Sułkowski Antoni h. Sulima (1735–1796), wojewoda gnieźnieński i kaliski, kanclerz wielki koronny, generał lejtnant wojsk koronnych, III ordynat na Rydzynie.

Ur. 11 VI w Dreźnie, był najmłodszym synem Aleksandra Józefa (zob.) i Marii Anny Franciszki Katarzyny von Stain (Stein) und Jettingen, bratem rodzonym Augusta (zob.), Aleksandra (zob.), Franciszka (zob.), Marianny, Joanny, Józefy i Petroneli oraz przyrodnim Urszuli, Teresy, Kazimierza i Stanisława.

S. odebrał staranne wykształcenie. Przeznaczony (podobno z inicjatywy brata Augusta) do stanu duchownego, otrzymał w r. 1750 w Rydzynie z rąk bp. poznańskiego Teodora Czartoryskiego pierwsze święcenia kapłańskie. Być może jednocześnie został kanonikiem łuckim oraz koadiutorem dziekana katedralnego poznańskiego Aleksandra Miaskowskiego. Wraz z bratem Augustem udał się t.r. do Wiednia. Następnie przez pięć lat przebywał w Rzymie, gdzie studiował teologię i zabiegał o beneficja, m.in. o kanonię po Miaskowskim (której nie dostał); nauczył się też dobrze języka włoskiego. Wniósł w tym czasie projekt utworzenia w Lesznie kolegiaty, z prawem prezenty na stanowisko proboszcza infułata dla właścicieli miasta. Mimo opieki, którą sprawował nad nim ks. Andrzej Młodziejowski, popadł w długi, a jego tryb życia budził wątpliwości ojca co do autentyczności powołania; zwłaszcza wakacje 1752 spędzone w Neapolu i konflikty z tamtejszym dworem królewskim zaniepokoiły ojca. S. jednak stale zapewniał, że chce kontynuować naukę, a informacji Teodora Żychlińskiego, jakoby o braku powołania pisał do ojca w r. 1753 nie potwierdzał znający korespondencję Sułkowskich Jan Baumgart; wg niego 5 IV 1756 uzyskał S. koadiutorię dziekana poznańskiego Andrzeja Myszkowskiego. Dn. 14 III t.r. został S. przyjęty na audiencji przez papieża Benedykta XIV. Nie przyjąwszy święceń i nie ukończywszy studiów, wrócił do kraju; z funkcji duchownych ostatecznie zrezygnował. Dn. 24 IX 1757 dostał od króla Augusta III nominację na pułkownika wojsk kor. oraz królewszczyznę Chylice z posiadłością Jastrzębie w ziemi warszawskiej.

W r. 1757 przebywał S. w Petersburgu, gdzie zabiegał o przyznanie bratu Augustowi Orderu św. Andrzeja. Wstąpił jako ochotnik do armii rosyjskiej i wziął udział w wojnie siedmioletniej; lekko ranny w bitwie pod Zorndorf (Sarbinowo, 25 VIII 1758) dostał się do niewoli pruskiej i przez siedem miesięcy był więziony w twierdzy kostrzyńskiej. W tym czasie (6 XI 1758) ojciec przekazał mu dobra śmigielskie i Nową Wieś. Zwolniony w r. 1759, wstawił się w Berlinie za ojcem, uwięzionym przez Prusaków w Głogowie. Następnie ponownie przebywał w Petersburgu, gdzie dostał Order Aleksandra Newskiego. Po powrocie do Rzpltej, na mocy konsensów królewskich oblatowanych we Wschowie 7 VII 1760, otrzymał od ojca cesje królewszczyzn: Jeziorna z Okrzesinem w ziemi warszawskiej (tzw. star. jeziernickie, konsens z 24 IX 1760) oraz star. sokolnickie w ziemi wieluńskiej z wójtostwem Czastary (konsens z 3 IV 1758). W lipcu 1761 udał się do Wiednia. Po śmierci ojca, w wyniku umowy z macochą i przeprowadzonych 23 VII 1762 działów braterskich, otrzymał: Leszno z przedmieściami, Leszczynkiem i folwarkami, wsie Strzyżewice z folwarkiem, Lasocice i Gronowo oraz miasteczko Zaborowo z folwarkiem; wszystko to miało przynosić 170 475 złp. rocznego dochodu. Odziedziczył również proporcjonalny udział w długach ojca, który wyniósł 674 020 złp. Dn. 7 IX 1762 potwierdził wszystkie prawa i przywileje Leszna, a 12 XII t.r. August III mianował go gen. lejtnantem w wojsku kor.

