Stolpe Antoni młodszy (1851–1872), kompozytor, pianista i dyrygent.
Ur. 23 lub 26 V 1851 w Puławach (Nowej Aleksandrii), był wnukiem Alojzego starszego (zob.), synem Edwarda (zob.) i Marii z Turowskich, bratankiem Alojzego młodszego (zob.). S. został ochrzczony 13 VII 1856 we Włostowicach koło Puław.
Naukę gry na fortepianie rozpoczął S. w Puławach u ojca. W r. 1862 wyjechał z rodzicami do Warszawy i wstąpił do Inst. Muzycznego. Grę fortepianową studiował nadal u ojca, naukę harmonii i kontrapunktu u Augusta Freyera, a po jego odejściu u Stanisława Moniuszki w l. 1866–7. Pierwsze znane kompozycje S-go pochodzą już z r. 1866: Romance. Duettino As-dur na skrzypce, wiolonczelę i fortepian, Polonez As-dur na fortepian, Kwintet smyczkowy, Kwartet smyczkowy c-moll, Sonata a-moll na fortepian, kilka mazurków i inne miniatury fortepianowe (Caprice-étude de concert, Fantaisie-étude, Impromptu-étude, Chant sans paroles, Nocturne), a także Fuga G-dur; zapewne w l. 1866–7 powstały Fuga C-dur i Fuga D-dur. Największymi kompozycjami tego okresu były dwa dzieła wokalno-instrumentalne: O Salutaris Hostia F-dur na czterogłosowy chór mieszany, kwintet smyczkowy i organy (zadedykowane 1 II 1866 Inst. Muzycznemu) oraz hymn Veni Creator C-dur na chór męski i orkiestrę. W czerwcu 1867 ukończył S. Inst. Muzyczny, otrzymując patent, «wielką nagrodę» z gry fortepianowej i pierwszą nagrodę z kontrapunktu; na publicznym popisie 23 VI t.r. wykonał „Allegro” z koncertu I. Moschelesa. Jako pianista i kompozytor zadebiutował (wśrod innych nagrodzonych uczniów Instytutu) 17 VII w sali Resursy Obywatelskiej, grając „Etiudę cis-moll” Fryderyka Chopina i własny Mazurek h-moll. T.r. prawdopodobnie uczestniczył w konkursie kompozytorskim, na który napisał Mszę (zachowało się jedynie Credo Es-dur na 4 głosy solowe, chór, kwintet smyczkowy i organy). Komponował utwory na orkiestrę: Symfonię a-moll, Uwertury c-moll i a-moll (wszystkie w r. 1867) oraz Uwerturę d-moll (1868), nie zdecydował się jednak na ich publiczną prezentację (lub nie miał na nią środków); ogółem stworzył sześć uwertur. Czuł się symfonikiem, nie dysponując jednak stałym zespołem, musiał swe kompozycje orkiestrowe wykonywać często w opracowaniach kameralnych. Napisał też wiele utworów wokalnych, zarówno na chór, jak na głos z towarzyszeniem zespołu kameralnego lub instrumentu klawiszowego, m.in. Modlitwę do Najświętszej Maryi Panny a-moll na kontralt i organy lub fortepian (1866?), a także pieśni z towarzyszeniem fortepianu, z których jednak większość pozostała w szkicach. Był również autorem 3 Pieśni w formie etiudy na fortepian (1868). Prowadził w tym czasie szkicownik kompozytorski, w którym notował nowe pomysły (przechowywany w B. Jag.).
Dn. 22 III 1868 w sali fabryki fortepianów Antoniego Hoffera przy ul. Elektoralnej w Warszawie dał S. pierwszy indywidualny koncert, występując jako pianista i dyrygent; wykonał pięć swoich utworów, m.in. Sextuor e-moll (zachowały się tylko dwie pierwsze części), Uwerturę e-moll na orkiestrę oraz Scène dramatique c-moll na wiolonczelę i kwintet smyczkowy. Planował podjąć dalsze studia muzyczne w Berlinie, toteż ze względu na złą sytuację materialną rodziny zorganizowano w sali Resursy Obywatelskiej jeszcze dwa jego koncerty w celu zebrania funduszy. S. wystąpił 11 XII 1868 i 14 V r.n. jako pianista i dyrygent, prezentując m.in. dzieła Karola Kurpińskiego, Chopina, Zygmunta Noskowskiego i F. Liszta oraz utwory własne: Concert Ouverture Nr 3 in g-moll, Hommage à Mendelssohn-Bartholdy. Grande Marche pour l’orchestre G-dur, Trio fortepianowe oraz Ave Maria na głos i kwintet smyczkowy; wsparli go wówczas wybitni wykonawcy: siostra matki Józefa Turowska-Leśkiewiczowa i Noskowski.
