Potocki Antoni Prot (Antoni Protazy Jacek) h. Pilawa (1761–1801), bankier i przemysłowiec, wojewoda kijowski. Był wnukiem Antoniego Michała, woj. bełskiego (zob.), jedynym synem Jana, star. guzowskiego (zm. 1762), i Pauli z Szembeków, 1. v. Celestynowej Łubieńskiej, przyrodnim bratem Feliksa Łubieńskiego (zob.) i Michała Kleofasa Ogińskiego (zob.).

 

P. ur. w Guzowie 11 IX (w dniu świętych Protazego i Jacka), po śmierci ojca i kolejnym zamęściu matki za Andrzeja Ogińskiego (zob.) pozostawał najpierw w Krakowie pod opieką dziada, Antoniego Michała Potockiego (zm. 1766), następnie opiekę nad sierotą przejęli dalsi krewni ze strony ojca. Od października 1769 do r. 1773 P. uczył się pod kierunkiem pedagoga i tłumacza, pijara ks. Wojciecha Nafalskiego. Ponoć ze względu na zaangażowanie opiekunów w konfederacji barskiej (przez rok opiekunem był Joachim Potocki, wojskowy szef Generalności, następnie star. szczerzecki Piotr Potocki) P., dozorowany przez kapitana Karola Korffa, przebywał najpierw w Bielsku (był tam w październiku 1769), następnie we Frysztacie, a w listopadzie 1773 w Bernie (prawdopodobnie chodzi tu o morawskie Brno). W marcu 1774 był w Krakowie. Od t. r. (a może już od roku poprzedniego) datuje się związek P-ego z eks-jezuitą ks. Michałem Ossowskim; odbywał z nim ponoć dalsze zagraniczne wojaże. W l. 1776–81 przy pomocy Ossowskiego, który stał się jego powiernikiem oraz inspiratorem w poczynaniach ekonomicznych, P. porządkował swe sprawy majątkowe, przede wszystkim przejmował dobra od dotychczasowych opiekunów.

 

Od schyłku r. 1782 P. należał do współtwórców powstającej z inicjatywy polskiego dworu Kompanii Handlowej Polskiej, która miała stworzyć ramy organizacyjne dla polskiego handlu nad Morzem Czarnym. W r. 1784 P. wraz z Antonim Dzieduszyckim ułożyli nowy jej statut; został on raz jeszcze przeredagowany w styczniu 1785, po czym P-emu powierzono kierownictwo Kompanii. De facto przejął on na siebie jej kapitał i tym uratował przedsięwzięcie, istniejące dotąd tylko na papierze. Za te prace P. został udekorowany w r. 1784 Orderem Św. Stanisława. Miał już wówczas ustaloną pozycję bankiera. Start finansowy umożliwił mu kapitał, odziedziczony po ojcu w bankach holenderskich (6 000 000 złp.), bankructwo Adama Ponińskiego, który do r. 1782 był depozytariuszem wielu szlacheckich fortun, a zdaniem Stanisława Augusta (przekazanym przez Mikołaja Wolskiego) przede wszystkim renoma ks. Ossowskiego, obecnego we wszystkich poczynaniach gospodarczych P-ego. O pozycji P-ego – bankiera świadczy fakt, że w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych «wołano na kontraktach tylko o pieniądze albo papier Prota» (M. Wolski).

 

