Potocki Antoni h. Pilawa (zm. ok. 1782), oficer wojsk francuskich i pruskich, starosta błoński i lwowski, konfederat radomski. Był synem woj. wołyńskiego Michała (zob.) i jego drugiej żony Marcjanny z Ogińskich, bratem kaszt. lubelskiego Piotra (zob.). Za młodu służył w wojsku francuskim. Potem zaciągnął się do armii pruskiej i w r. 1757 wziął udział w wojnie siedmioletniej. Jak zanotował L. Cieszkowski, był to «człek znany z marnotrawstwa, rozpusty i pijaństwa». We Francji i w Niemczech roztrwonił swoją część znacznej fortuny ojcowskiej, odziedziczonej ok. r. 1750. Gdy nie stało dóbr ziemskich, wyzbywał się ruchomości (armaty-trofea przodków, srebra rodzinne, biżuteria, zegarki). W latach pięćdziesiątych posiadał starostwo błońskie w ziemi warszawskiej (miał je już w r. 1753), które odstąpił w r. 1763 Szymonowi Dzierzbickiemu. W r. 1757 wrócił do kraju i agitował na rzecz propruskiej konfederacji. Wybierał się też z misją do Konstantynopola, ale wskutek stanowiska zajętego przez Jana Klemensa Branickiego nic z tych zabiegów nie wyszło. Latem 1759 zwracał się P. do Fryderyka II o poparcie planów skonfederowania Rzpltej, obiecując swym kosztem wystawić 3 000 wojska, ale król pruski zignorował te propozycje. Korespondencja w tej sprawie wpadła w ręce Henryka Brühla, który jednak w porozumieniu z Franciszkiem Salezym Potockim rzecz zatuszował. W r. 1763 pozyskany przez Czartoryskich, dopomógł P. do ściągnięcia na deputacki sejmik w Sądowej Wiszni milicji nadwornych i tłumu szlachty, co umożliwiło przeforsowanie wyboru stronników «familii» na Trybunał Piotrkowski. W czasie bezkrólewia przyczynił się do zorganizowania w Sądowej Wiszni 6 II 1764 konfederacji województwa ruskiego, występując zgodnie z Adamem Czartoryskim, generałem ziem podolskich, jako marszałkiem tej konfederacji. Ale już 23 VII, wespół ze swymi kuzynami, podpisał w Haliczu manifest przeciwko postanowieniom sejmu konwokacyjnego i obecności w kraju wojsk rosyjskich oraz nie dopuścił do odbycia się sejmiku relacyjnego. Był współorganizatorem zawiązanej 27 VII w Haliczu rekonfederacji przeciwko generalnej konfederacji Czartoryskich. Gdy po krótkiej obronie milicja nadworna Potockich skapitulowała w Stanisławowie, P. dostał się do aresztu (7 VIII), z którego wyszedł w dniu następnym po złożeniu rewersu na ręce gen. rosyjskiego Seygera o zaniechaniu dalszej walki.
W r. 1767 P. pomagał w organizowaniu konfederacji lokalnych (przedradomskich). W Sądowej Wiszni 27 V został konsyliarzem konfederacji ruskiej pod marszałkiem Józefem Potockim. Dn. 23 VI podpisał w Radomiu akt konfederacji generalnej, a 6 VII powołano go na członka sądu w Radzie Najwyższej. Już wówczas zaprzedany był N. Repninowi. Dn. 11 VIII kuzyn Eustachy Potocki scedował mu urząd starosty grodzkiego lwowskiego (w styczniu r. n. odstąpił go P. za zezwoleniem króla Janowi Kickiemu). Dn. 24 VIII P. przewodniczył, w zastępstwie nieobecnego marszałka konfederacji Józefa Potockiego, sejmikowi wiszeńskiemu. Ponieważ w dniu następnym doszło do rozdwojenia sejmiku, P. przełożył obrady na dzień 26 VIII na godzinę 8. Ale już o godzinie 4 z rana, uprzedzając opozycję, z pomocą wojsk rosyjskich, «ukradkiem» dokonał wyboru posłów i od każdego z nich odebrał cyrograf, że we wszystkim postępować będą zgodnie ze wskazaniami Repnina. Wywołało to ogromne oburzenie. Malkontenci przy ceremonii gaszenia świec rzucili klątwę na Potockich jako odszczepieńców, a następnie zanieśli w imieniu całego sejmiku generalnego ruskiego manifest przeciwko P-emu. Zdaniem jednego z korespondentów, Jerzego Mniszcha, czynem tym zraził P. szlachtę do całego swojego rodu. Dn. 31 VIII Repnin przesłał P-emu «największe wyrazy uznania» za dobrą robotę. Jednocześnie P. objeżdżał opozycjonistów i za cenę podpisania rewersu lojalności wobec Rosji uzyskiwał od gen. Kreczetnikowa zwolnienie ich dóbr od sekwestru. Jako poseł z województwa ruskiego, już w Warszawie, pozostając w ścisłych kontaktach z Repninem, przekonywał posłów o konieczności opowiedzenia się za wyborem delegacji i limitą sejmu. «W nagrodę» wprowadzony został do delegacji sejmowej.
