Sanojca Antoni Marian Stanisław, pseud.: Cis, Knapik, Kortum, Marian, Skaleń (1899–1990), oficer WP, Armii Krajowej i organizacji «Wolność i Niezawisłość». Ur. 4 VI w Rzeszowie, był synem Józefa, nauczyciela łaciny i greki w gimnazjum, i Marii z Szulców, pochodzącej z gdańskiej rodziny kupieckiej.
S. uczył się od r. 1910 w VII Gimnazjum we Lwowie (dokąd w r. 1903 przenieśli się jego rodzice), w którym ukończył 6 klas. W czerwcu 1915 r. uciekł z gimnazjum i 15 VII wstąpił do 6. pp Legionów, służył w jego 9 kompanii III batalionu. Wraz z pułkiem brał udział w walkach nad Stochodem i Styrem oraz w bitwie pod Kostiuchnówką. Dn. 26 V 1916 został mianowany kapralem. Po ciężkiej kontuzji w sierpniu t. r. przebywał w Domu Ozdrowieńców w Kamieńsku, zaś w listopadzie t. r. został przeniesiony do stacji werbunkowej w Wierzbniku. Również w r. 1916 ukończył kurs oficerski w Dęblinie, a w styczniu 1917 powrócił do 6. pp Legionów.
Po kryzysie przysięgowym latem 1917 S. został wcielony do armii austro-węgierskiej i w stopniu kaprala służył w 18. batalionie strzelców w północnych Węgrzech i na Ukrainie. W czerwcu 1918 nawiązał kontakt z emisariuszem 3. Komendy Naczelnej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), Maksymilianem Milan-Kamskim, po czym 15 VII 1918 zdezerterował z armii i przez półtora miesiąca działał w POW w Kijowie. W sierpniu 1918 wstąpił do batalionu strzelców, późniejszego 13. p. strzelców 4. Dyw. Strzelców tworzonej przez gen. Lucjana Żeligowskiego na Kubaniu. S. dowodził plutonem, uczestniczył w walkach dywizji z Armią Czerwoną w Odessie i w Besarabii. Wraz z 4. Dyw. powrócił do kraju w czerwcu 1919 i w szeregach 28. pp (dawnego 13. pp strzelców) brał udział w walkach z Ukraińcami w Małopolsce Wschodniej oraz w wojnie polsko-sowieckiej. Od sierpnia 1919 był adiutantem II batalionu, od kwietnia 1920 adiutantem dowództwa 19. Brygady Piechoty w składzie 10. Dyw. Piechoty. Uczestniczył we wszystkich walkach tej brygady; w 1. poł. 1920 r. na Wileńszczyźnie, pod Grodnem i nad Wilią, w sierpniu t. r. w obronie Warszawy pod Nieporętem i Radzyminem, a następnie na Wołyniu pod Sokalem, Łuckiem i Kowlem.
Po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej S. był młodszym oficerem kompanii w 28. pp, ale wkrótce został odkomenderowany na kurs dokształcający przy Dowództwie Okręgu Korpusu (DOK) VI Lwów i w czerwcu 1921 zdał maturę w IV Gimnazjum we Lwowie. W listopadzie t. r. został skierowany na studia na Wydz. Rolniczo-Leśny Politechn. Lwow. W r. 1923 był wymieniony w „Roczniku oficerskim” w stopniu porucznika (ze starszeństwem od 1 VI 1919). W marcu 1926 uzyskał na Politechnice tytuł inżyniera. Następnie służył kolejno w 23. pp, w sztabie DOK II Lublin na stanowisku referenta mobilizacyjnego. Od lipca 1927 był dowódcą kompanii, potem adiutantem pułku w 26. pp. Dn. 1 I 1928 awansował na kapitana. W styczniu 1929 mianowano go oficerem ordynansowym dowódcy DOK VI Lwów, a we wrześniu 1930 kierownikiem referatu lasów w sztabie DOK IX Brześć nad Bugiem. Z dn. 15 IV 1932 objął stanowisko kierownika referatu budownictwa sportowego Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Ukończył następnie kurs oficerów sztabowych w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie i z dn. 25 XI 1933 przeniesiono go do 26. pp. Dn. 19 III 1936 awansował do stopnia majora. W maju t. r. objął dowództwo batalionu w 78. pp, a w maju 1938 – w 40. pp Strzelców Lwowskich.
