Portalupi (Portaluppi) Antoni Maria (1713–1791), superior teatynów w Warszawie, pedagog. Ur. we Włoszech, gdzie uzyskał staranne i wszechstronne wykształcenie. W Polsce pojawił się – przybywszy z Rzymu – w r. 1740 już jako ksiądz i nauczyciel wymowy, nauk filozoficznych i matematycznych kolegium szlacheckiego, prowadzonego w Warszawie przez księży teatynów. Pierwszy ślad działalności stanowi list P-ego do bpa krakowskiego Andrzeja Stanisława Załuskiego (lub do jego brata) ze stycznia 1741 z podziękowaniami za dowody życzliwości wobec kolegium teatynów. W liczącym zaledwie kilku księży zespole P. rychło wysunął się na czoło dzięki swemu zaangażowaniu w działalność pedagogiczną i literacką oraz naukową. Dał się poznać jako gorący zwolennik kartezjanizmu i eklektycznej filozofii Ch. Wolffa. Doprowadził do wzbogacenia dość nie uporządkowanego programu nauczania w szkole teatynów, włączając tam elementy współczesnej fizyki, matematyki i tzw. «kunsztów». Dbał też o rozwój teatru szkolnego; tłumaczył na język łaciński wystawiane w nim sztuki P. Metastasia i ogłosił niektóre drukiem, choć nie zawsze ujawniał nazwisko tłumacza. Podpisał jedynie dedykacje dwóch przekładów tragedii wymienionego autora, a mianowicie „Olympiadis” i „Artaxerxes”, wydanych w Warszawie w l. 1774 i 1745. Mimo niechęci i polemicznych wystąpień przedstawicieli konserwatywnych kręgów duchowieństwa, zwłaszcza jezuitów i dominikanów, P. zyskał szybko uznanie i popularność. Nie przeszkodziły temu – a może nawet pomogły – zainteresowania P-ego kobietami i słabostki, które stawały się wręcz anegdotyczne – jak np. zamiłowanie do słodyczy (skąd przezwisko «Czokolada»). P. powołany został wkrótce na stanowisko kapelana nadwornego Augusta III, a bp krakowski A. S. Załuski powierzył uczonemu teatynowi ocenę 80 prac, nadesłanych na zorganizowany w r. 1746 konkurs literacko-naukowy z okazji otwarcia biblioteki publicznej w Warszawie. Samą uroczystość P. uświetnił mową łacińską. Ok. r. 1750 uzyskał urząd superiora zgromadzenia teatynów w Polsce, który piastował przez około ćwierć wieku.
W nielicznym, starannie dobieranym gronie wychowanków szkoły teatynów znaleźli się również synowie kaszt. krakowskiego Stanisława Poniatowskiego – przyszły król Stanisław (w l. 1746–7), a później i dwaj jego bracia: Andrzej i Michał. W styczniu 1754 «za zgodą władz duchownych i świeckich» P. wyjechał jako opiekun Michała Poniatowskiego, przyszłego prymasa Polski, do Włoch, gdzie przyczynił się do nawiązania przez Poniatowskich stosunków z arystokracją tego kraju (np. rodziną Torellich). Związki te umacniał poprzez pośrednictwo w korespondencji włoskiej przyszłego elekta na przełomie l. 1763/4. Zabiegając o rozszerzenie kręgu uczniów, wśród których byli przedstawiciele czołowych rodów magnackich, P. kierował swych nauczycieli zakonnych również na lekcje prywatne do domów protestanckich (np. Heykingów). Szkołę teatynów nurtowały w tym czasie rozmaite kłopoty, np. zatargi z władzami miejskimi Warszawy, a także spory wewnętrzne, które «despotyczny» – wg niektórych opinii – P. toczył ze znanym także dobrze w Warszawie uczonym księdzem Józefem Torim. Współcześni oceniali wysoko zasługi P-ego dla rozwoju nurtów oświecenia w Warszawie (J. D. Janocki i W. Mitzler de Kolof w r. 1775), a w r. 1765 artykuł „Monitora” wymieniał go jako jednego z pierwszych bojowników o «przełamanie lodu» i obalenie «bałwanów sarmatyzmu». Z kolei nuncjusz papieski A. Durini przedstawiał P-ego w r. 1770 w korespondencji z Kurią rzymską jako człowieka znanego z niewiary i wrogości wobec Rzymu, o co oskarżał także Stanisława Konarskiego i Piotra Śliwickiego.
