Pająk Antoni (1893–1965), działacz socjalistyczny, poseł na Sejm RP, polityk emigracyjny. Ur. 31 VII w Bestwinie w pow. bialskim, był synem Jana i Anny ze Śmiłowskich. W r. 1907, zmuszony warunkami materialnymi rodziców (z uwagi na liczne rodzeństwo), przerwał naukę szkolną i rozpoczął pracę zarobkową w fabrykach i kopalniach, m. in. we Frysztacie, Suchej, Czechowicach; w r. 1914 pracował w fabryce włókienniczej w Białej. Wstąpił w r. 1911 do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD). Jednocześnie był członkiem Polskiego Tow. Gimnastycznego «Sokół» we Frysztacie. Po wybuchu wojny w r. 1914 służył w Legionach Polskich (LP). W składzie 2 p., potem 3 p. II Brygady LP brał udział w walkach na Węgrzech i we Wschodniej Galicji, później przeniesiono go do 4 p. piechoty; w r. 1917 podzielił los wielu spośród tych, którzy odmówili złożenia przysięgi na rzecz państw centralnych. Został przewieziony do twierdzy w Przemyślu, a następnie wcielony do armii austriackiej. Jesienią 1917, poważnie ranny na froncie rosyjskim, dostał się do szpitala, skąd przy pomocy Polskiej Organizacji Wojskowej uciekł i schronił się w Krakowie. Pobyt w tym mieście wykorzystał, by uczyć się w Państwowej Szkole Przemysłowej. W listopadzie 1918 w oddziałach gen. Bolesława Roji brał udział w rozbrajaniu wojsk austriackich. Zwolniony w styczniu 1919 z wojska jako inwalida wojenny, przeniósł się w strony rodzinne, do Białej, gdzie podjął pracę organizacyjną wśród robotników jako działacz PPSD (od kwietnia 1919 Polska Partia Socjalistyczna ). Od maja 1919 kierował sekretariatem PPS w Białej, a od lipca 1920, tzn. od utworzenia Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS w Białej, był jego członkiem do września 1939; od lipca 1920 do kwietnia 1931 pełnił w nim funkcję sekretarza (z przerwami od końca 1927 r. do jesieni 1928 i od maja 1929 do listopada 1930, kiedy to m. in. w sierpniu i wrześniu 1930 przebywał z wizytą wśród robotników polskich w Ameryce), a od kwietnia 1931 do lutego 1934 funkcję przewodniczącego. Od kwietnia 1920 do stycznia 1937 był bez przerwy członkiem Rady Naczelnej PPS wybierany do niej na kolejnych kongresach partii (od XVII do XXIII Kongresu). Należał do prawego skrzydła PPS. W marcu 1928 obrany z okręgu wyborczego 43 (powiaty: Wadowice, Biała, Myślenice, Maków, Żywiec, Nowy Targ) z listy PPS posłem do Sejmu RP, piastował ten mandat do września 1930. W Sejmie był członkiem Komisji Administracyjnej, Komisji Opieki Społecznej i Inwalidzkiej, a w lutym 1930 został wybrany na przewodniczącego Komisji Wojskowej; należał do Klubu Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów. Wieloletni członek Rady Miejskiej (RM) w Białej, zwalczał w niej wpływy kół niemieckich; w okresie komisarycznego zarządu w RM pełnił w l. 1925–7 urząd wicekomisarza, a od 1 XII 1927 do października 1928 komisarza m. Białej. Był w l. 1923–31 członkiem zarządu Kasy Chorych (w r. 1928 wybrany na prezesa) i Spółdzielni Robotników w Białej. W l. 1919–31 (z przerwami w r. 1924, 1927, 1928) był redaktorem organu prasowego PPS w Białej, tygodnika „Wyzwolenie Społeczne”.

W r. 1931 P. wszedł w układy taktyczne z bialską Chadecją, w których wyniku zaprzestano wydawać w Białej wspomniany tygodnik socjalistyczny i chadecką „Przyszłość”. Był ponadto współpracownikiem dwóch innych pism socjalistycznych: krakowskiego „Naprzodu” i warszawskiego „Robotnika”. Członek Tow. Uniwersytetu Robotniczego (TUR) od r. 1923, w listopadzie 1930 pełnił funkcję przewodniczącego Zarządu Okręgowego TUR w Białej. Od r. 1931 w większym niż dotąd stopniu poświęcił się pracy w Związku Inwalidów Wojennych RP, którego był współzałożycielem w Krakowie w r. 1918; od r. 1920 wchodził do Zarządu Głównego (w l. 1927–8 był jego prezesem, a w l. 1931–9 wiceprezesem) i przez pewien czas kierował przedsiębiorstwami gospodarczymi tej organizacji. Z ramienia tego Związku wchodził w skład Zarządu Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny, uczestnicząc z tego tytułu w międzynarodowych zjazdach FIDAC’u (Fédération Internationale des Anciens Combattants) i CIAMAC’u (Confédération Internationale des Associations de Mutilés et d’Anciens Combattants) w Jugosławii, Francji, Stanach Zjednoczonych i Rumunii. Po wybuchu wojny w r. 1939, uchodząc przed Niemcami, dotarł do Kresów Wschodnich i osiadł w Skałacie. W r. 1940 został stamtąd deportowany do Jakuckiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W sierpniu 1941, po podpisaniu układu polsko-radzieckiego, Ambasada Polska w Związku Radzieckim mianowała P-a początkowo mężem zaufania, potem delegatem opieki nad liczną rzeszą Polaków rozsianych po Kraju Jakuckim. W lipcu 1942 aresztowany przez władze radzieckie, został następnie wydalony z granic Związku Radzieckiego. W grudniu 1942 znalazł się w Persji, gdzie rozpoczął pracę w organizacjach opieki nad znajdującymi się tam Polakami. We wrześniu 1943 objął stanowisko Delegata Opieki przy Armii Polskiej na Środkowym Wschodzie z siedzibą w Bagdadzie, a następnie w Jerozolimie. W jerozolimskim tygodniku „W Drodze” (1943 nr 15) opublikował artykuł pt. Uchodźcy polscy w Persji. W marcu 1943 założył w Jerozolimie miesięcznik socjalistyczny „Wolność” i był jego redaktorem. Na wiosnę 1945, po przeprowadzeniu z konsulem (tzw. rządu emigracyjnego) Aleksym Wdziękońskim zjednoczenia wszystkich polskich organizacji w Palestynie, obrany został prezesem Rady Naczelnej Uchodźstwa Polskiego.