Choć w końcu października 1785 P. przyjmował u siebie w Cudnowie przywódców magnackiej opozycji, do przeciwników Stanisława Augusta nie należał. Pochłaniały go zresztą sprawy ekonomiczne, a nie polityka: w owym okresie organizował żeglugę polską na Morzu Czarnym. Tworzyło ją kilka okrętów, stanowiących własność P-ego (załoga składała się z cudzoziemców i przyuczających się do zawodu oficerów marynarki szlacheckich kadetów) oraz założony przezeń w Chersoniu kantor handlowo-bankowy «Prota Potockiego i Kompanii Polskiej». Okręty pływały pod banderą rosyjską, gdyż traktat w Küczük-Kainardżi zapewniał Rosji wolny przepływ przez cieśniny. Dn. 20 III 1787 P. witał podążającego do Kaniowa Stanisława Augusta o pół mili przed Cudnowem, gdzie następnie podejmował obiadem króla, który zamierzał wówczas wystarać się dla P-ego o order rosyjski; z planów tych jednak nic nie wyszło. Odprowadziwszy monarchę do Chwastowa, a może nawet dalej (w tym czasie «menager» P-ego ks. Ossowski był w Kijowie u Katarzyny II), udał się P. za aprobatą Stanisława Augusta do Chersonia, by czynić starania o powiązanie z tamtejszym oraz z krymskim handlem dróg naddniestrzańskich. Z planami tymi wiązało się założenie przez P-ego portu oraz magazynu w Jampolu. W nagrodę wieloletnich prac gospodarczych Stanisław August nadał P-emu w maju t. r. Order Orła Białego, choć wyróżniony nie posiadał urzędu, wymaganego dla tego odznaczenia. Równocześnie na cześć zasług ks. Ossowskiego król kazał wybić medal; trudno rozstrzygnąć, ile w nagrodzonych pracach było wkładu P-ego, ile zaś jego menażera. Gdy wybuch wojny rosyjsko-tureckiej w październiku 1787 sparaliżował żeglugę, P. przestawił swe kantory na zaopatrywanie rosyjskiej floty czarnomorskiej.

 

Latem 1788 P. wyjechał do Wiednia; opuścił Polskę wcześniej niż zamierzał, by podczas sejmików uniknąć opowiedzenia się po stronie albo dworu, albo opozycji Potockich. W lutym 1789 ustawa sejmowa wymieniała go wśród pośredników pożyczki, zaciąganej przez Rzpltą w Holandii. Umowę w tej sprawie z Komisją Skarbową (23 II t. r.) podpisał w imieniu P-ego Karol Krugel, pierwotnie jego nauczyciel bankowości, następnie ajent kantoru warszawskiego i zaufany plenipotent. W t. r. P. podjął negocjacje w celu uzyskania dla Rzpltej pożyczki w Genui, a tymczasem wyasygnował Skarbowi ze swego banku 5 000 000 złp., które miano mu zwrócić po uzyskaniu pożyczki genueńskiej (nie doszła ona do skutku; zwrot nastąpił dzięki nowej pożyczce holenderskiej).

 