W szeregach tego pułku S. walczył w kampanii wrześniowej 1939 r. W dn. 7 IX na czele 3. batalionu przybył do Warszawy i dowodził nim na terenie pododcinka «Zachód» na Woli, kierując obroną północnej części tej dzielnicy. W dn. 26 IX 1939 (wg niektórych źródeł 30 IX) otrzymał od tworzącego wtedy Służbę Zwycięstwu Polski (SZP) gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego propozycję rozpoczęcia pracy konspiracyjnej. Już na pierwszym zebraniu sztabu organizacji 10 lub 11 X 1939 występował jako szef Oddziału Organizacyjnego, choć formalnie zaprzysiężony został dopiero 15 X t. r. Oddziałem I Organizacyjnym kierował najpierw w Dowództwie Głównym SZP, a następnie w Komendzie Głównej (KG) Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej (ZWZ-AK), aż do lipca 1944 (z wyjątkiem okresu od lipca do grudnia 1940, kiedy funkcję szefa tego Oddziału sprawował mjr Jerzy Michalewski). Na stanowisku tym używał pseud.: Kortum, Knapik, Marian. W skład kierowanego przezeń Oddziału I wchodziły m. in. Wydz. Organizacyjny, Mobilizacyjny i Odtwarzania Sił Zbrojnych, Personalny, Centralna Legalizacja (produkcja fałszywych dokumentów), opieka nad cichociemnymi, Wojskowa Służba Kobiet (WSK), Wojskowa Służba Ochrony Powstania (WSOP) – do r. 1943, Komenda Rezerw Krajowych, Służba Sprawiedliwości, Służba Duszpasterska, Komórka łączności z obozami jenieckimi w Niemczech (krypt. Iko); tą ostatnią S. kierował osobiście w pierwszym okresie jej działalności w r. 1941. Dn. 1 VII 1940 został S. awansowany rozkazem Komendanta Głównego ZWZ do stopnia podpułkownika. Formalnie był w latach okupacji zatrudniony jako urzędnik Miejskich Zakładów Komunikacyjnych m. Warszawy.
S. brał też udział w rozmowach z przedstawicielami ponad 100 ugrupowań konspiracyjnych w sprawie scalenia ich z ZWZ-AK. Stał na czele zespołu pracowników Oddziału I KG ZWZ-AK, prowadzącego merytorycznie całość prac scaleniowych. M. in. S. pertraktował w sprawie scalenia z «Polską Niepodległą» (od połowy 1940 r.), Konfederacją Zbrojną (od listopada–grudnia 1940), Konfederacją Narodu (od jesieni 1941), Organizacją Orła Białego, Tajną Organizacją Wojskową (w sierpniu 1940), Polską Organizacją Zbrojną (w marcu 1940), Batalionami Chłopskimi (BCh) (w l. 1940–3), Narodową Organizacją Wojskową (1942).
Po podpisaniu umowy scaleniowej z kierownictwem BCh w r. 1944, szefem Oddziału I KG AK został dotychczasowy komendant BCh, ppłk Franciszek Kamiński, zaś S-ę w dn. 13 VII 1944 mianowano zastępcą szefa sztabu KG AK do spraw organizacyjnych. Z powodu wybuchu powstania warszawskiego 1944 r. F. Kamiński nie zdążył jednak objąć przeznaczonych dla niego funkcji i nadal je sprawował S.