Pod koniec czerwca 1869 wyjechał S. do Berlina; utrzymywał się tam z przyznanego w r. 1870 stypendium Warszawskiego Tow. Muzycznego oraz z lekcji gry na fortepianie. Przez ponad pół roku studiował prywatnie kompozycję u F. Kiela, osiągając znakomite wyniki, potwierdzone zaświadczeniem z 5 II t.r. Następnie doskonalił grę na fortepianie u T. Kullaka w Neue Akademie der Tonkunst; jego błyskawiczne postępy skłoniły Kullaka do powierzenia mu nauczania tamże w jednej z klas fortepianu. W Berlinie na publicznych koncertach prezentował S. własne utwory, w tym powstałe już po wyjeździe z Warszawy Allegro appassionato c-moll na fortepian (październik 1869) oraz jedno ze swych najwybitniejszych dzieł Sonatę d-moll na fortepian (1870). Prawdopodobnie w czasie pobytu w Berlinie w r. 1869 skomponował Lied [...] A-dur na róg i orkiestrę lub fortepian. Dn. 12 III 1871 «urozmaicał biegłą grą swoją» polskie przedstawienie teatralne, urządzone przez berlińskie Tow. Przemysłowe, a 26 III t.r. razem z profesorami Akademii wykonał „Trio c-moll” F. Mendelssohna.
S. chorował na gruźlicę; w wyniku przeziębienia na koncercie muzyki R. Wagnera w Berlinie stan jego pogorszył się. Wezwany przez ojca wrócił w grudniu 1871 do Warszawy. Dn. 24 I 1872 na koncercie Tow. Muzycznego wykonano jego Wariacje na kwartet smyczkowy G-dur, nie wiadomo jednak, czy S. był wówczas obecny. Utwór spotkał się z bardzo pozytywnym przyjęciem krytyki, która podkreślała zwłaszcza samodzielność kompozytora: «wariacji tych jest spora cyfra, ale w żadnej nie dostrzegliśmy komunału, niewolniczego postępowania ubitemi drogami ani naśladownictwa lub zbytniego przejmowania się ulubionym mistrzem» („Kur. Warsz.” 1872 nr 19). W czerwcu t.r. wyjechał S. do sanatorium w Salzbrunn (obecnie Szczawno Zdrój), a następnie do Meranu w Alpach. Jeszcze w Berlinie napisał Wariacje d-moll na fortepian; w tym okresie powstała Sonata na skrzypce i fortepian (obecnie zaginiona), będąca, wg Noskowskiego, jego najpiękniejszym dziełem.
S. dojrzał jako kompozytor w ciągu zaledwie trzech lat (1869–72). W tak krótkim czasie nie zdołał wydać żadnego utworu, a jego rękopisy noszą ślady pośpiechu i napięcia, w jakim pracował, mając zapewne świadomość swej nieuleczalnej choroby. Mimo to, zdaniem Stanisława Golachowskiego, «w Polsce przed wystąpieniem Stolpego mógł poszczycić się równie doskonałymi kompozycjami, stworzonymi w tak młodym wieku – jedynie Chopin». Twórczość S-go cechuje bogata inwencja melodyczna, świetne opanowanie środków kompozytorskich wytworzonych przez muzykę europejską doby romantyzmu (Chopina, Mendelssohna, Wagnera, R. Schumanna), młodzieńcza fantazja i dynamizm narracji, a zarazem szacunek dla klasycznego piękna i formy. Występy i kompozycje S-go spotykały się zazwyczaj z przychylnym przyjęciem recenzentów, wiążących z artystą duże nadzieje; wg Jana Kleczyńskiego S. otrzymał od Boga dar, «który go może kiedyś uczynić jednym z najpierwszych w swoim zawodzie». Zdarzały się jednak również głosy krytyczne: «lubuje się w zastraszającej łamaninie palcy, w strasznym huku i puku, z którego ucho profana, oprócz wątpliwej czasami harmonii, nic usłyszeć, nic zrozumieć nie zdoła» („Tyg. Wpol.” 1871). Ogółem skomponował ok. 90 utworów, z których ok. 20 można uznać za ukończone, chociaż najczęściej pozostały w brulionach. Niemal wszystkie znane obecnie utwory, zarówno autografy, jak rękopiśmienne kopie oraz szkice i wersje alternatywne, przechowywane są w Krakowie w Bibliotece Jagiellońskiej. S. zmarł 7 IX 1872 w Meranie, tam też został pochowany 9 IX. Dn. 13 IX w kościele p. wezw. św. Józefa Oblubieńca na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie odprawiono w jego intencji nabożeństwo żałobne.