Po śmierci Augusta III (5 X 1763) S. wraz z braćmi włączył się aktywnie w politykę; w wyniku rodzinnych ustaleń opowiedział się z bratem Aleksandrem po stronie saskiej. Wziął udział w sejmiku przedkonwokacyjnym w Środzie 6 II 1764 pod laską kuchmistrza kor. Adama Ponińskiego, uznanym na konwokacji za nieważny, ostatecznie jednak przeszedł na stronę «Familii». Później podróżował, m.in. znowu odwiedził Petersburg, a przez dłuższy czas przebywał w Wiedniu, gdzie w sierpniu 1765 otrzymał tytuł szambelana. Na początku września t.r. przywiózł z Wiednia królowi Stanisławowi Augustowi zapewnienia o gotowości dworu habsburskiego do uznania polskiego władcy. Dn. 23 I 1766 poślubił we Wschowie Mariannę Działyńską i 28 II t.r. odbył z nią uroczysty wjazd do Leszna. Dn. 18 IX 1767 otrzymał z Wiednia nominację na rzeczywistego tajnego radcę dworu cesarskiego. Jako polityczny agent i korespondent brata, Augusta, przebywał na przełomie l. 1767 i 1768 w Petersburgu i Moskwie, gdzie intrygował przeciw Stanisławowi Augustowi i przedkładał (bez powodzenia) ministrowi N. Paninowi pomysły reformatorskie brata. Wobec narastającego zadłużenia S-ego sejm delegacyjny (1767–8) nakazał mu spłatę odsetek wierzycielom. S. marszałkował 26 IX 1768 sejmikowi przedsejmowemu pow. poznańskiego, a 10 X t.r. przewodniczył obradom sejmiku generalnego woj. poznańskiego i kaliskiego w Poznaniu, na którym (w porozumieniu z bratem Augustem i rosyjskim ambasadorem N. Repninem) został obrany posłem na niedoszły sejm t.r.

Wobec konfederacji barskiej, zdominowanej w Wielkopolsce przez szlachtę woj. kaliskiego pod wodzą Ignacego Malczewskiego, zajął S. postawę dwulicową. Gdy pod koniec listopada 1768 przystąpił do konfederacji jego brat Franciszek, zagarniając mu przy tym nadw. regiment huzarów, S. zwrócił się do Repnina o pomoc. Po klęsce Franciszka potępił publicznie jego udział w konfederacji i przedstawił Repninowi, nie przyjęty przez niego, plan uspokojenia Wielkopolski. Na przełomie l. 1768 i 1769 wraz z bratem Augustem planował w Wielkopolsce rekonfederację, której miał objąć przywództwo; obaj sprowadzili rosyjskie oddziały do ochrony swych dóbr przed barzanami. Od poł. listopada 1768 do początku marca 1769 przebywał S. w Warszawie, zabiegając dla Franciszka o względy polityczne rezydenta pruskiego G. Benoîta oraz o zwrot zabranych mu przez wojska pruskie ludzi i sprzętu; starał się także o ochronę ziem w pobliżu granic ze Śląskiem, gdzie mieściły się majątki Sułkowskich, a w Komisji Wojskowej również o przemieszczenie z Podola do Wielkopolski (w tym do Rydzyny) kilku chorągwi komputu kor. Dn. 15 V 1769 uczestniczył we Wschowie w zwołanym przez marsz. konfederacji wielkopolskiej Malczewskiego zjeździe obywateli i urzędników; podpisał wtedy manifest odnawiający konfederację, ale następnie wraz z Augustem sprowadził na zebranych wojska rosyjskie. Po przejęciu listów Augusta do S-ego, ujawniających dwulicową grę braci, obaj musieli szukać schronienia przed gniewem konfederatów, a S. dla ochrony swych dóbr sprowadził wojska pruskie. Choć zabronił mieszczanom Leszna wypłacania nałożonych przez konfederatów podatków, przyjmował w Lesznie konfederacki oddział Jędrzeja Kitowicza. W lipcu t.r. składał rosyjskiemu ambasadorowi M. Wołkońskiemu przygotowany dla jego poprzednika projekt rusofilskiej konfederacji (Projet de confédération pour ętre fourni à l’approbation de […] Repnin), a równocześnie wg wskazówek brata, Augusta przygotowywał się do zjazdu konfederatów w Poznaniu. W imieniu swoim i Augusta ofiarował na rzecz konfederacji 100 wyekwipowanych piechurów i 4 armaty oraz obiecał kolejnych 400 żołnierzy z 3 armatami, domagając się w zamian zgody na wybieranie publicznych podatków z wszelkich dóbr rodzinnych i majątków leżących w pow. kościańskim i ziemi wschowskiej. Na obradującym w dn. 5–21 VIII zjeździe ubiegał się 5 VIII o stanowisko konsyliarza, lecz próba Sułkowskich przejęcia kontroli nad konfederacją wielkopolską przy pomocy utworzonej wówczas Izby Konsyliarskiej (zwanej też Radą Wojewódzką) nie powiodła się. W rezultacie starał się S. pomniejszyć kompetencje Izby Konsyliarskiej; w składanych projektach zmierzał do osłabienia konfederacji. Dn. 7 VIII przedstawił też Projekt ustanowienia porządku województw naszych dla wojska konfederackiego, w którym zaproponował rozwiązania dotyczące podatków, wojska i bezpieczeństwa; zgromadzeni przyjęli i 11 VIII oblatowali Projekt.