W przededniu elekcji Stanisława Poniatowskiego znajdował się P. w jego bliskim otoczeniu. Protekcja królewska (m. in. dwukrotne odwiedziny kolegium teatynów w r. 1765, odnotowane przez „Gazetę Warszawską”) wydawała się otwierać przed całym zgromadzeniem lepszą przyszłość. Portret P-ego jako stałego uczestnika «obiadów czwartkowych» został zawieszony w gabinecie Stanisława Augusta, a w r. 1774 wybity został medal z napisem, upamiętniającym zasługi nauczyciela monarchy. W t. r. powierzono P-emu obowiązki królewskiego spowiednika. Należał P. do autorów napisanej wtedy pośmiertnej pochwały Antoniego Wiśniewskiego, w której sławione były zasługi uczonego pijara, położone dla krzewienia zasad «nowej filozofii». W r. 1779 P. pośredniczył przy zagwarantowaniu uprawnień majątkowych młodego Kajetana Aksaka; występował też jako jeden z biegłych w procesie sądowym, wytoczonym i wygranym przez grupę matematyków warszawskich. Podsądnym był ppłk. E. I. Korsonich, który odmawiał wypłaty nagrody za udowodnienie mu błędów w próbie rozwiązania kwadratury koła. Sprawa toczyła się na przełomie l. 1779/80. W r. 1778 podróżujący po Polsce matematyk szwajcarski J. Bernoulli podkreślał dobry poziom nauczania w kolegium teatyńskim, co przypisywał zasługom «słynnego ojca Portalupiego». Ten zabiegał usilnie jeszcze w początkach 1776 r. o sprowadzenie nowych nauczycieli ze Lwowa. Stanisław August popierał posunięcia P-ego wobec nuncjusza i Kurii rzymskiej. Na prośbę swego nauczyciela król interweniował również w kwietniu 1783 u rodziców wychowanków kolegium teatyńskiego (kuchmistrza kor. Leonarda Worcella i kaszt. połockiego Adama Brzostowskiego), którzy zalegali z opłatami za naukę swych dzieci. Jak wynika z korespondencji, do r. 1776 P. nie znał dobrze języka polskiego, nie mógł zrozumieć treści listu w języku polskim; posługiwał się do końca życia przede wszystkim językiem francuskim.
Mimo zabiegów P-ego trudności finansowe kolegium, wynikłe z nadmiernych inwestycji budowlanych, w jakie zaangażowali się teatyni, licząc na większy napływ uczniów, nie zostały przełamane. Komentując te niepowodzenia, Hugo Kołłątaj wiązał je z faktem, że «po reformie nauk w Polszcze moda konwiktów wcale upadła». W sierpniu 1785 podjęta została próba sprzedaży budynków niewypłacalnego zgromadzenia, które uległo wtedy rozwiązaniu. Nabywca domów przy ulicy Długiej miał przestrzegać wszelako uprawnień do dożywotniego zamieszkiwania w nich trzech księży – Włochów z P-m na czele. Sprawa sprzedaży ciągnęła się długo; załatwiona została dopiero w r. 1787. Ówcześnie P. korzystał z bezpośrednich zasiłków królewskich, otrzymując w l. 1784–91 łącznie 415 dukatów. Mieszkał wtedy najczęściej w małym domku na Bielanach, który początkowo zamierzał przekazać, czy też zapisać w testamencie, zaprzyjaźnionemu geografowi królewskiemu Karolowi Perthéesowi, zaś w l. 1789–91 próbował sprzedać. P. zmarł w Warszawie 20 I 1791; po uroczystościach pogrzebowych, zorganizowanych na koszt Stanisława Augusta w dn. 23 i 24 I, pochowany został w podziemiach kościoła Panny Marii na Nowym Mieście w Warszawie.