P. był członkiem Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej woj. bracławskiego w marcu 1790, w lipcu t. r. powołany został wraz z Ossowskim w skład sejmowej deputacji «do ułożenia projektu względem ekonomiki wewnętrznej krajowej». I znów trudno rozstrzygnąć, co w sejmowej działalności P-ego należy uznać za jego własne pomysły, co zaś było realizowaniem inicjatyw ks. Ossowskiego. W październiku lub listopadzie 1790 P. nabył od Józefa Stempkowskiego urząd woj. kijowskiego (dał zań ponoć 15 000 dukatów) i wyjednał królewską zgodę na cesję. Ze względu na listopadowe sejmiki żytomierskie transakcję utrzymano w tajemnicy, na której zależało stronnictwu regalistycznemu. Dyplom P-ego na woj. kijowskie nosi datę 28 III 1791. Po uchwaleniu ustawy o miastach królewskich P. wniósł o rozciągnięcie jej także na jego prywatną Machnówkę. Należał do Tow. Przyjaciół Ustawy Rządowej. Dn. 9 VI 1791 wszedł w skład deputacji, której zadaniem było wypracowanie projektu budżetu Rzpltej; komisja zdążyła rozważyć tylko kwestię starostw. Podczas dyskusji nad ich przyszłością w sejmie w październiku 1791 P. opowiedział się za wnioskiem ks. Ossowskiego, wszedł też w skład deputacji mającej opracować projekt sprzedaży starostw. Przemawiając w imieniu tej komisji w sejmie 24 XI 1791, widział w sprzedaży starostw nie tylko źródło potrzebnej doraźnie gotówki, ale także podstawę funduszu na utworzenie banku narodowego – fundament długotrwałego kredytu na rozwój przemysłu. Jako jedyny przedstawiciel deputacji opowiadał się za związaniem transakcji sprzedaży starostw z emisją pieniędzy papierowych (biletów skarbowych). W obawie, by w wyniku sprzedaży królewszczyzn nie uległ pogorszeniu los zasiedlających je chłopów, P. domagał się zapewnienia im swobody przenoszenia się, nadania ziemi tym, którzy jej nie posiadali, zapewnienia trwałości dziedzictwa dotychczasowym posiadaczom, wreszcie stałego określenia chłopskich obciążeń. Dn. 14 II 1792 P. jako wojewoda zagajał sejmik woj. kijowskiego w Żytomierzu; obrady – zgodnie z obietnicami przesłanymi królowi – przebiegały w duchu regalistycznym. W marcu t. r. P. wraz z Ossowskim słał z Machnówki listy do Ignacego Potockiego i Kołłątaja, orędując za zezwoleniem Ksaweremu Branickiemu na wyjazd do Petersburga (hetmanowa Branicka była ich klientką – chodziło o sprawy spadkowe po G. Potiomkinie). Wiosną P. z ramienia króla i sejmu czynił starania o zaciągnięcie w Holandii dwumilionowej pożyczki; wskutek postępów konfederacji targowickiej Holendrzy wycofali się jednak z transakcji. Wciągnięty do targowicy przez Szczęsnego Potockiego, z którym odbył długą konferencję 8 IX 1792, P. bezskutecznie usiłował utorować tam drogę Kołłątajowi. U schyłku września t. r. wyjechał z Warszawy, by wraz z innymi delegatami targowiczan podążyć z dziękczynną deklaracją do Petersburga. W oracji do Katarzyny II mówił stylem «dokuczającym Konstytucji 3 Maja» (Jan Dembowski). W dowód szczególnej laski (był protegowanym Szczęsnego) pozwolono mu pozostać nad Newą dłużej niż innym członkom delegacji. P. zamierzał wykorzystać ów pobyt dla starań o ukazy ułatwiające polski handel czarnomorski.

 

Nie jest pewne, które z posiadanych przez P-ego dóbr ziemskich zostały odziedziczone po ojcu: najprawdopodobniej były to Łysobyki w ziemi stężyckiej. W r. 1779 nabył klucz machnowiecki w woj. kijowskim (13 wsi i 1 miasto; prawo do tych dóbr – acz nie wyłączne – miał już dziad P-ego), w r. 1782 kupił od Ponińskiego klucz cudnowski (woj. kijowskie), gdzieś w tym czasie także Lubar w pow. zwiahelskim, nieco później Jampol nad Dniestrem (na nim i na Kaczkówce zahipotekował dochody Akad. Krak.), w styczniu 1792 Katarzyna z Potockich Kossakowska sprzedała mu Stanisławów i Łysiec. Nadto w l. 1779–80 trzymał P. w zastawie Morafę w woj. bracławskim, w l. 1786–9 dzierżawił hrabstwo roskie, w r. 1787 słynący jarmarkami Berdyczów, od r. 1791 Miropol, zaś w latach dziewięćdziesiątych miał w posesji star. winnickie. O dobra po żonie (m. in. Zwiahel) w l. 1790–2 P. zwycięsko prawował się z Kalikstem Ponińskim, który poślubił jego teściową, Barbarę z Lubomirskich Kasprową Lubomirską (małżeństwo P-ego z Marianną Lubomirską już się wtedy rozpadało). Nie obeszło się bez skandalu, gdy przegrany Poniński we wrześniu 1792 wyzwał P-ego na pojedynek. Desygnowany już wówczas na posła do Petersburga, a więc chroniony immunitetem, P. oddał sprawę do sądu i doczekał się publicznych przeprosin oraz ukarania Ponińskiego.

