Czetwertyński-Światopełk Antoni Stanisław (1748–1794), kasztelan przemyski, najstarszy syn Włodzimierza, starosty utajkowskiego i Teresy Bośniackiej, pochodził z podupadłej gałęzi na Starej Czetwertni. Ojciec jego, marszałek dworu królika kresowego Franciszka Salezego Potockiego, związał synów z tym domem, a równocześnie przez swe mało zaszczytne stanowisko wzbudził ambicje u potomstwa zajęcia godniejszej pozycji w Rzplitej. Cz., zdradzający już jako dziecko duże zdolności, kształcił się w warszawskim Collegium Nobilium, gdzie kolegował m. in. z Ignacym Potockim. Do pierwszego rozbioru nie brał zupełnie udziału w życiu publicznym; zapewne przebywał na dworze Potockiego, sprzągłszy się tak z nim, jak następnie z jego synem Szczęsnym. Pierwszy debiut Cz-go, zarazem najgłośniejszy występ, przypadł w okresie sejmu delegacyjnego 1773–5, na który posłował z woj. bracławskiego. Wszedłszy w skład delegacji do układów z mocarstwami rozbiorowymi, godził się podpisać traktat podziałowy pod warunkiem, że forma przyszłego rządu będzie odpowiednia. Gdy wraz z posłami Wilczewskim i Jerzmanowskim występował przeciw ratyfikacji podziału i chciał założyć protest, zmuszony został do opuszczenia obrad i zaniechania tego kroku. Dla oka wykazywał wielką śmiałość i determinację, choćby w sprawie znanego ultimatum posła ros. Stackelberga w sprawie dysydenckiej, oświadczając, że »jeśli niewinności sprawy obronić nie może, niechaj zostawi potomności ślady gwałtu, przemocy we wszystkich czynnościach naszych«. Konsekwentnie tedy występował zdecydowanie przeciw wszelkim uchwałom sejmowym, a bronił dawnego porządku i konfederacji barskiej. Ustanowienie Rady Nieustającej uznał za pogwałcenie wolności szlacheckiej, reformę emfiteutyczną starostw za krok mający zaspokoić jedynie siedmiomilionowe długi królewskie. Odrzucił ofiarowane sobie starostwo ułanowskie, niosące 60.000 rocznej intraty, wystąpił energicznie przeciw nadaniu starostwa kowelskiego Sewerynowi Rzewuskiemu, gdyż, jak mówił: »dziś czyniąc nagrodę jest to czernić ofiary pięcioletniego niewolnictwa«. Występował w sprawach zasadniczych, wytykał nadużycia Adama Ponińskiego, a sześćdziesięcioma opublikowanymi mowami zdobył laury krasomówstwa. Wreszcie, gdy nic nie pomogło, wniósł 28 IV 1775 r. do akt grodu warsz. manifest przeciw czynnościom i postanowieniom sejmu. Cz. sam tak określił swoją ówczesną działalność: »Cel miałem pod ten czas nie inaczej być użytecznym dla kraju, jak sprzeciwiając się wszystkiemu«.
Pod koniec sejmu ożenił się z Teklą Kampenhausen († 7 V 1781) i na kilka lat znikł z widowni politycznej. Okazało się, że jego tak »bohaterska« działalność wypływała nie z samych tylko czystych pobudek, że nie należał on do grona bezinteresownych przeciwników nowego porządku. Wprawdzie sam oświadczał publicznie, że odrzucił pensję rosyjską i proponowaną rangę wojskową, lecz okazało się, że właśnie w r. 1773 wziął pierwsze subsydium z ambasady ros., zaczym rację mieli już współcześni, przypisując śmiałość jego wystąpień porozumieniu z jednym z ościennych mocarstw. Dalej: uczestnicząc w dysponowaniu majątkiem skasowanego zakonu jezuitów, przywłaszczył sobie jure caduco kamienicę w Warszawie opodal zamku królewskiego. Dopiero w r. 1778 zapukał do króla, starając się złagodzić jego gniew. Prosił dla siebie o jakikolwiek urząd, o funkcję poselską, dla ojca o order św. Stanisława. Jakkolwiek dzięki Ogrodzkiemu zyskał w r. 1779 osobistą audiencję i wniósł na ręce kanclerza kor. formalne przyrzeczenie »nieodstępności wierności«, to dopiero w 1784, na instancję wojewodów ruskiego i czernihowskiego, zyskał częściowo względy króla, który postanowił wypróbować nawrócenie »obłąkanej owieczki«. W służbę królewską wszedł Cz. na rozkaz Szczęsnego Potockiego i jako jego