Ok. 20 VIII 1769 wyjechał S. do Drezna, skąd denuncjował Wołkońskiemu plany konfederacji i podpowiadał sposoby jej zniszczenia. Już jednak we wrześniu t.r. wrócił pospiesznie do Warszawy, gdy jego sekretarz Braud de Lassar przekazał konfederatom korespondencję S-ego z dworem saskim i Wołkońskim. W imieniu brata, Augusta, przesyłał w r. 1770 carycy Katarzynie II plany skrępowania władzy królewskiej, ale ogłoszone przez konfederację bezkrólewie uznał za przedwczesne, jako że mogło utwierdzić Petersburg w chęci utrzymania Stanisława Augusta na tronie. Również w porozumieniu z bratem Augustem udał się w lutym 1771 do Petersburga, aby tam prezentować projekty ustrojowe brata i własne (Esquisse d’un plan de gouvernement à venir solide et tranquille pour la Pologne, oceniony przez W. Konopczyńskiego jako jałowy); miał wtedy optować za detronizacją Stanisława Augusta. Enuncjacje S-ego nie zrobiły wrażenia, tym bardziej, że orientowano się, iż brak Sułkowskim zaplecza politycznego w kraju. Wg relacji posła pruskiego V. Solmsa, pobyt S-ego i innych magnatów w Petersburgu był związany z próbami zjednania bawiącego na rosyjskim dworze ks. Henryka pruskiego. Zmuszony przez Panina w marcu t.r. do wyjazdu, przywiózł od Katarzyny II srebra i klejnoty dla swej siostry, wojewodziny smoleńskiej Joanny Sapieżyny, zrabowane Sapiehom przez wojsko rosyjskie w czasie konfederacji.

Od sierpnia do października 1772 współpracował S. z bratem Augustem przy próbach tworzenia Rady Województw Wielkopolskich i przejęcia wpływów politycznych w prowincji. Wskutek sprzeciwu króla działania te zakończyły się niepowodzeniem. Najprawdopodobniej na przełomie sierpnia i września t.r. należał S. do grupy «patriotów», którzy szukając współpracy z rosyjskim ambasadorem K. Saldernem, organizowali w Warszawie tajne spotkania, skierowane przeciw Czartoryskim i królowi. Pod kierunkiem brata, Augusta współpracował też S. od października z nowym rosyjskim ambasadorem O. M. von Stackelbergiem. Wraz z bratem i Kazimierzem Raczyńskim nadzorował z ramienia ambasadorów państw zaborczych sejmiki poselskie w Wielkopolsce; z jego inicjatywy umieszczono w instrukcji inicjatywę powołania Rady Nieustającej (RN). Na sejm rozbiorowy l. 1773–5 posłował z ziemi łomżyńskiej. Był w gronie dziewięciu posłów, najbardziej zaufanych współpracowników Stackelberga, którzy podpisali akt konfederacji 16 IV 1773, trzy dni przed rozpoczęciem obrad. Wobec protestu Tadeusza Reytana szermował argumentem, że sejm zwołany na żądanie zaborców musi ulegać ich przemocy. W głosowaniu 14 V t.r. opowiedział się przeciw Stanisławowi Augustowi i wsparł projekt wyłonienia z sejmu pełnomocnej delegacji. Ze wskazania Stackelberga został członkiem delegacji oraz jej sekretarzem ds. francuskojęzycznych (cesarz Józef II podarował mu wtedy 2 tys. beczek soli – zapewne na zachętę do przychylnego traktowania interesów austriackich). Dn. 30 IX ratyfikował S. traktaty cesyjne z trzema zaborcami. Domagając się wraz z bratem Augustem przez lata odszkodowania za niepłatne dostawy dla armii rosyjskiej w trakcie wojny siedmioletniej, zwrócił się z nim w grudniu do Stackelberga o przyznania jako rekompensaty liczącego przynajmniej 14 tys. dusz starostwa na Rusi Białej.

Gdy w czerwcu 1773, z inicjatywy brata, Augusta powstało wąskie grono decyzyjne, przygotowujące projekt reformy ustrojowej, S. sekretarzował poufnym konferencjom z udziałem ambasadorów państw rozbiorowych. Uczestniczył w tworzeniu RN, mając nadzieję na objęcie stanowiska jej sekretarza równego ministrom z pensją 3 600 złp., o którego utworzenie zabiegali Sułkowscy. W głosowaniu 19 VIII 1774 propozycja ta jednak upadła, a S. pojedynkował się nawet z jej przeciwnikiem woj. poznańskim Antonim Barnabą Jabłonowskim. Wraz z bratem Augustem wziął udział 7 VIII t.r. w deputacji, która oficjalnie uzyskała zgodę króla na uchwalenie RN. Wobec poczynań wojsk pruskich oraz zajęcia przez nie części jego majątków domagał się t.r. od Benoîta wyjaśnienia, czy przesuwanie granicy oznacza deklarację wojny; uczestniczył następnie w akcji wykopywania nowych pruskich słupów granicznych. Za wystąpieniami S-ego kryć się miał, czyniony w porozumieniu ze Stackelbergiem, świadomy zamiar sprowokowania konfliktu z posłem pruskim, co miało umożliwić odwołanie się do posłów dworów cesarskich i ich gwarancji nienaruszalności pruskiego traktatu i zmusić Prusy do szybkiego ratyfikowania konwencji rozbiorowej i zakończenia sporów granicznych. Wyznaczony na członka KEN S. przedstawił 7 II projekt rozporządzania dóbr pojezuickich. Uczestniczył w grabieży tych dóbr; ze sprzedaży samych przedmiotów ze złota zagarnął podobno ponad 1,5 mln złp. Dn. 17 IX został członkiem subdelegacji do ułożenia podatków. Pod koniec t.r. wspomagał brata, Augusta w zabiegach u Panina o przedłużenie trwania konfederacji sejmowej dla ochrony rozpoczynającej działalność RN. Wniósł projekty ustaw o kalendarzach i księgach żydowskich, uchwalone przez sejm w lutym 1775; podobnie jak brat popierał osadnictwo żydowskie w Warszawie. Jeszcze w trakcie sejmu, 11 IV t.r., po rezygnacji brata, Augusta i z jego wskazania, otrzymał urząd woj. gnieźnieńskiego. Został wybrany z senatu do pierwszego składu RN. Za zasługi na sejmie rozbiorowym dostał w r. 1776 rosyjski Order św. Andrzeja. Dn. 1 VII 1774 objął szefostwo pułku dragonów im. Potockich, a po spieszeniu tej jednostki w ramach reform l. 1775–6 był od 11 IV 1775 do 26 X 1778 jej szefem jako regimentu pieszego. Już wcześniej był również dowódcą prywatnego regimentu huzarów.

