Plutyński Antoni (1880–1965), publicysta, przemysłowiec i ekonomista. Ur. 21 II w Krakowcu w pow. jaworowskim, był synem Juliana, sędziego, i Julii z Rodeckich; matka zmarła przy jego urodzeniu, w kilka lat później ojciec ożenił się z młodszą siostrą żony Zofią. P. uczył się w gimnazjum w Stanisławowie, tam też uzyskał w r. 1898 świadectwo dojrzałości. Po maturze nosił się początkowo z zamiarem studiowania na politechnice. Ostatecznie jednak zapisał się w t. r. na Wydział Prawa Uniw. Lwow., ukończył go w r. 1904. W czasie studiów uczestniczył w seminarium Oswalda Balzera, a także w seminarium historii nowożytnej Szymona Askenazego i obu tych profesorów uważał do końca życia za swoich mistrzów. Pod kierunkiem Askenazego napisał pierwszą drukowaną pracę, opartą m. in. na austriackich i francuskich materiałach archiwalnych, pt. Rosja a Austria w przededniu kampanii galicyjskiej 1809 roku („Bibl. Warsz.” 1901 t. 4).
W latach studenckich P. prowadził bardzo czynne życie społeczno-polityczne. Był członkiem Wydziału Czytelni Akademickiej, a od grudnia 1901 do grudnia 1902 jej prezesem. Należał do założycieli pierwszej grupy braterskiej Związku Młodzieży Polskiej «Zet» we Lwowie. Od listopada 1902 do końca lipca 1904 redagował „Tekę”, pismo młodzieży akademickiej, ciążącej ku obozowi narodowemu. Po przeniesieniu w początkach r. 1901 Centralizacji «Zetu» z Berlina do Lwowa, P. został jej członkiem i w tym charakterze inicjował akcję strajkową w szkołach w Siedleckiem (rozpoczętą w styczniu 1902) przeciwko nauczaniu religii w języku rosyjskim. Jako członek Centralizacji «Zetu» utrzymywał stały kontakt z Warszawą i kilkanaście razy przejeżdżał przez granicę przewożąc «bibułę» (prasę wszechpolską). Był współorganizatorem związku towarzystw uczącej się w Austrii młodzieży polskiej «Ogniwo» (formalnie istniejącego od r. 1903) i jego pierwszym przewodniczącym. W l. 1901–2 pomagał Janowi Ludwikowi Popławskiemu w redagowaniu narodowo-demokratycznego dziennika „Wiek XX”, prowadząc dział spraw politycznych i młodzieżowych. W r. 1902 jego staraniem doszło do wydzierżawienia przez wszechpolaków (którzy w r. 1905 zorganizowali się jako Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe ) lwowskiego dziennika „Słowo Polskie” od rodziny Szczepanowskich, Wolskich i Odrzywolskich. Przez jakiś czas pracował w pierwszym zespole redakcyjnym tego pisma. W maju 1903 wyjechał na polecenie Ligi Narodowej (LN) na Górny Śląsk i objął redagowanie „Górnoślązaka”, by odciążyć Wojciecha Korfantego i Jana Kowalczyka, kandydujących do parlamentu Rzeszy; uzyskał też w Warszawie kilka tysięcy marek na akcję wyborczą na Górnym Śląsku. Z przebiegu wyborów ogłosił siedem reportaży w „Słowie Polskim”. Po powrocie do Lwowa prowadził latem t. r. redakcję polityczną „Słowa Polskiego”. Zaproszony przez Helenę Szczepanowską, wdowę po Stanisławie, pionierze przemysłu naftowego w Galicji i ekonomiście, do udziału w pracach nad przygotowaniem pism zbiorowych jej męża, wydał wspólnie z nią I tom pt. „Myśli o odrodzeniu narodowym” (Lw. 1903). Będąc w r. 1903 sekretarzem dyrektora (Rogera Battagli) Centralnego Związku Galicyjskiego Przemysłu Fabrycznego uczestniczył w obronie cukrowni przeworskiej przed kartelem czeskim.