Na przełomie l. 1942 i 1943 i w początkach 1943 r. (wg relacji Henryka Kozłowskiego) miał być S. (obok płk. Jana Mazurkiewicza i płk. Kazimierza Tumidajskiego) współinicjatorem utworzenia organizacji «NIE», powstałej dla działalności w konspiracji pod przyszłą okupacją sowiecką. W dn. 25 i 26 VII 1944 S. brał udział w naradach sztabu KG AK w sprawie przystąpienia do walk powstańczych w stolicy. Obok gen. Leopolda Okulickiego, płk. Jana Rzepeckiego i płk. Józefa Szostaka należał do zwolenników rozpoczęcia ich jak najszybciej. Uczestniczył także w naradzie w dn. 27 VII poświęconej «NIE», na której dowodzenie organizacją przekazano gen. Okulickiemu. Wraz z personelem Oddziału I KG AK wchodził w skład II rzutu KG, dowodzonego przez płk. Zygmunta Miłkowskiego, w gmachu sądów przy ul. Leszno. W czasie powstania warszawskiego S. został 7 VIII 1944 mianowany zastępcą dowódcy Grupy «Północ», płk. Jana Karola Ziemskiego, (pseud. Wachnowski) i był głównym organizatorem jego sztabu, złożonego zresztą w większości z oficerów Oddziału I KG AK. Już jednak 9 VIII został ciężko ranny na ulicy Mostowej i od tej pory przebywał w szpitalu powstańczym. W dn. 27 VIII ewakuowano go kanałami ze Starówki do Śródmieścia. Po opuszczeniu szpitala był ponownie zastępcą szefa sztabu KG AK do spraw organizacyjnych. Na podstawie rozkazu naczelnego wodza z 29 IX 1944 otrzymał awans do stopnia pułkownika służby stałej («za wybitne dowodzenie – jak podano w uzasadnieniu nominacji – i przykład osobistego męstwa w walkach o Warszawę») oraz Krzyż Virtuti Militari («za całokształt bardzo wydajnej, pięcioletniej pracy konspiracyjnej na najbardziej eksponowanym kierowniczym stanowisku i dzielną postawę żołnierską w walkach powstańczych»). Po upadku powstania warszawskiego S. przebywał w oficerskich obozach jenieckich Lamsdorf (Łambinowice), a następnie II C Woldenberg (Dobiegniewo).
Już w lutym 1945 S. powrócił do kraju, a w kwietniu t. r. objął (pod pseud. Skaleń) kierownictwo Obszaru Południe w Delegaturze Sił Zbrojnych, które sprawował do sierpnia t. r. Jednocześnie od marca do 7 V 1945 stał na czele Obszaru Południowego organizacji «NIE». W dn. 2 IX 1945 uczestniczył w zebraniu na Żoliborzu, na którym powołano do życia organizację p.n. Wolność i Niezawisłość (WiN) (będąc jednym z 4–5 pomysłodawców WiN-u). Wchodził w skład Zarządu Głównego (ZG) WiN-u, a od 7 X 1945 po wyjeździe dotychczasowego wiceprezesa ZG, płka Jana Bokszczanina, na Zachód, sprawował też funkcję wiceprezesa. Opracował projekt Regulaminu Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Ponadto był (pod pseud. Cis) prezesem Obszaru Południowego WiN-u (obejmującego okręgi: krakowski – z podokręgiem rzeszowskim oraz górnośląski i dolnośląski). S. razem z płk. Ludwikiem Muzyczką zapoznał arcybpa Adama Sapiehę z deklaracją ideową WiN-u. Aresztowany 5 XI 1945 na dworcu kolejowym w Łodzi, został osadzony w więzieniu mokotowskim w Warszawie. W dn. 4 I – 3 II 1947 był sądzony w procesie I ZG WiN-u i skazany na 6 lat więzienia z zaliczeniem aresztu śledczego. W dn. 5 II 1947 został ułaskawiony przez prezydenta Bolesława Bieruta. Przyjęto go do WP i przydzielono do Dep. Budownictwa Min. Obrony Narodowej. Od września 1949 do sierpnia 1953 znów był więziony, w sierpniu 1956 został zrehabilitowany.
W l. 1954–8 S. pracował w Biurze Projektów Budownictwa Przemysłowego w Warszawie, brał udział w budowie Wielkiej Krokwi w Zakopanem i Hotelu Europejskiego w Warszawie. Następnie od r. 1964 do przejścia na emeryturę w r. 1973 pracował w Instytucie Organizacji i Mechanizacji Budownictwa, zaś od r. 1956 do r. 1958 dodatkowo wykładał budownictwo sportowe w warszawskiej Akademii Wychowania Fizycznego. Od r. 1956 przez wiele lat wchodził w skład Rady Naczelnej ZBoWiD. We wrześniu 1981 został członkiem Honorowego Komitetu Budowy Pomnika Powstania Warszawskiego. Po ogłoszeniu w r. 1984 przez władze składu Obywatelskiego Komitetu Obchodów 40 rocznicy Powstania Warszawskiego, zaprotestował przeciw umieszczeniu w nim jego nazwiska bez jego zgody. W r. 1988 odmówił przyjęcia awansu na stopień generała brygady w stanie spoczynku. W r. 1989 wstąpił do Stow. Żołnierzy AK.