Dzięki zgodzie sejmu zapisanej w specjalnej konstytucji brat S-ego August zawarł w r. 1774 z Adamem Ponińskim i Franciszkiem Ryxem roczną umowę w sprawie monopolu teatralnego w Warszawie; gdy w maju 1775 Poniński wycofał się ze spółki, S. zajął jego miejsce. Latem t.r. prowadził rozmowy ze zbuntowanymi aktorami z zespołu włoskiego. Spółka braci Sułkowskich z Ryxem trwała jednak krótko, bowiem w r. 1776 zostali oni z poparciem króla wyeliminowani. Przed sejmem 1776 r., mimo nalegań Stackelberga, Stanisław August nie zgodził się na udział braci Sułkowskich w konferencjach, na których przygotowywano reformy. S. podpisał 23 VIII t.r. akt konfederacji sejmowej i choć marszałek w. kor. Stanisław Lubomirski zgłosił, że ma na niego kondemnatę, uczestniczył w obradach. W związku ze swym zadłużeniem prosił, by król wraz z RN wstrzymał do maja przyszłego roku zbrojną egzekucję ciążących na nim wyroków i by skłonił Tryb. Kor. do odroczenia kolejnych spraw przeciw niemu do marca. W związku z narastającymi kłopotami finansowymi udał się t.r. do Genui, gdzie zaciągnął kolejny kredyt na 30 tys. dukatów, a jednocześnie, na mocy upoważnienia sejmu, negocjował z sukcesem pożyczkę 500 tys. dukatów dla Stanisława Augusta. S-emu towarzyszył jego korespondent, literat Antoni Felicjan Nagłowski, który sporządził diariusz tej podróży (niezachowany). W zamian za swe usługi S. domagał się, by część jego długów została przejęta przez skarb królewski, a dla siebie żądał wypłaty zaległej pensji konsyliarza RN w wysokości 18 320 złp. Król przyznał mu w r. 1777 Order św. Stanisława, a w r. 1779 Order Orła Białego.

Na sejmie 1778 r. wszedł S. z rekomendacji Stackelberga do Deputacji do egzaminowania działalności RN. Podczas sesji 9 X t.r. próbowano go z powodu kondemnat pozbawić aktywnego głosu, m.in. Franciszek Piotr Potocki, który objął po nim regiment pieszy, zarzucał mu nieuregulowanie należności w kwocie 150 tys. złp. Obu Sułkowskich atakowali także inni posłowie, czyniąc to być może z inspiracji kanclerza Andrzeja Młodziejowskiego. Ze stosunkowo niewielkim poparciem S. po raz drugi wszedł do RN; nie zasiadł, jak zamierzał, w Dep. Interesów Cudzoziemskich, w związku z czym w licznych wystąpieniach atakował Departament i jego przewodniczącego Młodziejowskiego, m.in. za rozrzutność finansową. Chciał wówczas zastąpić Tomasza Anticiego na stanowisku posła polskiego w Rzymie i za pośrednictwem Stackelberga naciskał w tej sprawie króla, oczerniając Kajetana Ghigiottiego, odpowiedzialnego w gabinecie królewskim za kontakty z Rzymem. Podczas ustalania konstytucji nalegał na uchwalenie zakazu pełnienia misji dyplomatycznych przez osoby nieposiadające polskiego obywatelstwa i żądał natychmiastowego odwołania dyplomatów niespełniających tego wymogu. Na sejmie 1780 r. po raz trzeci został członkiem RN; pracował w Dep. Wojskowym, często prezydując jego pracom. W r. 1782 zamierzał ubiegając brata, Augusta kupić od Ponińskiego podskarbiostwo i na zakup ministerium planował sprzedanie Leszna, co jednak okazało się niewykonalne z uwagi na zadłużenie miasta na kwotę ponad 2 mln zł. Jako woj. gnieźnieński był S. obecny na sejmie 1782 r.; został wtedy wybrany do sądu sejmowego na czwartą kadencję oraz do egzaminowania rachunków Komisji Skarbowej Kor. Dn. 11 III 1783 przystąpił poł. swego majątku do powołanej przez brata, Augusta, a zatwierdzonej 16 I t.r., ordynacji rydzyńskiej. Po ślubie, w marcu 1784, z Karoliną hrabianką von Bubna und Lititz (Littitz), udał się w podróż zagraniczną. Dn. 7 IX t.r. wyruszył do Berlina, lecz wrócił na obrady sejmu, podczas którego wybrano go do sądu sejmowego na piątą kadencję; został wtedy również skwitowany z działalności w Dep. Wojskowym RN. Podczas tego sejmu zrezygnował 15 X z woj. gnieźnieńskiego.