W konfederacji barskiej P. nie brał udziału. Był jednym z czterech Potockich, o których wiedziano, że «z Moskalami i królem trzymają». Bojkotował zarządzenia barzan i wbrew ich poleceniom zagaił 15 VII 1768 lwowski sejmik deputacki, 14 IX przewodniczył sejmikowi gospodarskiemu we Lwowie, na którym za funkcję poselską na sejmie 1767/8 r. otrzymał 4 178 zł 10 gr. Za udział w konfederacji radomskiej był napiętnowany przez marszałka wiskiego Kazimierza Krajewskiego w manifeście z 12 VII 1769. W sierpniu i wrześniu 1771 rozchodziły się wieści, że P. z Janem Kickim organizował rekonfederację. Skończyło się jednak tylko na pogłoskach. Po pierwszym rozbiorze zamieszkał w Galicji. Dn. 28 XII 1773 złożył we Lwowie homagium cesarzowej ze swych dóbr w cyrkule pilzneńskim. W okresie wojny o sukcesję bawarską (1778) organizował w Galicji na zlecenie władz austriackich ochotniczy «korpus», do którego zgłaszało się wielu chętnych, ponieważ, jak twierdzono, «wszelką daje wolność rozpuście, nie karząc chociaż najbardziej deboszujących». Zmarł między r. 1779 a r. 1784 (w końcu lutego t. r. żona występowała jako wdowa).
Z małżeństwa, zawartego w r. 1755 z Ludwiką z Szaniawskich, córką łowczego lit. Fabiana, P. potomstwa nie pozostawił. Wdowa Ludwika (ur. ok. 1730) zmarła 27 VII 1785 w więzieniu londyńskim, gdzie przebywała przeszło 6 miesięcy za długi wynoszące 85 funtów. Od śmierci głodowej ratowali ją Tadeusz Bukaty i bawiący tam wówczas Tomasz Kajetan Węgierski. Pogrzeb odbył się ze składek obecnych tam Polaków.
Estreicher; Bartoszewicz J., Znakomici mężowie polscy w XVIII wieku, Pet. 1856 III 94; Słown. Geogr., V (Lwów); Dworzaczek; Niesiecki; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach 1352–1783, Lw. 1938; – Barącz S., Pamiątki miasta Stanisławowa, Lw. 1858 s. 167; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1936 I; tenże, Polska a Turcja 1683–1792, W. 1936; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr. 1909–11 I–II; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 312, 391, 396, II 319; Libiszowska Z., Życie polskie w Londynie w XVIII wieku, W. 1972; Łukowski G. T., The Szlachta and the Confederacy of Radom, „Antemurale” T. 21: 1977 (Romae); Michalski J., Polska wobec wojny o sukcesję bawarską, Wr. 1964 s. 27–9, 31; Skałkowski A. M., O cześć imienia polskiego, Lw. 1908; – Akta grodz. i ziem., XXIII, XXV; [Cieszkowski L.], Pamiętnik anegdotyczny z czasów Stanisława Augusta, W. 1906 I 16, II 73–4; Kreczetnikow P., Dziennik wojennych działań, P. 1874 s. 19, 35, 54, 178, 180, 187; Listy Wojciecha Jakubowskiego do Jana Klemensa Branickiego, W. 1882 s. 188; Lubomirski S., Pod władzą księcia Repnina, W. 1971 s. 149, 206 (pomylony przez wydawcę z Marianem Potockim); Manifeste de la république confédérée de Pologne, [Paryż] 1770 II 21–2; Materiały do konfederacji barskiej r. 1767–1768, Lw. 1851 s. 28; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 IV 274; Pamiętnik dziejów polskich. Z aktów urzędowych lwowskich i z rękopisów zebrał S. Barącz, Lw. 1855; Rzewuski L., Kronika podhorecka 1706–1779, Kr. 1860 s. 56; Vol. leg., VII 353, 555, 557, 564, 569, 593, 606, 869; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V 12220, Zbiory z Potockich Branickiej nr K I 3 IVa, Zbiór z Suchej nr 10/15, nr 345/441; B. Czart.: rkp. 831, 940/1; B. Ossol.: rkp. 12026; B. PAN w Kr.: rkp. 1145.
Wacław Szczygielski