 

Pobudzone przez ks. Ossowskiego zainteresowania P-ego dla przemysłu i handlu poza wkładem w stworzenie Kompanii Handlowej tzw. Czarnomorskiej, po pierwszej udanej próbie handlu wódką (na niewielką zresztą skalę), zaowocowały otwarciem w Warszawie magazynu handlowego i kantoru bankowego na Krakowskim Przedmieściu. P. był nadto akcjonariuszem Kompanii Solnej Beusta, łowickiej fabryki płócien prymasa Michała Poniatowskiego (wchodził w skład jej dyrekcji), manufaktury sukiennej Rehana na Pradze (w r. 1793 należała doń większość akcji tego zakładu), Kompanii Manufaktur Grodzieńskich (1791). W Łysobykach otworzył P. fabrykę perkali, w Cudnowie pobudował składy zbożowe i żelazne, rudnię oraz hutę fajansów; miasto to z uwagi na okalające je puszcze, stało się centrum handlu drewnem i produktami leśnymi. W Lubarze nakładem 200 000 złp. P. wybudował kanał i nową śluzę, wyposażył w bibliotekę i sprzęty tamtejszą szkołę. W Machnówce, która była ulubioną rezydencją P-ego, obok kantoru obsługującego kontrakty dubieńskie i lwowskie, działały od r. 1782 zakłady wyrabiające towary sukienne, kapelusznicze, kołdry, pończochy, wstążki, perkale, powozy i meble; P. otworzył nadto browar i aptekę. Na wezwanie sejmu w r. 1790 zakłady machnowieckie zaoferowały produkcję na potrzeby wojska. W administracji tamtejszej zatrudniał P. młodych, utalentowanych ludzi, którym ułatwiał ożenek i budowanie domostw. Już zresztą wcześniej, w związku z potrzebami bankowymi, własnym sumptem wysyłał młodych ludzi na naukę bankowości do Anglii i Holandii. Po zwycięstwie konfederacji targowickiej w Machnówce uruchomiona została oficyna drukarska w oparciu o sprzęt ofiarowany P-emu przez Szczęsnego. Na terenie dóbr machnowieckich w Michalinie między Machnówką a Samhorodkiem w r. 1791 osadził P. Holendrów (menonitów), z czym wiązało się sprowadzenie bydła rasy holenderskiej oraz wyrób nabiału, zwłaszcza serów. Bankructwo największych banków polskich od lutego 1793 nie ominęło P-ego. Dn. 16 IV 1793 zwrócił się on do generalności targowickiej z prośbą o zawieszenie wszczętych przeciw niemu przez wierzycieli procesów. P. utrzymywał, że jego realny majątek przewyższa długi, że zatem – wolny od nacisku spraw sądowych – będzie w stanie w drodze dobrowolnych umów z wierzycielami zaspokoić w ciągu trzech lat ich roszczenia. Być może z tymi staraniami należy wiązać podróż P-ego do Petersburga u schyłku kwietnia 1793, w której korespondent Ignacego Potockiego domyślał się także starań o stanowisko w nowej administracji rosyjskiej woj. kijowskiego, tym bardziej, że w tym właśnie czasie P. w imieniu województwa zabierał głos w ankiecie gen.-gubernatora M. Kreczetnikowa na temat organizacji zarządzania. Na petycję P-ego generalność targowicka odpowiedziała rezolucją z 13 V 1793, zawieszając procesy, ale równocześnie wyznaczając komisję, która ustalić miała faktyczną wartość jego majątku. Wobec nacisku wierzycieli decyzja ta nie przeżyła targowicy. Dn. 27 IX 1793 ustawą sejmu grodzieńskiego powołana została specjalna «Komisja do rozsądzenia sprawy upadłych krajowych banków». Mocą jej wyliczeń w grudniu 1793 zajęto P-emu kantor warszawski, a niebawem także fabrykę perkali w Łysobykach. Prace tej instytucji przerwał wybuch insurekcji warszawskiej.