Na wezwanie brata, Augusta pośredniczył S. w lutym 1785 w rokowaniach w Berlinie w sprawie traktatu handlowego z Prusami. W r. 1786, po śmierci Augusta, zabiegał o pensję po nim; z chłodnym poparciem Stackelberga otrzymał od Katarzyny II 3 tys. dukatów, przyznane na dziewięć lat. Wkrótce jednak związał się z Prusami. Za wstawiennictwem dworu pruskiego otrzymał z Królewskiego Generalnego Banku Berlińskiego pożyczkę na dobra w kwocie 100 tys. dukatów; miała być ona spłacona w dziewięciu ratach po czterech latach od zaciągnięcia. Dn. 6 II t.r. postąpił S. na woj. kaliskie, a podczas sejmu t.r. został ponownie sędzią sejmowym. W lipcu 1788, ostrzegając przed sojuszem polsko-rosyjskim, zaproponował królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi II zorganizowanie zbrojnej konfederacji antykrólewskiej, na czele której gotów był stanąć; w tej sprawie wysłano wtedy z Berlina do Leszna A. F. von Goltza, ostatecznie jednak wobec kontrakcji Stackelberga i Stanisława Augusta strona pruska odstąpiła od rozmów. Na początku Sejmu Wielkiego przewidywany był S. na jednego z przywódców orientacji pruskiej, ale z powodu ciążących na nim wyroków, marszałkowie konfederacji Obojga Narodów pozbawili go prawa głosu w senacie. Za pośrednictwem posła pruskiego w Warszawie G. Lucchesiniego przedkładał S. w kwietniu 1789 dworowi pruskiemu swoje pomysły na uspokojenie Europy i Rzpltej; w Ręve politique touchant la Pologne proponował oddanie tronu polskiego Hohenzollernom.

Orientacja pruska S-ego nie okazała się trwała; już w r. 1791 jego nazwisko znalazło się na przygotowanej przez posła rosyjskiego J. Bułhakowa liście potencjalnych stronników rosyjskich. S. przystąpił do konfederacji targowickiej i w jej ramach został 7 VIII 1792 konsyliarzem Generalności, a 17 XII t.r. członkiem deputacji do formy rządu. Wiosną 1793 wszedł do Komisji Wojskowej Kor., a 4 V t.r. pod naciskiem ambasadora rosyjskiego J. J. Sieversa i posła pruskiego H. L. Buchholza, otrzymał z rekomendacji Generalności godność kanclerza w. kor. Sam Sievers, choć uważał już wówczas S-ego za ponownie oddanego interesom Rosji, prosił króla o lepszego kandydata, a od S-ego odebrał zapewnienie gotowości rezygnacji. Na żądanie Sieversa opieczętował S. uniwersały przedsejmowe, ale niezwłocznie potem wyjechał i w przygotowaniach do sejmu uczestniczył tylko w niewielkim stopniu. Podczas obrad Generalności 7 V wzywał do określenia kompetencji odnowionej przez targowicę RN w ten sposób, by wyeliminować wpływy króla. Dn. 13 V został wybrany na członka targowickiej deputacji do wyliczenia intrat z ekonomii królewskich. Dn. 18 V był już w Grodnie, gdzie 17 VI wziął udział w naradzie u Sieversa, mającej na celu «ułatwienie obrad» rozpoczynającego się 21 VI sejmu. Podczas sejmu grodzieńskiego był zarówno wykonawcą poleceń Sieversa, jak i ponownie zwolennikiem Prus, a zarazem informował stale Stanisława Augusta o przebiegu rozmów u ambasadora rosyjskiego. Jako jeden z dwóch senatorów głosował 26 VI za powołaniem deputacji do rozmów tak z Rosją, jak z Prusami. Był atakowany 3 VII za to, że nie wręczył Sieversowi noty protestacyjnej w obronie sześciu posłów-zelantów. Dn. 27 VIII wszedł w skład deputacji do przygotowania nowego preliminarza budżetowego; brał też udział w pracującej od końca sierpnia deputacji do przygotowania listy cywilnej. Wszedł 9 IX w skład deputacji do przygotowania formy rządu, a następnie w skład deputacji do traktatu z Rosją i do traktatu handlowego z Prusami. Dn. 15 X podpisał akt konfederacji grodzieńskiej, powołanej po rozwiązaniu konfederacji targowickiej. Po ratyfikacji aliansu z Rosją (16 X) dostał 18 X od Sieversa tabakierkę z portretem Katarzyny II. W zamian za swe usługi otrzymał «gwiazdę» o wartości 5 tys. czerwonych zł. Powołany w listopadzie do restytuowanej RN, stanął jako kanclerz na czele Dep. Interesów Cudzoziemskich. Z ramienia RN delegowany został 27 XII do rozmów z kolejnym ambasadorem Rosji O. Igelströmem dla załagodzenia sporu wokół przywrócenia Orderu Virtuti Militari. Po wybuchu insurekcji kościuszkowskiej, wiosną 1794, Igelström wezwał podobno do siebie S-ego i upomniał go. Wg części świadectw S. dostał wtedy ataku apopleksji, natomiast wg innych przekazów stało się to 16 IV t.r. na posiedzeniu RN. Prawdopodobnie 14 IV zrezygnował z urzędu kanclerza. Wkrótce po wyparciu z Warszawy wojsk Igelströma (18 IV) zwrócił 5 V władzom insurekcji tabakierkę otrzymaną w Grodnie.