Od r. 1948 P. przebywał w Anglii. W t. r. wybrano go w skład zarządu Zjednoczenia Polskiego w Wielkiej Brytanii. Był także członkiem Instytutu Badania Zagadnień Krajowych oraz Instytutu Wschodniego «Reduta» w Londynie. W r. 1950, po podpisaniu przez PPS umowy z grupą Stanisława Mikołajczyka, wystąpił z PPS i wraz z niektórymi innymi działaczami tej partii założył w r. n. Związek Socjalistów Polskich na Obczyźnie (ZSP); wchodził następnie w skład jego zarządu. Z ZSP związany był do śmierci. Zrazu, w r. 1948 powołany na stanowisko dyrektora w Min. Pracy i Opieki Społecznej, a w r. 1952 przeniesiony na równorzędne stanowisko w Min. Skarbu, pełnił później liczne funkcje w tzw. rządzie emigracyjnym: ministra dla spraw obywateli polskich na obczyźnie (od sierpnia 1954 do czerwca 1955 z kilkumiesięczną przerwą na przełomie lat 1954/5, i od kwietnia 1957 do września 1959), ministra skarbu (od sierpnia 1954 do września 1963), ministra informacji i dokumentacji (od października 1963 do czerwca 1965), jednocześnie od września 1955 do czerwca 1965 sprawował urząd prezesa rady ministrów. W tym okresie odbył podróż do Stanów Zjednoczonych, odwiedzając ośrodki polskie. Od grudnia 1954 do śmierci wchodził także w skład funkcjonującej w Londynie tzw. Rady Rzeczypospolitej Polskiej. Był w l. 1954–6 współzałożycielem tygodników polskich w Londynie: „Tygodnik”, „Gazeta Powszechna” i „Głos Powszechny”. Z jego inicjatywy założono w Londynie w maju 1957 dwutygodnik „Rzeczpospolita Polska”, w którym P. zamieszczał liczne artykuły. Zmarł w Londynie 26 XI 1965. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Niepodległości i Krzyżem Walecznych.

P. był żonaty dwukrotnie: po raz pierwszy (od r. 1919) z Marią z Guniów, działaczką PPS (zm. 1959), po raz drugi (od r. 1963) z Jadwigą Natalią z Szawłowskich, 1. v. Laszewską, 2. v. Geislerową (zm. 1978). Z pierwszego małżeństwa miał syna Bolesława, zamieszkałego w Londynie, i córkę Czesławę, zamężną za Zdzisławem Pichetą, także zamieszkałą w Londynie.

Kowalik J., Bibliografia czasopism polskich wydawanych poza granicami kraju od września 1939, Londyn 1976 III; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 90 (fot), 92, 203, 205, 212; Kaczanowska J., Skład władz naczelnych PPS 1919–1939, „Z Pola Walki” 1969 nr 4; – Bielsko-Biała. Z dziejów miasta i powiatu, Pod red. H. Rechowicza, Kat. 1971; Buczek R., Działalność opiekuńcza Ambasady R. P. w ZSRR, „Zesz. Hist.” Z. 29: 1974 s. 42–115; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Londyn 1965 II; Piechowicz S., Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych 1919–1925, W. 1963; Pilch A., Polska Partia Socjalistyczna w Krakowskiem w latach 1919–1939, „Studia Hist.” 1977 z. 3 s. 448–9; Tymieniecka A., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1924–1928, W. 1969; Więch K., Polska Partia Socjalistyczna 1918–1921, W. 1978; – Kot S., Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1955; Mackiewicz S., Zielone oczy, W. 1959; Spraw. stenogr. Sejmu 1928–30; – „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1965 nr 286, 292 (nekrolog), 1966, nr 281; „Gaz. Robot.” 1928 nr 60, 106, 228, 251, 256, 290; „Naprzód” 1934 nr 29; „Robotnik” 1922 nr 61; „Roczn. Polonii” 1958–9 s. 214; „Rzeczpospolita Pol.” 1965 nr 12; „Tyg. Bialski” 1919 nr 10; „Wyzwolenie Społeczne” 1929 nr 18; „Z Pola Walki” 1958 nr 1, 1974 nr 3; „Zesz. Hist.” Z. 47: 1979 s. 92–4; – Centr. Arch. KC PZPR: Moraczewski J., Wspomnienia, (mszp.) III cz. 3 s. 66; – Materiały do Słown. Biogr. Lama w B. Pol. w Paryżu (kopia kserograficzna w Materiałach Red. PSB); Materiały Instytutu J. Piłsudskiego w Nowym Jorku; – Informacje (z 29 X 1977) Arch. Paraf. w Bestwinie oraz Wacława Szyszkowskiego z Zakopanego i Krystyny Plezlewicz z W.

Andrzej Pilch