z drugiej strony – utwory stanowiące niemal wyłącznie popis wirtuozerii formalnej (Strofa alcejska, Choreodaktyl, Rym; L. bodajże pierwszy zastosował w poezji polskiej asonans). Między tymi biegunami znajdują się wiersze o tematyce filozoficznej, a także prawdziwie piękne liryki, zwłaszcza w cyklu Rozmyślania, z powtarzającym się – na sposób stoicki pojętym – motywem samotności i śmierci. Brak na ogół w wierszach L-go typowo młodopolskiej maniery sugestyjno-nastrojowej, jak również bezpośrednich przejawów wylewności uczuciowej. L. chętnie posługiwał się elementami tradycji kulturowej, nawiązując do niej już w samych tytułach (Pogrzeb Shelleya, Księgi proroków, liczne sławne postaci w cyklu Logos), wprowadzając aluzje literackie, posługując się stylizacjami. Był apologetą Słowa-Logosu, pojętego nie tylko jako tworzywo poetyckie, ale jako twórczy pierwiastek w ogóle (Pieśń o Słowie, Logos). Takie elementy poezji L-go, jak intelektualizm, tradycja kulturowa, kult słowa i wirtuozeria formalna, sprawiają, że zbliża się ona nie tyle do wzorca symboliczno-nastrojowego, co parnasistowsko-klasycyzującego.
W działalności krytyczno-literackiej L-go ważna jest jego rola jako transplantatora nowych prądów literackich, które początkowo próbował pogodzić z ideałami pozytywizmu. Trafnie odkrywał nowe talenty, przychylnie podkreślał próby wprowadzania zasad poetyki symbolistycznej, nigdy jednak – pomimo współpracy z „Chimerą” – nie posunął się do głoszenia elitaryzmu w sztuce. W studiach z literatury francuskiej zwracają uwagę zwłaszcza dwa: o Baudelairze i Leconte de Lisle’u; na podkreślenie zasługuje też ujęcie roli Stefana Mallarmégo. Eseistyka L-go obejmuje studia z pogranicza socjologii, filozofii, psychologii, etnografii i religioznawstwa. Dotyczą one najczęściej zagadnienia geniuszu i twórczości artystycznej, poprzez którą człowiek osiąga – zdaniem L-go – ideał syntezy, harmonię między naturą a duchem (symboliczne odpowiedniki ideału syntezy: Atlantyda, raj utracony, występują często zarówno w eseistyce, jak i w poezji L-go).
Twórczość przekładowa L-go jest wyjątkowo rozległa i w swoim czasie odegrała ważną rolę. L. tłumaczył z wielu języków, z różnym stopniem staranności, nie zawsze opierając się wyłącznie na oryginałach. Najmniej ważkie w całym dorobku L-go wydają się utwory dramatyczne, a także – pisane często w celach zarobkowych – opowiadania i powieści. I tu jednak na uwagę zasługuje naukowa fantastyka tomu W czwartym wymiarze.
Portret (rysunek węglem i kredką) S. Wyspiańskiego z r. 1899 w Muz. Narod. w Kr.; Rysunek Edwarda Głowackiego w: „Wiad. Liter.” 1929 nr 15 s. 3; 4 podob.: A. L. ok. r. 1906 (fot.), reprodukcja portretu Wyspiańskiego, A. L. z braćmi ok. r. 1900 (fot.), A. L. w latach ostatnich (fot.), w: „Wiad. Liter.” 1929 nr 20 s. 3; – Kozikowski E., Od Prusa do Gojawiczyńskiej, W. 1969 s. 18–36; Krzyżanowski J., Neoromantyzm polski, Wr. 1963 (bibliogr.); Podraza-Kwiatkowska M., Młodopolskie harmonie i dysonanse, W. 1969 s. 42–95; Prokop J., A. L., w: Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Literatura okresu Młodej Polski, W. 1968 I (bibliogr., wypisy, materiał ikonograficzny, m. in. medalion S. Ostrowskiego z r. 1900); Weiss T., Przełom antypozytywistyczny w Polsce w latach 1880–1890, Kr. 1966 s. 85–92; – Lam S., Życie wśród wielu, W. 1968; Lorentowicz J., Spojrzenie wstecz, Kr. 1957; – B. Jag.: rkp. 6871/III, 7892/IV; B. Narod. w W.: rkp. 2864 (Listy do Zofii Trzeszczkowskiej, oraz inne odnotowane w katalogu); B. Ossol.: rkp. nr 6439/I (Listy do J. Kasprowicza), nr 7179/II (Listy do B. Wysłoucha), nr 12280/III (Listy do W. Feldmana, oraz inne odnotowane w katalogu); B. PAN w Kr.: rkp. 2285, 2571.
Maria Podraza-Kwiatkowska