Orłowski Antoni, pseud. i krypt. Fortunat, Fortunio, Antoni Jastrzębiec, Jastrzębiec, k-e, Krogulec, Oset, Puszczyk (1869–1921), dziennikarz, humorysta, satyryk, wydawca. Ur. 1 VII w Łęczycy, był synem Romualda, lekarza wojskowego, i Bronisławy. Początkowo uczęszczał do II Gimnazjum w Warszawie, później do gimnazjum w Charkowie. Wiersze zaczął pisać mając 12 lat. W gimnazjum warszawskim redagował gazetkę szkolną i jako czternastolatek nawiązał współpracę z „Kurierem Warszawskim”, gdzie zyskał poparcie Bolesława Prusa. Przede wszystkim był humorystą i uprawiał różne formy literackie w tej dziedzinie: satyry, komedyjki i krotochwile, monologi, listy, bajki, fraszki, humoreski, pastisze. Był również autorem patriotycznych wierszy lirycznych. Układał także antologie humoru: „Bismarck w satyrze” (W. 1898), „Encyklopedia humoru i satyry polskiej” (W. 1914 I–IV), kalendarzyki humorystyczne. W l. 1899–1901 wydał 7 zeszytów wydawnictwa satyr i deklamacji – „Deklamator”. W satyrach swych nie atakował konkretnych osób, wyszydzał natomiast wady społeczne i ułomności moralne. Gdy w okresie rewolucji 1905 r. złagodniały zakazy cenzuralne, w utworach O-ego pojawiły się akcenty antyzaborcze i patriotyczne. Dużą popularność zdobył dowcipnymi listami, będącymi poniekąd artykułami politycznymi, wymienianymi przez dwu policjantów rosyjskich, braci Tryfona i Ilii Połusztannikowych (Połusztannikow onże Spodeński (korespondencja braterska), W. 1909 s. 1–2). Spod jego pióra wyszedł, ogłoszony w „Musze” (1915 nr 12) i w osobnej broszurce, kilka razy nielegalnie wydawany i krążący w odpisach, pornograficzny pastisz „Pana Tadeusza”, przypisywany błędnie Aleksandrowi Fredrze, zatytułowany Spotkanie się Pana Tadeusza z Telimeną w Świątyni Dumania i zgoda ułatwiona za pośrednictwem mrówek.
O. współpracował z prasą warszawską, łódzką, petersburską. W l. 1901–4 wydawał tygodniowy magazyn geograficzny „Na Około Świata”. Za odwagę pióra odsiadywał kary, a w okresie stanu wyjątkowego w r. 1906 został zmuszony do wyjazdu na jakiś czas «za granicę» – do Galicji. W r. 1907 O. ogłosił w Krakowie, wespół z Władysławem Buchnerem, zbiorek ostrych satyr wymierzonych głównie przeciw władzom carskim, pt. Roku pierwszego konstytucji (z portretem autorów). W r. 1914 wydawał Popularną Bibliotekę Historyczną. W t. r. (przed wybuchem wojny) obchodził jubileusz 25-lecia pracy. Gdy w r. 1915 Niemcy wkroczyli do Warszawy, O. uciekł do Rosji, obawiając się represji za antyhakatystyczną propagandę. Do Kijowa, a potem do Moskwy ewakuował się z redakcją „Muchy”, którą od kilku lat współredagował. W Moskwie wydał w r. 1917 zbiorek 21 wierszy patriotycznych pt. Jedna jest kraina taka.
W Rosji przeżył O. rewolucję i latem 1918 powrócił do Warszawy. W t. r. ogłosił wspomnienia Na moskiewskim bruku („Romans i Powieść” dod. do „Świata” nr 39–40), a w r. 1920 aktualne Śpiewki i gawędy (W.). Teatry amatorskie i zawodowe grywały jego krotochwile i komedyjki: Sienkiewicz w Koziegłowach, Protest Strukczaszego, Wielkie derby warszawskie, Zdobycie Santiago, Pogotowie ratunkowe, Na święconym – tę ostatnią wydano nawet dla potrzeb sceny w r. 1952 („Świat”). O. zmarł w Warszawie 1 XI 1921, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.
Estreicher w. XIX; Bibliogr. dramatu pol., II; Bibliogr. Warszawy, Wydawn. ciągłe 1904–18; toż 1918–28; Enc. Org., XVIII; Bar, Słown. pseudonimów; Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta), W. 1905 s. 91; – Bednarski T. Z., Polskie czasopiśmiennictwo turystyczno-krajoznawcze, „Zesz. Prasozn.” 1967 nr 3 s. 95; Czekalski E., Na wolności, „Świat” 1911 nr 12 (fot.); Garlicka A., Prasa w Królestwie Polskim pod okupacją niemiecką i austriacką 1915–1918, w: Prasa polska w l. 1864–1918, W. 1976 s. 275; Mazowiecki J., Humor polski, „Świat” 1911 nr 42 (fot.); Niemojewski A., Apokryf Krogulca, „Myśl Niepodległa” 1916 nr 357; Orłowski J., Poezja A. K. Tołstoja w Polsce, „Slavia Orientalis” 1974 nr 1 s. 60–2; Popoff E., A. Orłowski, „Stolica” 1963 nr 7 s. 15 (z podob.); – Borzęcki K., Woźniewski Z., Polska fraszka i satyra medyczna, W. 1961 s. 211, 214–15; Dunin J., W Bi-Ba-Bo i gdzie indziej, Ł. 1966 s. 17, 25; Grzelak W., Cyganeria z „Udziałowej”, W. 1965 s. 240–1; Hertz B., Antologia bajki polskiej, W. 1958 s. 176–7; Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1965–75 ks. 4, 6; Kaleta R., Sensacje z dawnych lat, Wr. 1974 s. 430–41; Księgi humoru polskiego, Ł. 1968 IV 203–10, 623; Lipski J. J., Warszawscy „Pustelnicy” i „Bywalscy”, W. 1973 II 27–30; [Perzyński W.] P., Jubileusz Krogulca, „Tyg. Ilustr.” 1914 nr 18 s. 347 (fot.); Trepiński A., Potępieńcy, Ł. 1947 s. 355; Wspomnienia o Bolesławie Prusie, Oprac. S. Fita, W. 1962; – „Kur. Warsz.” 1921 nr 303, 304, 305, 307; „Świat” 1921 nr 46 (fot.); „Tyg. Ilustr.” 1906 nr 40 s. 793–4 (fot.), 1913 nr 34 s. 673 (fot.), 1921 nr 48 s. 770 (fot.); – Arch. Paraf. Św. Andrzeja w Łęczycy: Księgi urodzeń i chrztu 1869 nr 132; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna.
Tadeusz Z. Bednarski