S. był autorem wielu prac poświęconych dziejom polskiego podziemia okresu drugiej wojny światowej. Część z nich została opublikowana, m. in.: Łączność konspiracyjna Armii Krajowej z obozami jenieckimi („Dzieje Najnowsze” 1970 nr 1), Zarys struktury organizacyjnej Okręgu Warszawa ZWZ-AK. Wrzesień 1939 – lipiec 1944 (wybrane zagadnienia) (w: Warszawa lat wojny i okupacji 1939–1944, W. 1973 z. 3), Misja majora Tropa. Spór o formy i cele konspiracji w obozach jenieckich („Odra” 1975 nr 10), W obronie Woli („WTK” 1979 nr 37), Geneza Powstania Warszawskiego („Płomienie” 1981 nr 31), Narodziny Służby Zwycięstwu Polski („Kultura” 1981 nr 43), W SZP-ZWZ-AK u boku „Grota” (w: Stefan Rowecki w relacjach, Pod red. T. Szaroty, W. 1988), Akcja «Iko» („Odra” 1970 nr 10). Wraz z Z. Kijewską opublikował Schemat organizacyjny SZP-ZWZ-AK 1939–1945 („Dzieje Najnowsze” 1980 z. 3). Wiele cennych dla historyków informacji przekazał w formie wywiadów, m. in. z: A. J. Jakubowską W służbie powstania („Stolica” 1982 nr 20), M. Rutkowską Początki Polski Podziemnej („Słowo Powszechne” 1984 nr 256), z J. Dorosem Przyjmowaliśmy, że Powstanie w Warszawie jest nieuchronne… („Tyg. Powsz.” 1985 nr 31), z M. Hołubickim i J. Gozdawą-Gołębiowskim Jeżeli nie powstanie, to co? („Ład” 1987 nr 16) oraz z K. Watanabe Notatka z rozmów z płk. dypl. Antonim Sanojcą („Kortumem”) szefem I Oddziału KG AK („Zesz. Hist.” Z. 91: 1990). Wypowiedzi S-y, jako «świadka nr 30», zostały przez J. F. Steinera włączone do reportażu historycznego „Warszawa 1944” (W. 1991). Kilka jego opracowań i przyczynków historycznych pozostało w maszynopisie, są one przechowywane w zbiorach archiwalnych IH PAN w Warszawie i Wojskowego Inst. Historycznego, w tym: Materiały do akcji scaleniowej organizacji wojskowych, Odtwarzanie Sił Zbrojnych w Kraju, Organizacja Orła Białego – OOB, Służba Zwycięstwu Polski, Struktura aparatu scalania organizacji wojskowych w ZWZ-AK-KSZK w latach 1940–1944, Uwagi do Informatora o polskich organizacjach podziemnych 1939–1945, Związek Strzelecki w Warszawie.
S. zmarł 25 VII 1990 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Odznaczony był m. in.: Krzyżem Niepodległości (1931), Krzyżem Virtuti Militari 4 (1944) i 5 kl., Krzyżem Walecznych (4-krotnie w r. 1920, raz w r. 1939, 3-krotnie w r. 1944).
W małżeństwie (od r. 1933) z Jadwigą z Włodków (zob. Sanojcowa Jadwiga) S. dzieci nie miał.
Siostra S-y Stanisława (6 V 1896 – 19 I 1941), nauczycielka biologii (od r. 1928 w Liceum Krzemienieckim), działaczka harcerska, była w l. 1930–3 komendantką Żeńskiej Chorągwi Harcerskiej na Wołyniu; we wrześniu 1939 zorganizowała Pogotowie Harcerek w Krzemieńcu.