 

Wg projektu przedłożonego Radzie Zastępczej Tymczasowej w kwietniu 1794, chyba nie zrealizowanego, rozważano wciągnięcie do powstania milicji P-ego z Łysobyków oraz pozostających tamże bez środków do życia ok. 100 robotników fabrycznych. Dn. 30 VII 1794 decyzją Rady Najwyższej Narodowej Wydział Potrzeb Wojskowych został upoważniony do zajęcia fabryki sukiennej P-ego na Pradze; w wyniku umowy z administracją masy P-ego (organ ten został powołany przez komisję sejmu grodzieńskiego) fabryka ta została przez Wydział wydzierżawiona. Kompetencji komisji sejmowej nie uznały władze rosyjskie, z ramienia których od 20 VIII 1794 do 19 II 1796 aktywa i pasywa P-ego wyliczała Komisja Machnowiecka. Zaspokoiła ona wyłącznie wierzycieli rosyjskich, lokując ich na dobrach P-ego. Działalność analogicznej instytucji w zaborze austriackim – Sądu Szlacheckiego w Stanisławowie – nie przyniosła żadnych rezultatów. W wyniku porozumienia trzech dworów rozbiorczych od 3 VI 1797 do r. 1803 sprawę upadłych banków rozstrzygała Komisja Trilateralna, upoważniona do rewizji wszelkich poprzednich orzeczeń. Historycy, rozważając przyczyny upadłości, przypominają opinię Stanisława Augusta, że P. negocjował sumy znacznie przewyższające wartość jego majątku płacąc od zdeponowanych wkładów wysokie procenty.

 

O schyłkowych latach P-ego wiemy niewiele; we wrześniu 1796 był w Lipsku, stamtąd wybierał się do Warszawy; we wrześniu r. n. przebywał w Petersburgu, starając się o funkcję syndyka unickiej diecezji mohylewskiej. Prawdopodobnie większość czasu spędzał w tym okresie w Machnówce. Nie jest pewna data śmierci P-ego: podawanego za Estreicherem r. 1801, budzącego wątpliwości, nie udało się zweryfikować.

 

Z żoną Marianną z Lubomirskich, córką Kaspra (zob.), z którą rozwód na przełomie l. 1792/3 stał się początkiem kłopotów finansowych P-ego, miał on jedyną córkę Emilię. W r. 1807 głośna była sprawa uwiedzenia jej, wykradzenia i poślubienia przez pozostającego w służbie francuskiej pułkownika huzarów Józefa Kalinowskiego, następnie mężem jej został Rosjanin Czeliszczew. Marianna Lubomirska po rozwodzie z P-m wyszła za mąż za Waleriana Zubowa, potem jeszcze za gen. Teodora Uwarowa.

 

 

 