Rodziny S. nie założył.
Twórczość S-go szybko uległa niemal całkowitemu zapomnieniu. Jedynie dzięki staraniom pianisty Józefa Wieniawskiego wydana została wykonywana przez niego Sonata fortepianowa d-moll (W. 1875, ponowne wyd. w oprac. Marii Wiłkomirskiej, W. 1957); już w r. 1900 Aleksander Poliński ubolewał, że prawie wszystkie kompozycje tego «po Chopinie i Moniuszce może najgenialniejszego z polskich kompozytorów» zaginęły. Większe zainteresowanie utworami S-go pojawiło się na początku XXI w.; ukazały się wydania trzech jego kompozycji (Scène dramatique, Sextet fortepianowy e-moll oraz Wariacje na kwartet smyczkowy, W. 2003) w opracowaniu Andrzeja Wróbla, a Fundacja «Pro Musica Camerata» rozpoczęła nagrywanie utworów S-go w wykonaniu Zespołu Kameralistów «Camerata Vistula» (Opera omnia, W. 2004 I) na płytach kompaktowych.
Rycina przez Franciszka Tegazzo, reprod. w: „Tyg. Ilustr.” 1872 nr 249; – Słown. Muzyków Pol.; Słownik pianistów polskich, W. 2003; – Golachowski S., Antoni Stolpe. Szkic biograficzny, „Muzyka Pol.” 1935 nr 7 s. 169–85 (dot. całej rodziny); Iwaszkiewicz J., Spotkania z Szymanowskim, Kr. 1947 s. 143–4; Kania E., Ze świata muzycznego, „Tyg. Ilustr.” 1867 nr 409 s. 40; Kleczyński J., Ruch muzyczny, „Bluszcz” 1868 nr 51 s. 334; tenże, Ze świata muzycznego, „Tyg. Ilustr.” 1868 nr 51 s. 295; Kozłowska-Lewna A., Polska sonata fortepianowa 1845–1910 na tle sonaty ogólnoeuropejskiej, Gd. 1994 s. 91–6, 123, 125–7, 146, 153–5; Münchheimer A., Przegląd muzyczny, „Bibl. Warsz.” 1868 t. 2 s. 348–9; Poliński A., Dzieje muzyki polskiej w zarysie, Lw. 1907; tenże, Nasz świat muzykalny. Ant[oni] Stolpe, „Kłosy” 1888 nr 1192; Rutkowska A., Rola społeczna Instytutu Muzycznego Warszawskiego i znaczenie jego działalności dla polskiej kultury muzycznej, W. 1980 s. 50–1, 68; Sikorski J., Wiadomości literackie, artystyczne i naukowe, „Gaz. Pol.” 1868 nr 275; Strumiłło T., Szkice z polskiego życia muzycznego XIX wieku, Kr. 1954 s. 225–30; Z dziejów polskiej kultury muzycznej, Kr. 1964 II; Żeleński W., Przegląd muzyczny, „Kłosy” 1875 nr 520 s. 379; Żychliński, Kronika rodzin, P. 1877 s. 427 (błędna data śmierci S-go); – „Gaz. Pol.” 1868 nr 272; „Kur. Warsz.” 1869 nr 100, 104, 1872 nr 16, 19, 1900 nr 46; „Tyg. Wpol.” 1871 nr 15 s. 188, 1872 nr 3 s. 42; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1872: „Bluszcz” nr 44 s. 350, „Gaz. Pol.” nr 200, „Gaz. Warsz.” nr 200, „Kur. Codz.” nr 199, „Kur. Warsz.” nr 199, „Przegl. Tyg.” nr 37 s. 291, „Tyg. Ilustr.” nr 249 (Z. Noskowski), „Tyg. Wpol.” nr 40 s. 541, „Wędrowiec” nr 142 s. 191, „Wieniec” nr 78 s. 719–20.
Barbara Chmara-Żaczkiewicz