Fot. w: „Kultura” 1981 nr 43 s. 6, „Ład” 1987 nr 16 s. 1, „Płomienie” 1981 nr 31 s. 9; – Dziennik Personalny Min. Spraw Wojskowych, W. 1922 nr 13 (załącznik: Lista starszeństwa oficerów zawodowych s. 95), W. 1930 nr 13 s. 296, W. 1932 nr 6 s. 247, W. 1933 nr 11 s. 207; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, W. 1964; – Ciechanowski J., Powstanie Warszawskie. Zarys podłoża politycznego i dyplomatycznego, W. 1984; Głowacki Ł., Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939, W. 1985; Kluz S., W potrzasku dziejowym, WiN na szlaku AK, Londyn 1978; Kunert A. K., Ostatni ze ścisłego sztabu KG AK. Płk inż. Antoni Sanojca „Kortum” (1899–1990), „Polska Zbrojna” 1990 nr 6 (fot.); tenże, Płk inż. Antoni Sanojca „Kortum” (1899–1990), „Wojsk. Przegl. Hist.” 1990 nr 3–4 s. 213–14 (fot.); Kurtyka J., Na szlaku AK (NIE, DSZ, WiN), „Zesz. Hist.” 1990 z. 94 s. 13–47 passim; Łatyński M., Nie paść na kolana. Szkice o opozycji lat czterdziestych, Londyn 1985; Mazur G., Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939–1945, W. 1987; tenże, Pułkownik Antoni Sanojca (1899–1990), „Tyg. Powsz.” 1990 nr 36 (fot.); Ney-Krwawicz M., Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, W. 1990 (fot.); Olesik J., Oflag IIc Woldenberg, W. 1988; Polski ruch oporu 1939–1945, W. 1988; Przygoński A., Powstanie warszawskie w sierpniu 1944 r., W. 1980 I–II; Salmonowicz S., Ludwik Muzyczka 1900–1977. Polityk i żołnierz, W. 1992 s. 30, 31, 32, 99, 100, 101; Stachiewicz P., Starówka 1944, W. 1983 (fot.); Steiner J.F., Warszawa 1944, W. 1991; Tarnogrodzki T., Wiśniewski M., Akcja scaleniowa ZWZ-AK 1940–1944, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1968 nr 3 s. 249–88; Terej J. J., Na rozstajach dróg. Ze studiów nad obliczem i modelem Armii Krajowej, Wr. 1980; Woźniczka Z., Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” 1945–1952, W. 1992 (fot.); Żenczykowski T., Dramatyczny rok 1945, Londyn 1982; – AK w dok., I–II; Korboński S., Polskie Państwo Podziemne, Paryż 1975; tenże, W imieniu Kremla, Paryż 1956; Kozłowski H., List w sprawie poakowskiej konspiracji antykomunistycznej, „Zesz. Hist.” Z. 96: 1991 s. 228–31; Podlewski S., Wolność krzyżami się znaczy, W. 1989 (fot.); Pol. Siły Zbrojne, III; Porwit M., Obrona Warszawy wrzesień 1939. Wspomnienia i fakty, W. 1969; Rzepecki J., Wspomnienia i przyczynki historyczne, W. 1983 s. 324, 376, 381, 391, 393, 398–9; Stefan Rowecki w relacjach, Pod red. T. Szaroty, W. 1988; Wyrok Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie z dnia 10 września 1947 r. w sprawie przeciwko członkom II Zarządu Głównego WiN-u, „Zesz. Hist. WiN-u” 1992 nr 1 s. 128; – „Więź” 1990 nr 10 s. 162 (zawiera błędną informację, jakoby od września 1944 był S. szefem sztabu KG AK); – CAW: Akta personalne S-y, sygn. 17282 (fot.); – Relacje Franciszka Kamińskiego z 11 I i 25 X 1988, uzyskane przez Alinę Fitową z Kr.; – Informacje Jana Włodka z Kr.; – Bibliogr. do Stanisławy Sanojcówny: Słownik uczestniczek walk o niepodległość Polski 1939–1945, W. 1988 (fot.); – Harcerki 1911–1939, W. 1980; Harcerki 1939–1945, Wyd. popr. i uzup., W. 1983; – Mater. Red. PSB: Życiorysy Stanisławy Sanojcówny napisane przez Jadwigę Sanojcę-Włodek i Marię Trojanowską.
Grzegorz Mazur