Portret pędzla J. Grassiego w Muz. Narod. w W., tamże malowany przez tegoż portret żony P-ego; – Estreicher; Finkel, Bibliogr.; Hornowska M., Rękopisy Biblioteki Ord. Krasińskich dotyczące dziejów szkolnictwa polskiego, W. 1930; Enc. Org.; Słown. Geogr., (Cudów, Jampol, Machnówka, Michalin, Samhorodek, Winnica); PSB, (Nafalski Wojciech, Ossowski Michał, Poniński Kalikst); Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II; Błeszyński J., Spis senatorów i dygnitarzy koronnych (świeckich) z XVIII wieku, W. 1872; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; Portrety osobistości pol. Katalog; – Chotkowski W., Księcia prymasa Poniatowskiego spustoszenia kościelne w Krakowie, Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1918 XXXVI 103–4; Górski K., Historia piechoty polskiej, Kr. 1893 s. 187; Grochulska B., Echa upadłości warszawskich bankierów, w: Wiek XVIII. Polska i świat, W. 1974; taż, Warszawa na mapie Polski stanisławowskiej, W. 1980; Grodek A., Idea Banku Narodowego, W. 1936 s. 25; Handelsman M., Pomiędzy Prusami a Rosją, W. 1922; Hulewicz J., Opinia publiczna wobec Komisji Edukacji Narodowej, w: Studia z dziejów kultury polskiej, W. 1949 s. 425; [Iwanowski E.] Heleniusz, Pamiątki polskie z różnych czasów, Kr. 1882 II 223 n.; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr.–Lw. 1880–6 I 117, 490, II 28, 30; Konopczyński W., Polska a Turcja, W. 1936; Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793 roku, W. 1937; Korzon T., Odrodzenie w upadku, W. 1975; tenże, Wewnętrzne dzieje, I–III, VI; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970 I; Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, P. 1873–5 I 337, II 20, 168, 262, III 316, 393, 405, 437, 681; Kula W., Szkice o manufakturach w Polsce XVIII w., W. 1956 II 652–3, 659, 678–9, 822–3, 827, 839; Marczyński W., Statystyczne, topograficzne i historyczne opisanie guberni podolskiej, Wil. 1823 III 112; Markina V. A., Magnatskoe pomest’e pravoberežnoj Ukrainy vtoroj poloviny XVIII v., Kiev 1961 s. 41, 173, 222; Mądzik M., Powstanie i pierwsze lata działalności Kompanii Czarnomorskiej (1782–1785), „Roczn. Lub.” T. 21: 1979; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. (b. r.); Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, S. 2., Pet. 1898 s. 121; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 I–II; Rostworowski E., W sprawie Konstytucji Ekonomicznej „Przegl. Hist.” R. 51: 1960 s. 729–31; tenże, Jeszcze o Michale Ossowskim i jego Konstytucji Ekonomicznej, tamże R. 53: 1962 s. 177, 183, 186–7; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3-go Maja, P. 1930 s. 17, 32; Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903; tenże, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; Szarłowski A., Stanisławów i powiat stanisławowski pod względem historycznym i geograficznym, Stanisławów 1887 s. 160–1; Tokarz W., Insurekcja warszawska, W. 1950; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1924 I; – Andrzejowski A., Ramoty starego detiuka o Wołyniu, Wil. 1861 I 9, 74, 96, 113; Arch. Wybickiego, I; Kalinka W., Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, Cz. II: Dokumenta do historii drugiego i trzeciego podziału, Kr. 1891 s. 12, 32, 113–14, 389; [Kołłątaj H.], Listy pisane z emigracji, P. 1872 I 7–8, 10–11, 16, 19, 24, 26–7, 37, 40, 69, 74, 77, II 26, 41, 58, 114, 123, 136, 143; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta, P. 1872 s. 150–1; [Kossakowska K. z Potockich], Listy, P. 1883; [Kościuszko T.] Tadeusza Kościuszki dwie relacje o kampanii polsko-rosyjskiej 1792 roku, W. 1964 s. 41; Magier, Estetyka; Ochocki J. D., Pamiętniki, Wil. 1857 I 80–2, 86, 90, 205, 419, 423, 433, II 25, 31, 117–18, 142–6, 161, 315; Patz J. J., Z okien ambasady saskiej, W. 1969; Plater K. K., Podróż króla Stanisława Augusta do Kaniowa w r. 1787, Wil, 1860 s. 94, 96, 98–100, 103; Sapieżyna z Jabłonowskich T., Z pamiętnika konfederatki, Kr. 1914; Siestrzeńcewicz-Bohusz S., Journal et correspondance, S. Pet. 1913 s. 57–8; [Śniadecki J.], Listy … w sprawach publicznych od 1788 do 1830, P. 1878 s. 64–7, 75, 84, 133; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–1794, W. 1961; Vol. leg., IX 71, 106, 180, 273, 277, X; Wolski M., Obrona Stanisława Augusta, „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1867 s. 95, 117–18, 124–5, 141; – „Wiad. Uprzywilejowane Warsz.” 1761 nr 38, suplement z 23 IX 1761; – AGAD: Arch. Branickich z Białegostoku 100, Arch. Publ. Potockich 279a nr 328, 372 s. 88, Arch. Radziwiłłów Dz. V nr 12264, Arch. Roskie, korespondencja XXXIV/66, XXXVIII/64, XLI/48, XLII/18, XLIV/23, L/2, LI/113, Zbiór z Muz. Narod. 903, 1175; B. Czart.: rkp. 735, 929; B. Jag.: rkp. 4436/II, 6147/XI, 7874; B. Kórn.: rkp. 2694; B. Ossol.: rkp. 4437, 5399, 9687, 14171/III; B. PAN w Kr.: rkp. 197, 198, 690 k. 139, 1672, 2909.

 

 

 

Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.