zausznik. W r. 1784 posłował na sejm grodzieński z woj. czernihowskiego i w osobistym zetknięciu z Stanisławem Aug. zdołał chwilowo przełamać jego nieufność, w ślad za czym otrzymał 1785 rotmistrzostwo kawalerii narod. i order św. Stanisława. Powróciwszy na Wołyń, zaczął informować króla o działalności hetmana w. kor., za co miał obiecaną spłatę długów w Komisji Edukacyjnej i opiekę nad dziećmi. Wnet jednak wyszło na jaw, że Cz. pracuje na dwie strony, że równocześnie znosi się z opozycją wołyńską, m. in. podkomorzym krzem. Piaskowskim. W r. 1786, posłując z woj. bracławskiego zrzekł się kandydatury na komisarza skarbowego, a gdy, wysunięty jeszcze w r. 1785 przez Radę Nieust. do kasztelanii kijowskiej, ani tej, ani upraszanej u króla bracławskiej nie otrzymał, począł coraz wyraźniej występować przeciw królowi i stronnictwu reform, organizować opozycję bracławską i wołyńską i wysługiwać się Szcz. Potockiemu, którego kasą na wydatki partyjne zarządzał. Przy końcu r. 1787 i na pocz. następnego związał się z »republikantami« i ich mętnymi machinacjami. Wraz z Ant. Sułkowskim korespondował z Hertzbergiem, mieniąc się wrogiem Rosji a przyjacielem Prus; wraz z Massalskim i Potockim wchodził w konszachty z Potemkinem, budując wraz z innymi na jego zawikłanych planach projekt konfederacji. Bywał w Elizawetgradzie, ujawniał ks. Karolowi de Ligne listy Hertzberga, zamówił u niego (kwiecień 1788) memoriał o położeniu Rzplitej. Wszystkie te kroki przedsiębrał z ramienia Szcz. Potockiego, głównego inscenizatora tej gry politycznej. Z chwilą otwarcia Sejmu Wielkiego z ubocza zaczął dalej prowadzić podwójną grę, dostarczając królowi informacyj o poczynaniach opozycji, Branickiego, a nawet samego Potockiego. W pierwszej fazie sejmu nie odegrał żadnej roli; dopiero dzięki zaleceniom sejmiku wołyńskiego (17 X) »owego to cnotliwego, nie interesownego a stąd sławnego posła« mianowany 10 XI 1790 kasztelanem przemyskim, wystąpił przeciw Konstytucji 3 Maja, podpisując jako jedyny senator 4 V 1791 manifest przeciw nowej ustawie, a na terenie Wołynia uprawiając otwartą dywersję.
Od tej chwili stał się prawie wodzem opozycji w kraju. Broniąc Branickiego i Potockiego przed sądem sejmowym, równocześnie wysuwał tego ostatniego jako męża opatrznościowego na czoło ruchu antykonstytucyjnego. W styczniu 1792 r. wygłosił wielką mowę w obronie wichrzycieli z Jass. Dn. 21 t. m. oblatował ją w Grodzie Warsz. i ogłosił drukiem. Gdy grunt jął mu się palić pod nogami – on to bowiem w lipcu 1791 planował wraz z Branickim porwanie króla i wywiezienie do obozu rosyjskiego, – w porozumieniu z Bułhakowem opuścił Warszawę, w marcu już przebywał w Petersburgu i 14 V 1792 podpisał akt konfederacji targowickiej wraz z supliką do carowej o pomoc. Dn. 25 t. m. został zaliczony do głównych spiskowców, mających stanąć przed sądem sejmowym. Mianowany konsyliarzem konfederacji, jako delegat generalności doprowadził pod presją wojsk ros. do zawiązania konfederacji województwa kijowskiego i wołyńskiego. Po zakończeniu kampanii 1792 r. został wysłany przez generalność do stolicy celem urządzenia policji i zaprowadzenia »trybunału inkwizycji«. Tam, zorientowawszy się w niepewnej pozycji targowiczan, zaczął ich denuncjować przed generałem ros. Kochowskim, przestrzegając, że gotowi są zdeklarować się przeciw Rosji. W zamian dostał 3.000 dukatów, zaś Kochowski trzymał mu do chrztu syna 20 XII 1792 r. Na początku 1793 r., gdy Szcz. Potocki utracił resztę złudzeń i w końcu uciekł do Petersburga, Cz. jako jego zastępca stanął faktycznie na czele rozpadającej się konfederacji, ufny w poparcie rosyjskie. Na sejmie grodzieńskim wystąpił kategorycznie przeciw zwołaniu pospolitego ruszenia i sprzeciwiał się wszelkim aliansom ku obronie całości Rzplitej.