Zajęty polityką S. wielokrotnie oddawał swe majątki w dzierżawę. Star. jeziernickie scedował w r. 1768 bratu Augustowi. W r. 1770 hetman w. lit. Michał Ogiński chciał wykupić od S-ego zadłużone Leszno. W r. 1772 wydał S. po niemiecku odezwę do fabrykantów i przemysłowców, zachęcając ich do osiedlania się w Lesznie. W r. 1775 bezskutecznie domagał się od Komisji Skarbowej zwolnienia miasta od cła na sześć lat. W r. 1781 wydał ordynację dla miasta. W r. 1790, po pożarze Leszna, tamtejsi mieszczanie oskarżali go przed RN o niedotrzymanie konwencji, pozbawienie prawa magdeburskiego oraz zabranie propinacji i umyślną egzekucję wojskową; na ich wniosek RN wezwała S-ego do starań o podźwignięcie miasta z upadku. Dn. 9 X t.r. potwierdził S. prawa i przywileje miejskie, przyznał pogorzelcom ulgi, ustanowił zwolnienia podatkowe oraz wyjednał w Komisji Wojskowej uwolnienie od poboru rekruta na dwanaście lat. Ugodę między S-m a mieszczanami zawarto przed Komisją Skarbu Kor. Jeszcze przed uchwaleniem w r. 1791 prawa o miastach S. uznał mieszczan leszczyńskich za wolnych obywateli i nadał im prawa swobodnego wyboru władz miejskich, pozostawiając sobie tylko zatwierdzanie burmistrza spośród trzech kandydatów. Podczas sejmu rozbiorowego, na mocy osobnej konstytucji, otrzymał ekspektatywę na leśnictwo kupiskie w ziemi łomżyńskiej.

Po śmierci w r. 1786 dwóch starszych braci, Augusta i Aleksandra, objął S. jako III ordynat ordynację rydzyńską. W związku z trudną sytuacją finansową dóbr zaprzestał prowadzonych dotąd inwestycji. Do własnych długów (w r. 1793 sięgały one 166 tys. dukatów) doszły długi po Auguście (4 581 700 złp.) i po Aleksandrze (1 020 522 złp.). Pod brzemieniem długów upadały fundacje; mimo ogłoszenia drukiem Obwieszczenia (20 XI 1786 [b.m.w.]) o utrzymaniu szkoły, w r. 1788 konwikt w Rydzynie został zlikwidowany. Podupadła też rydzyńska pomarańczarnia. Zapewne w sprawach majątkowych procesował się S. w r. 1789 z wdową po Aleksandrze, Eleonorą z Cetnerów. Gdy w r. 1790 okazało się, że S. nie jest w stanie spłacić pożyczki, Królewski Generalny Bank Berliński pozwał go i nałożył sekwestr na znaczną część dóbr ordynackich. Próbując ratować majątek, S. uzyskał w r. 1791 specjalną konstytucję sejmową, zezwalającą na sprzedaż w celu oddłużenia części dóbr z ordynacji rydzyńskiej. Dn. 27 VI t.r. w Poznaniu sprzedał stolnikowi poznańskiemu Celestynowi Sokolnickiemu klucz wijewski za 875 tys. złp. i 35 tys. rękawicznego dla żony, a 12 IX w Rydzynie sprzedał pisarzowi w. kor. Maksymilianowi Mielżyńskiemu Stare i Nowe Zduny, Kobylin z przyległościami oraz klucz baszkowski. Za wszystkie te dobra uzyskał kwotę 3 240 000 złp. i 60 tys. złp. rękawicznego dla żony, podczas gdy dochód z pozostałych w ordynacji majątków obliczano na 200 tys. złp. rocznie. Jednak spłaty długów domagali się także pozostali wierzyciele. Dn. 6 III 1795 król pruski wydał indult, biorący ordynację w obronę. Rażony paraliżem S. zmarł w Rydzynie tuż przed północą 16 I 1796; został pochowany 21 I w krypcie fundatorskiej kościoła p. wezw. św. Stanisława biskupa i męczennika. Zarząd zadłużonymi majątkami objęła wdowa. Podczas wielkiej licytacji w r. 1798 sprzedano większość ruchomości z zamku rydzyńskiego. S. był kawalerem maltańskim od r. 1786, po śmierci brata, Augusta został komandorem, był też członkiem Zakonu Opatrzności Bożej.