Żonaty od r. 1904 z córką Stanisława i Heleny Szczepanowskich Eleonorą, współpracował w l.n. z wujem swej żony (kuzynem Heleny Szczepanowskiej), wybitnym wynalazcą wiertniczym inżynierem Wacławem Wolskim. Zorganizował na zakupionych przez siebie terenach w Tustanowicach (Borysław) kilka spółek kopalnianych dowiercających (m. in. dzięki taranowi Wolskiego) bardzo obfite szyby ropne. Przyniosło to jednak w związku z odkryciem nowych horyzontów ropnych w zagłębiu borysławskim w konsekwencji klęskę nadprodukcji ropy (1907–11). P. m. in. założył Tow. Opału Ropą (dla stosowania ropy w przedsiębiorstwach, w tym w elektrowni lwowskiej), zabiegał o wprowadzenie opału ropnego do lokomotyw (opracował w r. 1909 memoriał Ueber die Rohelfeuerung bei den K. K. galizischen Eisenbahnen, którego projekt został przyjęty). W l. 1911–14 P. starał się o sfinansowanie przez kapitał angielski budowy nowych linii kolejowych w Królestwie Polskim, potem budowy sieci dróg wodnych Wiedeń–Dniestr. Ostatecznie obie te inicjatywy skończyły się fiaskiem, pierwsza wskutek sprzeciwu rosyjskiego, druga – niemieckiego. P. pracował też w londyńskim piśmie „Petroleum World”, będąc zarazem jego współwłaścicielem.
W okresie 1904–14 P. był jeszcze zaangażowany politycznie. Po otrzymaniu bezterminowego urlopu z «Zetu» wstąpił w r. 1905 do LN razem z całym zespołem byłych lwowskich braci «zetowych» (m. in. z Edwardem Dubanowiczem i Stanisławem Strońskim). Grupa ta niebawem odsunęła się od LN (lecz nie zerwała z nią), tworząc własną organizację, która od nazwy swego pisma zaczęła się określać jako «Rzeczpospolita». P. z czasem, przebywając głównie za granicą, niewielki brał udział w pracach «Rzeczypospolitej», wystąpił zaś z niej przed pierwszą wojną światową wobec zmiany jej orientacji z antyrosyjskiej na endecką, podobnie jak wystąpił z SD-N (listem z 25 I 1913) i z LN (1914), zrażony, jak sam wspominał, «désintéressement» Francji i Anglii sprawą polską. Po wybuchu wojny zgłosił się do Legionów Polskich. Przydzielony do Krajowego Inspektoratu Zaciągu do Wojska, pracował w Centralnym Biurze Werbunkowym w Lublinie, potem w Krasnymstawie, w r. 1916 awansował z sierżanta do stopnia chorążego. Był autorem adresu do papieża (Benedykta XV) o zwolnienie jeńców polskich z niewoli austriackiej i niemieckiej. W l. 1916–18 redagował, jako zastępca redaktora Jana Dąbskiego, tygodnik „Gazeta Ludowa” w Lublinie (wokół którego skupiło się grono dawnych «zetowców» i «ligowców»). Ogłosił w niej w r. 1915 pod pseud. Antek Pluta gawędę Moskale nie wrócą (odb. L. 1915). Wydał i rozpowszechnił w r. 1916 odezwę pt. Branka przeciwko nadużyciom władz austriackich. Założył ok. 30 spółdzielni chłopskich (typu galicyjskiego: kółka rolnicze-sklepy spółdzielcze), a także – z pieniędzy otrzymanych od włościan – Bank Ziemi Polskiej (został jego dyrektorem), liczący 25 oddziałów znajdujących się głównie na zniszczonych terenach przyfrontowych. Razem z żoną organizował w Lublinie wysyłkę uciekinierów polskich z frontu włoskiego do dywizji gen. Lucjana Żeligowskiego i na Murmańsk. W listopadzie 1918 uczestniczył w wyprawie oddziału lubelskiego dowodzonego przez kpt. Wacława Wieczorkiewicza na Rawę Ruską (o czym napisał Dziennik żołnierski z wyprawy…, L. 1918). W czasie wojny polsko-radzieckiej zgłosił się ochotniczo do WP w czerwcu 1920 i, przydzielony w stopniu podporucznika do Min. Spraw Wojskowych, zajmował się sprawami zaopatrzenia armii.