Po drugim rozbiorze, chłostany satyrą, otoczony nienawiścią, osiadł w Warszawie. Tam zaskoczyła go insurekcja kościuszkowska, mimo że już po akcie krakowskim wiedział o gotującej się karze. Znaleziony w pałacu gen. Tolla, gdzie szukał schronienia, najbardziej spośród skazanych maltretowany, choć »prosił, płakał, ręce całował«, został powieszony 28 VI 1794 r. Wedle oskarżeń drugiej żony Cz-go, Kolety Chołoniewskiej, głównym sprawcą śmierci męża miał być Kołłątaj, tak bezwzględnie atakowany przez Cz-go na Sejmie Czteroletnim. Nagiego trupa wywieziono w szczere pola za Nalewkami, skąd sprowadzono zwłoki dopiero w r. 1795 na cmentarz świętokrzyski.
Książę »Czarny«, człowiek »najmilszy w posiedzeniu, wymowny bardzo, przyjemny, grzeczny, a mówiący tak płynnie i gładko, że nikt go w tym przewyższyć nie mógł«, przy wielkich zdolnościach okazał się jednostką marną, która w całej swej działalności kierowała się raczej własnym interesem, niż jakąś wyższą pobudką.
Niesiecki; Boniecki; Uruski; Kossakowski St. K., Monografie, W. 1859; Bartoszewicz J., w Enc. Org. VI; Borkowski J., Almanach błękitny, Lw. 1908; W. Enc. Il.; Askenazy Sz., Przymierze polsko-pruskie, W. 1919; Dembiński Br., Na przełomie, Lw 1913; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr. 1895, I 561, II 963, 380, 576, 643; tenże, Konstytucja 3. Maja, Kr. 1896, 76–7, 79, 84; Konopczyński W., Geneza i ust. Rady Nieustającej, Kr. 1917; Korzon T., Dzieje wewnętrzne Polski za St. A., Kr. 1897; Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, W. 1903–4, II 28–9, 167, 386, III 20, 81, 442, 461; Morawski K. M., Ignacy Potocki, W. 1911; tenże, Do charakterystyki Rady Nieust., »Kwart. Hist.« XXVII, Lw. 1913, 321–2; Nanke Cz., Szlachta wołyńska wobec Konst. 3. Maja, Lw. 1907; Nowak J., Satyra polit. konf. targowickiej i sejmu grodz., Kr. 1935; Pułaski K., Szkice i poszukiwania hist. Kr. 1906, III 196; Schmitt H. Dzieje Polski w. XVIII i XIX, Kr. 1866, II 428, 471, 475–6, 486–94; Smoleński Wł., Przewrót umysłowy w Polsce w. XVIII, Kr. 1891; tenże, Ostatni rok sejmu wielkiego, Kr. 1897; tenże, Konfederacja targowicka, Kr. 1903; Tokarz W., Ost. lata H. Kołłątaja, Kr. 1905; tenże, Insurekcja kościuszkowska, Lw. 1934; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792, P. 1922; Estr. XIV; Kossakowska K., Listy, P. 1883; Schmitt H., Materiały do dziejów bezkrólewia po śmierci Aug. III, Lw. 1857, II 84–91, 134, 163; Bukar S., Pamiętniki, W. b. r., 87; Kiliński J., Drugi pamiętnik o czasach Stanisława Aug., Kr. 1906, 201; Kitowicz A., Pamiętniki, Lw. 1882, III 135, 296; Kraszewski J. I., Pamiętnik anegdotyczny z czasów Stan. Aug., W. 1906, 4, 94; Ochocki J. D., Pamiętniki, W. 1910, II 37–8, IV 1, 5–9. – B. Ossol., rkp. 331; B. Rappersw. rkp. 66; B. Ord. Kras. rkp. 4061; B. Czart. rkp. 655, 658, 679, 683, 696, 724, 848, 920.
Julian Nieć