Pruszyński Antoni h. Rawicz (ok. 1735–1800), stolnik w. kor. Był synem Wawrzyńca, zwanego «Kindiuszkiem» (zm. 1770), stolnika starodubowskiego, a następnie skarbnika kijowskiego, i Katarzyny z Humnickich, córki Michała, cześnika wiskiego.

P., znany powszechnie w Łuckiem na Wołyniu jako «Mater Dei» (od stale używanego zwrotu), dziedziczył Sarny (zwane też Dorotyczami) nad dolną Słuczą, klucze: Bereźnicę nad Horyniem, Pustomyty, Sienno, Korościatyn, Woronów, Myczów z Malatynem, Moszczanem, Siedliszczem, oraz wielkie obszary leśne na pograniczu Polesia: Rokitno, Borową i Kurpiłówkę. Procesował się o klucz Huszcza (Hoszcza) ze spadkobiercami woj. kijowskiego Adama Kisiela. Miał (ok. r. 1784) wieś Woskodawy z tego klucza. Wszystkie te wymienione dobra położone były w pow. łuckim na Wołyniu. Ponadto posiadał Kotelnię w pow. żytomierskim woj. kijowskiego. W r. 1772 otrzymał urząd wojskiego mniejszego pow. owruckiego w woj. kijowskim. Z ramienia sejmu rozbiorowego 1773–5 r. został członkiem komisji do rozsądzenia spraw sukcesyjnych dóbr Wielhor na Wołyniu. Dn. 22 I 1777 awansował na wojskiego mniejszego woj. kijowskiego, a 5 V 1784 otrzymał urząd stolnika w. kor. W r. 1785 dostał Order Św. Stanisława, a w r. 1789 Order Orła Białego. Nie wiadomo, czy P. występujący jako szambelan królewski czy jego krewny został deputatem na Trybunał Kor. w l. 1790–1 z woj. wołyńskiego pod marszałkostwem Filipa Nereusza Olizara. P., podobnie jak brat Stanisław, był stronnikiem Stanisława Augusta. W r. 1790 podobno ofiarował Rzpltej, wystawiony własnym sumptem, oddział 150 kawalerzystów; wiadomość ta dotyczy jednak zapewne erekcji chorągwi bratanka Józefa Pruszyńskiego. Hieronim Sanguszko, woj. wołyński, zagajając 16 XI 1790 w Łucku wołyński sejmik przedsejmowy, wysunął na marszałka koła P-ego, lecz silna opozycja przeforsowała na tę funkcję Antoniego Pułaskiego. Nie wiadomo, czy to on («Antoni Pruszyński»), czy też jego kuzyn regent ziemski krzemieniecki (1783–95) brał udział od 14–18 II 1792 w krzemienieckim sejmiku na pow. krzemieniecki i nadsłucki, gdzie został asesorem przy marszałku Filipie Radzimińskim, cześniku wołyńskim, a w kilka miesięcy później wybrany był na konsyliarza konfederacji targowickiej woj. wołyńskiego i brał udział w sesjach konfederackich w Dubnie. Po upadku Polski dobra P-ego znalazły się w zaborze rosyjskim.

P. łożył wielkie sumy na cele kościelne. Ufundował w r. 1781 kościół parafialny p. wezw. Św. Antoniego Padewskiego w Kotelni. Łożył podobno na odbudowę budynków dla kolegium pijarów w Dąbrownicy na Polesiu, przyczynił się do budowy klasztoru Bernardynów i szkoły w Łucku. Klasztorowi Dominikanów w Niewirkowie na Wołyniu ofiarował wieś Malatyn, stanowiącą część klucza pustomyckiego. Zmarł 1 III 1800 w Sarnach; pochowany został na cmentarzu w Bereźnicy.

Pierwszą żoną P-ego była Katarzyna, córka Daniela Małachowskiego, sędziego ziemskiego żytomierskiego, a drugą Rozalia z Olizarów, córka Konstantego (zob.). Z pierwszego małżeństwa miał syna Jana, który walczył w obronie Pragi w r. 1794. Z drugiego małżeństwa pozostawił 4 synów: Erazma, właściciela Pomorzan, konsyliarza wołyńskiego konfederacji targowickiej, prezesa sądów wołyńskich, Alojzego, Władysława i Hipolita, chorążego żytomierskiego (1801), oraz dwie córki: Elżbietę, zamężną za Hieronimem Kaszowskim (1769–1833), marszałkiem szlachty pow. łuckiego (1805), i Salomeę, żonę jego brata Ignacego (zm. 1830).

Fot. portretu, znajdującego się ongiś w kościele w Sarnach na Wołyniu, w „Genealogii Pruszyńskich…” po k. 62 (AGAD); – Słown. Geogr., (Kotelnia, Sarny); Boniecki, VIII; Niesiecki, X (z błędami); Uruski, VI, XIV; Żychliński, XIII, XVIII; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; – [Iwanowski E.] Heleniusz E., Rozmowy o Polskiej Koronie, Kr. 1873 I 684; Korzon T., Sprawa miejska w Sejmie Czteroletnim, w: Odrodzenie w upadku, W. 1975; Nanke Cz., Szlachta wołyńska wobec konstytucji trzeciego maja, Lw. 1907 s. 15; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 II; Rulikowski E., Opis powiatu kijowskiego, Kijów 1913 s. 197, 199; Sobolewski F., Dzieje kościoła parafialnego w Bereźnicy na Wołyniu, „Roczn. Wołyński” T. 7: 1938 (Równe); – Kalendarz Polityczny dla Król. Pol. i W. Ks. Lit., 1777, 1791; Kalendarz Polityczny Warszawski, 1778; Kolęda Warszawska, 1770–3; Magier, Estetyka Warszawy; Vol. leg., VIII 562; – „Wiad. Warsz.” 1770 nr 33 suplement; – AGAD: Nabytki 341, Pruszyński P., Genealogia rodziny Pruszyńskich h. Rawicz, W. 1969 (mszp.); Arch. Państw. w Kr.: Arch. Pomorzańskie Pruszyńskich; B. Czart.: rkp. 886; B. PAN w Kr.: rkp. 2974, 2984, 3005.

Wacław Szczygielski