Poniński Antoni h. Łodzia (1732–ok. 1830), starosta kopanicki, poseł na sejmy, członek Komisji Edukacji Narodowej. Ur. 17 I, był synem Franciszka (zob.) i Ludwiki z Domiechowskich. Niewielkie starostwo kopanickie (w r. 1771 800 zł kwarty), które przez całe życie przydawało mu tytułu, wziął z cesji ojca. W r. 1761 posłował z woj. kaliskiego na sejm nadzwycz. W lutym 1764 na podzielonym przedkonwokacyjnym sejmiku generalnym w Wielkopolsce był po stronie Czartoryskich i uzyskał mandat poselski z województwa kaliskiego. Podczas obrad sejmu wyznaczono go do konferencji z dyplomatami państw ościennych oraz do rady przy prymasie. We wrześniu t. r., będąc posłem poznańskim na sejm elekcyjny, oddał głos na Stanisława Poniatowskiego. Z województwa poznańskiego posłował następnie na sejm koronacyjny. Podczas sejmu rozbiorowego 1773–5 r., którego marszałkiem był jego krewny Adam Poniński, P. posłujący z województwa poznańskiego wszedł w skład kilku komisji rozsądzających spory majątkowe, do zespołu, który miał przeprowadzić rewizję ocalałych po pożarze ksiąg grodu pyzdrskiego; posiadane dotąd starostwo otrzymał w dzierżawę emfiteutyczną, dodał do niego dzierżawę kilku posiadłości pojezuickich oraz przejęte na własność pojezuickie Siekierki Wielkie i Małe w woj. poznańskim, ale przyjęcia tytułu książęcego, wyłudzonego od sejmu przez niecnego krewniaka, odmówił.
Od 14 X 1773 P. był jednym z członków Komisji Edukacji Narodowej (KEN). To nieoczekiwane wyróżnienie zawdzięczał rachubom promotorów Komisji z królem na czele, którzy naiwnie liczyli, że nominacja krewniaka (cieszącego się zresztą opinią przyzwoitego człowieka) zaowocuje życzliwością marszałka sejmu dla oświaty. P. uczestniczył w posiedzeniach KEN najwyżej do lata 1774, gdyż u schyłku czerwca t. r. wyjechał do Wielkopolski jako wizytator generalny Komisji. Odbywszy wizytację kolegiów pojezuickich w Poznaniu, Międzyrzeczu i Wschowie, przesłał do KEN raport, pisany 23 VIII 1774 z Międzyrzecza. P., który w odwiedzanych szkołach uporządkował finanse i stan zatrudnienia, w konkluzji raportu proponował utworzenie szkoły powiatowej w Gnieźnie, szkołę w Międzyrzeczu zakwalifikował jako powiatową, podobnie jak szkołę we Wschowie, którą z niepełnowartościowej pięcioklasówki przekształcił w nowego typu szkołę trzyklasową. W sprawie kolegium poznańskiego, którego status KEN właśnie wówczas rozważała (koncepcja utworzenia Akademii Wielkopolskiej), P. nie widząc odpowiadających tym aspiracjom warunków kadrowych i finansowych, był za pozostawieniem go na poziomie szkoły wojewódzkiej. Po wizytacji P. usunął się z prac Komisji, która daremnie wzywała go do Warszawy. Dopiero w marcu 1777 oficjalnie zawiadomił KEN, że definitywnie usuwa się z pracy w niej (miejsce jego zajął Michał Mniszech).
Niewidoczny odtąd na arenie publicznej, P. mieszkał w Brzostkowie w pow. pyzdrskim (woj. kaliskie), biorąc udział w życiu tamtejszej szkoły parafialnej. W r. 1775 Komisja Skarbowa Koronna rozpatrywała skargę przeciw P-emu, który przez postawienie na Obrze szeregu małych młynów i grobli doprowadził do spiętrzenia wody i zalania terenów nadrzecznych. P., od którego powodowie żądali likwidacji tych zapór, domagał się w zamian odszkodowania w wysokości 60 000 zł. Dla uzyskania prawdziwej oceny jego strat wyznaczono specjalną komisję. W styczniu 1781 brzostkowski dziedzic interweniował u króla (skutek interwencji nie jest znany), gdyż odebrano mu sołectwo wsi Wąchabna, trzymane od dawna przez starostów kopanickich. W czasie Sejmu Czteroletniego P. został 29 VI 1791 wybrany na członka deputacji koronnej, mającej ułożyć kodeks praw sądowych (tzw. kodeks Stanisława Augusta). Odznaczony wcześniej Orderem Św. Stanisława, w marcu 1792 dziękował królowi za Order Orła Białego. Resztę życia spędził P. w Brzostkowie, doczekawszy – bezżennie – późnej starości. Zmarł tam w wieku prawie 100 lat; pochowany został na miejscowym cmentarzu.
Historia nauki polskiej, Wr. 1974 VI; Słown. Geogr., (Kopanica); Żychliński, V; – Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej w Polsce, Wr. 1979; Kaleta R., Sensacje z dawnych lat, Wr. 1980; Lewicki J., Komisja Edukacji Narodowej w świetle ustawodawstwa szkolnego, W. 1923 s. 11, 30; Łukaszewicz J., Historia szkół w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim, P. 1850 II 168, 204, 315; tenże, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych… w dawnej diecezji poznańskiej, P. 1858 II 209–10; Mizia T., Szkoły średnie Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony, W. 1975 s. 23, 32, 55–6; Pohoska H., Wizytatorowie generalni Komisji Edukacji Narodowej, L. 1957 s. 15, 20, 22, 24–5, 31–2, 73, 77–8, 80, 131–2, 159, 301; Polska, jej dzieje i kultura, W. (b. r.) II (tu fot. portretu P-ego); Poplatek J., Komisja Edukacji Narodowej, Kr. 1973; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; Wierzbowski T., Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji Narodowej, Kr. 1921; – Diariusz sejmu ekstraordynaryjnego … 1761; Diariusz sejmu coronations … 1764, W. (1765); Hornowska M., Rękopisy Biblioteki Ord. Krasińskich dotyczące dziejów szkolnictwa polskiego, W. 1930; Komisja Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie, Wyd. Z. Wierzbowski, W. 1906–12 z. 24, 35, 37; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 IV; Mémoires du roi Stanislas-Auguste; Pamiętniki historyczne, Wyd. L. Hubert, W. 1861 II; Vol. leg., VII 21, 104, 188, 224, 311, VIII 239, 266, 286, 419, 421–422, 459, 483, 489–490, 492, 505, 526, 582–583, 597; – B. Czart.: rkp. 683, 729.
Zofia Zielińska