Od ok. 1920 r. P. mieszkał w Warszawie. Zasiadał w zarządach lub radach nadzorczych m. in. Polskiego Tow. Gazowniczego S. A., firmy «Hajnówka» S. A. (prezes), Gazowni w Częstochowie S. A. Brał udział w r. 1927 w budowie spalarni śmieci w Poznaniu i piecowni w gazowni warszawskiej. Należał do Rady Nadzorczej spółdzielni zdobniczej «Ład», której współzałożycielką była jego żona. Przede wszystkim jednak P. zajmował się działalnością publicystyczną. Ogłaszał liczne artykuły (m. in. w „Kur. Warsz.”, „Rzeczypospolitej”, „Warszawiance”, „Kur. Por.”, a także w „Ilustr. Kur. Codz.”), broszury i książki na tematy ekonomiczne i ekonomiczno-polityczne. Krytykował reformę walutową Władysława Grabskiego, występując przeciwko związaniu waluty polskiej z frankiem zamiast z dolarem, propagował budowę Gdyni, unię celną z Rumunią, drogę wodną Bałtyk–Morze Czarne. Upominał się o Wielkie roboty publiczne (W. 1935), w których upatrywał możliwość twórczego zmobilizowania nie wykorzystanych sił narodowych i społecznych w kraju. Ogłosił w r. 1933 broszurę Bezdzietne Niemcy (W.) oraz w Londynie obszerną pracę The German Paradox. A Study of German political and economic life with special consideration of the problem of East Prussia, w której udowadniał, że Niemcy r. 1932 były już w stanie pełnej gospodarki wojennej. Na wzrost zbrojeń w Niemczech zwracał też uwagę na łamach „Polski Zbrojnej”, gdzie przez jakiś czas był referentem spraw ekonomicznych. Do innych ważniejszych prac P-ego należą: Upadek gospodarczy Prus Wschodnich (w książce zbiorowej „Prusy Wschodnie – przeszłość i teraźniejszość”, P. 1932 i odb.), Śląsk i Pomorze (W. 1937), wydana również przez Niemców – bez zgody autora – jako druk do użytku służbowego w serii Publikationsstelle (Berlin 1937). W latach międzywojennych P. był członkiem Związku Seniorów Organizacji Młodzieży Narodowej i Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. Uczestniczył w r. 1936 w jubileuszowym zjeździe na pięćdziesięciolecie «Zetu» w Warszawie i w przygotowaniu deklaracji ideowo-programowej zjazdu.
Podczas drugiej wojny światowej P. w styczniu 1940 przedostał się na Węgry, potem do Francji, a wreszcie do Wielkiej Brytanii, pracował w polskim Min. Informacji w Londynie. Redagował czasopisma: „Biuletyn Zachodnio-Słowiański” (wychodzący w l. 1940–2) i „Sprawa” – „Common Cause” (ukazująca się w l. 1942–5). Wydał książkę We are 115 millions (London 1944, też po polsku: Jest nas 115 milionów. Stany Zjednoczone Europy Środkowo-Wschodniej, Rzym 1946), wykazującą, że zasoby ludnościowe i materialne krajów Europy Środkowo-Wschodniej są większe niż Niemiec. Po wojnie ogłaszał artykuły w prasie emigracyjnej (w „Orle Białym”, „Wiadomościach” i in.). Zajmował się też sprawą wznowienia stosowania wynalazku Wacława Wolskiego – taranu do wierceń naftowych. Otrzymywał zasiłek starczy od władz brytyjskich.
Po 19 latach nieobecności w kraju, gdzie pozostała jego żona, P. w marcu 1958 wrócił do Warszawy. Zaofiarował swoje usługi Min. Górnictwa i Energetyki i przez 17 miesięcy, zanim cała rzecz nie upadła, zajmował się sprawą odtworzenia aparatów Wolskiego. Publikował artykuły na temat wydobywania nafty, kilka poświęcił osobie Wacława Wolskiego („Kwart. Hist. Nauki i Techn.” – 1960 nr 3/4) i jego wynalazkowi („Przegl. Geolog.” 1961 nr 9, „Wynalazczość i racjonalizacja” 1961 nr 8/9, „Życie Warszawy” 1960 nr 273). Drukował też wspomnienia, m. in. ze swej działalności na Górnym Śląsku w r. 1903 („Tyg. Powsz.” 1958 nr 35, „Kierunki” 1960 nr 18). Po długich staraniach uzyskał w r. 1963 przyznanie renty specjalnej. Pisał fragmenty wspomnień, niektóre opracowane w formie zbeletryzowanej, jak np. z okresu dzieciństwa pt. Co mały Polak spamiętał? (mszp. w B. Jag.), przygotowywał artykuły, które nie doczekały się opublikowania (materiały te częściowo znajdują się w B. Jag. i w B. Instytutu Historii PAN w Warszawie). Zmarł 29 III 1965 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu wilanowskim. Był odznaczony Krzyżem Walecznych.