S. był dwukrotnie żonaty. Małżeństwo z Marianną, córką woj. malborskiego Jakuba Działyńskiego (zob.), która wniosła w posagu 700 tys. złp. (kontrakt we Wschowie 7 XII 1765) niemal od początku było nieudane; żona była długoletnią konkubiną bp. Ignacego Massalskiego. Choć w r. 1770 teściowa, Konstancja z Cieleckich Działyńska wniosła manifest zarzucając S-emu zaniedbywanie żony, w r. 1772, za obopólną zgodą skasowano proces toczący się już w konsystorzu gnieźnieńskim. S. rozpoczął jednak postępowanie rozwodowe i na mocy dekretu bp. poznańskiego Onufrego Okęckiego z 9 XII 1781 dostał rozwód. Wg Żychlińskiego Marianna poślubiła wkrótce (18 VI 1782) Michała Wołłowicza. Po uzyskaniu w marcu 1784 indultu na ponowne małżeństwo S. natychmiast poślubił we Wschowie Karolinę (1759–1831), zamożną córkę Leopolda i Marii Juliany, obojga pochodzących ze starego czeskiego rodu hrabiowskiego Bubna und Lititz (Littitz). Kontrakt małżeński spisano w Dreźnie 23 II 1784 w obecności brata narzeczonej, Jana Wacława hr. Bubna und Lititz (Littitz). Z pierwszego małżeństwa miał S. syna (informacja w liście z 17 IX 1777 z Bolonii do Stanisława Augusta), który zapewne wkrótce zmarł. Z drugą żoną miał dwóch synów: Aleksandra Józefa (1784–1792), pochowanego w Rydzynie (jego chrzestną matką była Katarzyna II) i Antoniego Pawła (zob.).

S. występuje epizodycznie w powieści Władysława Reymonta „Ostatni sejm Rzeczypospolitej” (W. 1913). Jako postać prologu pojawia się w dramacie Romana Brandstaettera „Znaki wolności” (W. 1953, w późniejszych edycjach pt. „Józef Sułkowski”).

