Crutta Antoni Łukasz (1727–1812), tłumacz orientalny Rpltej, urodził się w Albanii, ale był Wenecjaninem i rzekomo piastował nawet godność kanclerza Rpltej Weneckiej w czasie, gdy go sprowadzono do Warszawy na posadę tłumacza. Towarzyszył T. Aleksandrowiczowi w jego misji do Stambułu w r. 1764–6; on to głównie zajął się urządzeniem Szkoły Orientalnej, w której uczył z początku języka francuskiego i włoskiego. Po powrocie osiadł na pewien czas w Kamieńcu, skąd w przededniu wybuchu wojny turecko-rosyjskiej prowadził wywiad w Mołdawii do spółki z drugim tłumaczem, Mikołajem Czerkiesem, dążąc do złagodzenia stosunku Turcji do Poniatowskiego. Za różne usługi (m. i. za wyrabianie pożyczek) pobierał C., począwszy od sejmu delegacyjnego w r. 1768, 100 dukatów pensji kwartalnej, a na sejmie Ponińskiego otrzymał indygenat (1775). W r. 1777 prowadził do stolicy (z pułk. Bachmińskim) ostatnie poselstwo tureckie Nuuman Beja, i wydał diariusz tego przyjęcia. W r. 1778 mianowany konsyliarzem poselstw zagranicznych przy Radzie Nieustającej. W dobie sejmu czteroletniego główna praca C-y polegała na tłumaczeniu dokumentów tureckich, zwłaszcza traktatów, oraz sprawdzaniu dawnych przekładów. Ostatni taki przekład nosi datę 22 VII 1791. W Grodnie pomagał królowi zestawiać długi, które miał likwidować Sievers (1793). Po upadku Rpltej osiadł w Lewiczynie pod Grójcem u zięcia, Adalberta Piotia Bedlińskiego (który przedtem służył w regimencie szefostwa Józefa Czartoryskiego). Umarł 11 VI 1812, jak o tym świadczy grobowiec wystawiony przez zięcia w Lewiczynie. Brat Antoniego, Piotr C., pracował też jako tłumacz przy misji polskiej w Konstantynopolu; wiadomo o nim tylko, że wszedł do służby polskiej w r. 1767, opuściwszy dożywotnią posadę, zapewne w Rosji; był w Turcji m. i. już w r. 1768; po Targowicy odwołany do Warszawy; rząd powstańczy wysłał go ponownie do Stambułu, gdzie jeszcze 1795 r. współdziałał z emisariuszami emigracji.
Bartoszewicz w Enc. Org.; Smoleński, Polska szkoła orient., Pisma II 210–22; Korzon, Wewn. Dzieje; Kukiel, Próby powstańcze; Rkp. Bibl. Czart. 611–3, 616, 627, 631, 782, 854, 901, 914. Arch. Popielów w Arch. Gł. Warsz. 104.
Władysław Konopczyński