W małżeństwie z Eleonorą ze Szczepanowskich (zob. Plutyńska Eleonora) P. dzieci nie miał.
Fot. w: Askenazy Sz., Szkice i portrety, W. 1937 (zdjęcie zbior. przed s. 15), B. Jag.: Przyb. 34/64 (fot. rodzinne i P-ego w dzieciństwie), „Kierunki” 1960 nr 18; – Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich, W. 1917; – Hulewicz J., Udział Galicji w walce o szkołę polską 1899–1914, W. 1914 s. 26; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Księga pamiątkowa I Gimnazjum Państwowego im. Mieczysława Romanowskiego w Stanisławowie, Stanisławów 1929 s. 113; Kukiel M., Szymon Askenazy, „Przegl. Współcz.” T. 54: 1935 s. 328; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Londyn 1965 I–II; Myśliński J., Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w zachodniej Galicji 1905–1914, W. 1970; Naczelny Komitet Narodowy i jego współpracownicy (1914–1915), Kr. [b. r. w.] s. 5; Piskorski T., W pięćdziesiątą rocznicę powstania „Zetu”, W. 1937 s. 116, 161; Stroński S., Edward Dubanowicz, w: Straty kultury pol. 1939–1944, I; Zieliński J., Do dziejów prasy galicyjskiej: lwowskie „Słowo Polskie” z 1909 r., „Prasa Współcz. i Dawna” 1959 z. 12 s. 180, 181, 183; Kronika Uniw. Lwow., Lw. 1912 II (1898/9–1909/10); Plutyński A., Spadek po Stanisławie Szczepanowskim, „Kron. Pol. i Świata” 1939 nr 28 s. 5; tenże, U Zygmuntowstwa Balickich na Dębnikach. Garść wspomnień, tamże 1939 nr 26 s. 12; Rocznik Informacyjny o spółkach akcyjnych w Polsce, W. 1929 nr 570, 575; Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu, W. 1938 nr 12469; XLVII Sprawozdanie Czytelni Akademickiej we Lwowie za okres 1914–1923..., Lw. 1924 s. 86; Sprawozdanie Czytelni Akademickiej we Lwowie za r. … 1899/1900, Lw. 1900, toż za r. … 1900/1, Lw. 1901, toż za r. … 1901/2, Lw. 1902, toż za r. … 1902/3, Lw. 1903; Wojnar K., Ze wspomnień i przeżyć (1888–1908), „Niepodległość” T. 18: 1938; [Zieliński J.], Kułakowski M., Roman Dmowski w świetle listów i wspomnień, Londyn 1972 II; Żurek F., Powiat krasnostawski w walce o wolność, „Niepodległość” T. 12: 1935; – „Roczn. Warsz.” T. 8: 1972 s. 347; „Życie Warszawy” 1965 nr 78, 79; – AAN: Arch. Paderewskiego sygn. 1610 (list P-ego do Ignacego J. Paderewskiego z 9 I 1932), Wasilewski Z., Życiorys 1865–1939 cz. 2 s. 123–5, 131, 142; B. Jag.: sygn. 2/62, 35/62, 36/62, 34–37/63, 39–41/63, 43/63, 231/63, 34/64, 383/65, 56/66, 57/66 (fragmenty wspomnień, artykuły, korespondencja); B. PAN w Kr.: sygn. 7785 t. 5 (Zbiory Józefa Zielińskiego); Przyb. 179/78; – Materiały i dokumenty w posiadaniu Krystyny Szczepanowskiej-Miklaszewskiej z Warszawy; – Informacje Wacława Szyszkowskiego i Stefana Szwedowskiego z Warszawy.
Alina Szklarska-Lohmannowa
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.