Portret przez malarza nieznanego z ok. r. 1745 w Muz. Okręgowem w Lesznie, nr inw. ML46, reprod. w: Sułkowscy. Życie i dzieło. Katalog wystawy wrzesień–grudzień 1998, Leszno 1998; Portret, miniatura, żony S-ego Karoliny przez C. Duchene z r. 1798 w Muz. Narod. w W., nr inw. 941, reprod. w: tamże; – Dunin-Wilczyński Z., Order Świętego Stanisława, W. 2006 s. 184; Estreicher; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Oficerowie Rzpltej 1777–1794, I cz. 3; PSB (Młodziejowski Antoni, Nagłowski Antoni Felicjan); Urzędnicy, I/2, XI; Wpol. Słown. Biogr.; Żychliński, IV; – Baranowski J. i in., Zakon maltański w Polsce, W. 2000; Baumgart J., Archiwum Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Spraw. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” za r. 1938; tenże; Bracia Sułkowscy, „Roczn. Leszczyński” R. 6: 1985 cz. 1, R. 8: 1987 cz. 2, R. 10: 1989 cz. 3; tenże, Historia i zawartość archiwum książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Roczniki Hist.” R. 15: 1939; Bielsko-Biała. Zarys rozwoju miasta i powiatu, Kat. 1971; Chojecki R., Patriotyczna opozycja na sejmie 1773, „Kwart. Hist.” R. 79: 1972 z. 3; Czaja A., Lata wielkich nadziei. Walka o reformę państwa polskiego w drugiej połowie XVIII w., W. 1992; Dembiński B., Polska na przełomie, W. 1930; Drozdowski M., Podstawy finansowe działalności państwowej w Polsce. 1764–1793, W. 1975; Dzieje Wielkopolski, P. 1969 I; Filipczak W., Sejm 1778 roku, W. 2000; Historia Leszna, Leszno 1997; Kalinka W., Sejm Czteroletni, W. 1991 I–II; Kądziela Ł., Między zdradą a służbą Rzeczypospolitej. Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793, W. 1993; Kluza J., Stronnictwo rosyjskie na sejmie grodzieńskim 1793 (mszp. pracy magisterskiej z r. 1984 w Arch. Uniw. Warsz.); Komolka M., Sierpowski S., Leszno. Zarys dziejów, P. 1987; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Konfederacja barska, W. 1991 I–II; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Libiszowska Z., Misja polska w Londynie w latach 1769–1795, Ł. 1966; taż, Z archiwaliów amerykańskich. August Sułkowski i Order Opatrzności Bożej, w: Trudne stulecia, studia z dziejów XVII i XVIII wieku, Red. Ł. Kądziela, W. Kriegseisen, Z. Zielińska, W. 1994; taż, Życie polskie w Londynie w XVIII wieku, W. 1972; Michalski J., Studia historyczne z XVIII i XIX wieku, W. 2007 I–II; Morawski K. M., Archiwum rydzyńskie książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Spraw. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” za r. 1910; Ostrowska-Kębłowska Z., Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku w Wielkopolsce, P. 1969; Preibisz L., Rydzyński kościół św. Stanisława 1410–1945, Rydzyna 1991; tenże, Zamek i klucz rydzyński, Rydzyna 1938; Prosnak J., Kultura muzyczna Warszawy XVIII wieku, Wr. 1976 s. 428–32; Rolnik D., Szlachta koronna wobec konfederacji targowickiej (maj 1792 – styczeń 1793), Kat. 2000 s. 45, 152; Rymszyna M., Gabinet Stanisława Augusta, W. 1962; Smoleński W., Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, W. 1976; tenże, Ostatni rok sejmu wielkiego, Kr. 1897; Sułkowscy, życie i dzieło, Rydzyna–Leszno 1999; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; Ugniewski P., Media i dyplomacja. „Gazette de France” o sejmie rozbiorowym 1773–1775, W. 2006; Wegner L., Sejm grodzieński ostatni, P. 1866; Wilder J., Traktat handlowy polsko-pruski z roku 1775, W. 1937; Wołoszyńska Z., Wokół antrepryzy teatralnej Sułkowskich, „Arch. Liter.” T. 5: 1960 s. 124–213; Zamoyski A., Ostatni król Polski, W. 1994; Ziemia leszczyńska, P. 1966; Zienkowska K., Sławetni i urodzeni. Ruch polityczny mieszczaństwa w dobie Sejmu Czteroletniego, W. 1976; Zwierzykowski M., Komisja Skarbowa Poznańska. Z dziejów sejmikowej administracji i sądownictwa skarbowego w Wielkopolsce w XVII i XVIII wieku, P. 2003; – Kitowicz J., Pamiętniki czyli historia polska, W. 1971; Mémoires du roi Stanislas-Auguste; Politische Correspondenz Friedrich’s des Grossen, Berlin 1905 XXX; Sbornik Russ. Ist. Obšč., XXXVII; Sievers J. J., Jak doprowadziłem do drugiego rozbioru Polski, Oprac. B. Grochulska, P. Ugniewski, W. 1991; Tajna korespondencja z Warszawy 1792–1794 do Ignacego Potockiego, Oprac. M. Rymszyna, A. Zahorski, W. 1961; Vol. leg., VIII 5, 8, 18, 26, 30, 36, 128, 235, 242, 318, 388, 400, 452, 511, 516, 528, 544, 565, 572, 622, 722, IX 3, 9, 11, 32, 230; Warszawski teatr Sułkowskich. Dokumenty z lat 1774–1785, Wr. 1957; Wojda K., O rewolucji polskiej w roku 1794, P. 1867 s. 19–20; – „Kur. Pol.” 1756 nr 144; – AGAD: Arch. Król. Pol., sygn. 266 k. 214v–15, sygn. 378 k. 11–13v, sygn. KK 55 s. 778, 58 s. 161, Metryka Lit., Dz. VII nr 7 k. 37, Zbiór Popielów, nr 7 plik 2, nr 23; AP w P.: Gniezno, Gr. 95 k. 50v, Kościan, Gr. 108 k. 53v, Poznań, Gr. 637 k. 113, Gr. 1221 k. 74, 153, 257, 261, Wschowa, Gr. 54 k. 4, Gr. 122 k. 248v, 249v, 250v, 251v, Gr. 125 k. 162, Gr. 126 k. 10v, Gr. 134 k. 47, 135v, 219, Gr. 135 k. 123, Gr. 136 k. 113, Gr. 220 k. 568, Gr. 221 k. 3, Gr. 222 k. 276v, Gr. 223 k. 271, Gr. 228 k. 104v, Gr. 231 k. 23; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 1226 s. 245; Arch. Archidiec. w P.: Metryki Rydzyna – zgony, 16 I 1792, 26 VII 1792; Archiv vnešnej polityki Rossijskoj Imperii w Moskwie: F. 79 op. 6 nr 1218 k. 52 (I. Ostermann do Stackelberga, b.d.), F. 80 op. 1 nr 4 1272 nlb. (wśród oryginałów instrukcji Panina dla Stackelberga z r. 1773, między k. 88 a 89), „Marche concerté pour les conférences particulières, Résultat de la séance première, vendredi 11 juin [1773]”, F. 32 op. 6 nr 444, D. Golicyn do Katarzyny II, 10/21 VIII 1765 (Golicyn podając informację o przyznaniu tytułu szambelana, pomylił Antoniego z Augustem); B. Czart.: sygn. 712; B. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk w P.: rkp. 1354 (resztki koresp. Sułkowskich), rkp. 1559 (różne dok. i listy w sprawach majątkowych w r. 1762).

Dorota Dukwicz i Michał Zwierzykowski