Popiersie, głowa 3/4 w prawo, rysunek, szkoła polska XVIII w. (zapewne z r. 1790, reprod. w: I. Stasiewicz, Poglądy na naukę w Polsce okresu oświecenia na tle ogólnoeuropejskim, Wr. 1967 s. 107); Popiersie na medalu rytownika J. F. Holzhausera z r. 1774 (reprod. w: [Gołębiowski L.], G. Ł. Gabinet medalów polskich… z czasów panowania Stanisława Augusta, Wr. 1843 s. 192); – Estreicher, XXII 308, 311, XXV 81; Enc. Kośc. (teatyni); Enc. Org.; Filoz. w Pol. Słown.; Historia nauki polskiej, Wr. 1974 VI; Janocki, Lexicon; – Bartoszewicz J., Teatyni w Warszawie, w: Dzieła, Kr. 1881 IX 392–9; Bednarski S., Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce, Kr. 1933; Berdecka A., Turnau I., Życie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia, W. 1969; Busiri-Vici A., I Poniatowski e Roma, Firenze 1971; Fabre J., Stanislas-Auguste Poniatowski et l’Europe des Lumières, Paris 1952; [Gołębiowski Ł.] G. Ł., Gabinet medalów polskich oraz tych, które się dziejów Polski tyczą, z czasów panowania Stanisława Augusta, Wr. 1843 s. 199; Historia nauki polskiej, Wr. 1970 II; Kaleta R., Obiady czwartkowe na dworze króla Stanisława Augusta (próba monografii), w: Warszawa XVIII w. Z. 2, W. 1973; Konopczyński W., Stanisław Konarski, W. 1926; Kurdybacha Ł., Pisma wybrane, W. 1976 II; Kurowski F. K., Pamiątki miasta Warszawy, Wyd. E. Szwankowski, W. 1949 II–III; Lemke H., Die Brüder Załuski und ihre Beziehungen zu Gelehrten in Deutschland und Danzig, Berlin 1958; Morawski K. M., Komunikat o portrecie margrabiego S. Torelliego, w: Prace Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1919 I s. XXXI; Nieć J., Młodość ostatniego elekta, St. A. Poniatowski 1732–1764, Kr. 1935; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1979; Stasiewicz I., Poglądy na naukę w Polsce okresu oświecenia na tle ogólnoeuropejskim, Wr. 1967; taż, Z problematyki nauki okresu oświecenia, Wr. 1960; Tatarkiewicz W., Historia filozofii, W. 1947 II; Theiner A., Histoire du pontificat de Clément XIV, Paris 1852 I 441; Wejnert A., Zabytki dawnych urządzeń sądowych, Cz. IV W. 1872; – Kołłątaj H., Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III (1750–1764), Wr. 1953; Konarski S., Listy 1733–1771, W, 1962; Magier, Estetyka Warszawy; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II; – „Gaz. Warsz.” 1785 nr 67, 1786 nr 24, 51, 69, 1787 nr 6, 28, 1791 nr 8 suplement (z 26 I); – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V t. 280 nr 12202, Arch. Roskie, LX nr 20, Zbiory Jabłonny, Korespondencja Stanisława Augusta 11 k. 196v., Zbiór Popielów nr 157, 183 k. 55; Arch. PAN: III–76 (materiały L. Chmaja) j. 31 k. 255–256; B. Czart.: rkp. nr 655 k. 599–601, nr 694 k. 475–477, nr 799 k. 2185, nr 818 k. 129, 133, nr 961 k. 107; B. Narod.: rkp. III 3222 t. II k. 56, III 3261 t. III k. 108.
Ryszard W. Wołoszyński