Szaszkiewicz Antoni (1812 lub 1813–1880), poeta ukraińsko-polski, bałaguła, uczestnik powstania listopadowego.

Ur. 13 VI w Biczowej (pow. lityński) na Podolu, był synem Salomei z Chłopickich oraz Gracjana (ok. 1776–1847), właściciela dóbr na Wołyniu i Podolu, uczestnika powstania kościuszkowskiego, sędziego pokoju, marszałka pow. lityńskiego, znanego na Podolu oryginała i awanturnika, którego barwne przygody niejednokrotnie przypisywano S-owi. S. był bratankiem Feliksa (zob. Szaszkiewicz Florian). Miał dwie siostry: Annę, żonę Benedykta Mochnackiego, i Otyldę, żonę Aleksandra Krajewskiego.

S. uczył się w szkole pijarów w Międzyrzeczu Koreckim; wg Ludwika Janowskiego był także uczniem Liceum Wołyńskiego w Krzemieńcu, ale źródła tego nie potwierdzają (być może został pomylony z kuzynem Leonardem, figurującym w spisach szkoły). Po wybuchu powstania listopadowego wstąpił S. do oddziału kpt. Karola Różyckiego i został jego adiutantem. Odznaczył się w zwycięskich potyczkach w r. 1831: pod Mołoczkami (27 V), Tyszycą (2 VI) i Uchaniami (10 VI), gdzie został ciężko ranny w nogę. Dn. 13 VI t.r. oddział dotarł do Zamościa i wszedł w skład p. jazdy wołyńskiej Różyckiego, a S. awansował do stopnia podporucznika. Zaprzyjaźnił się w tym czasie z Michałem Czajkowskim i prawdopodobnie wtedy napisał słowa do pieśni pułkowej Hej, kozače, w imia Boha. Po krótkiej rekonwalescencji walczył 2 VIII pod Wolą Pawłowską i 4 VIII awansował do stopnia porucznika. Wyróżnił się walecznością pod Iłżą (9 VIII), gdzie ponownie został ciężko ranny. Różycki odznaczył go 12 VIII w obozie pod Szydłowcem Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari.

Po upadku powstania przedostał się S. do Austrii; przebywał krótko w Galicji i na Węgrzech. W r. 1832 odziedziczył Biczową z częścią Berezówki i dzięki łapówce, wręczonej przez rodzinę, otrzymał zgodę na powrót do Rosji. Osiadł w r. 1833 w Biczowej i wkrótce potem ożenił się z luteranką Emilią Lang (Lange) von Langenau, córką Jermołaja, radcy sądowego, właściciela dóbr w pow. kamienieckim. Oddawał się polowaniom i, na wzór żydowskich woźniców-bałagułów, powożeniu czterokonnym zaprzęgiem. Szybko stał się «królem bałagułów», liderem nieformalnego ruchu młodzieży szlacheckiej na Podolu, Wołyniu i Kijowszczyźnie, mającego także pewne cechy organizacji (wybierano króla, wicekróla, kuchmistrza wielkiego kor. i podczaszego). Był duszą towarzystwa, umiał opowiadać i dowcipkować, budził zachwyt kompanów. Na co dzień używał języka ruskiego (ukraińskiego), układał też ruskie piosenki (m.in. Tam, de Jatran’ kruto vet’sja) i «ślicznie śpiewał po małorusku swe improwizacje przy fortepianie lub teorbanie bardzo pięknym i melodyjnym barytonem» (J. Karwicki). Słów i melodii tworzonych piosenek nie notował, ale od czasu do czasu spisywali je przyjaciele. Biczowa stała się centrum bałagulszczyzny, zjeżdżała do niej młodzież z Podola, Wołynia i Ukrainy.

Wciągnięty w spisek Szymona Konarskiego, S. czterokrotnie uczestniczył w spotkaniach z nim na Podolu. Szanse spisku ocenił na ostatnim spotkaniu sceptycznie i przewidywał liczne ofiary; wywołało to zarzut Konarskiego, że «patriotyzm osłabia». Aresztowany wiosną 1838, był S. przez trzy miesiące więziony w Kamieńcu Podolskim, a następnie z kilkoma bałagułami osadzony na sześć miesięcy w Cytadeli kijowskiej. W grudniu t.r. podstępnie nakłonił współwięźnia, Kaspra Maszkowskiego, do spisania relacji o działalności spiskowej na Ukrainie, zobowiązując się przemycić ją z więzienia i wysłać na emigrację. Po otrzymaniu rękopisu dostarczył go sędziemu śledczemu. S-a uwolniono (m.in. wskutek starań komendanta twierdzy kijowskiej gen. A. Turczaninowa, zaprzyjaźnionego z jego teściem), natomiast Maszkowskiego skazano na karę śmierci (zamienioną na dwadzieścia lat katorgi). Na wolności pośredniczył S. w przekupywaniu N. Pisariewa, sekretarza D. Bibikowa, przyczyniając się do złagodzenia wyroków i uwolnienia niektórych podsądnych. Wrócił następnie do Biczowej, a w l. czterdziestych zamieszkał w Płoskirowie. Jako «Faruta Marszałkowicza, barda baragolskiego» opisał go Henryk Rzewuski w „Mieszaninach obyczajowych” (Wil. 1841 I, rozdziały: „Baragolstwo” i „Oryginały czyli wieczór literacki”). Był też S. jednym z bohaterów opowiadania Józefa Dzierzkowskiego pt. „Bałaguły. Kilka rysów z życia dzisiejszego. I. Wjazd do Berdyczowa” („Dzien. Mód Paryskich” 1842 nr 4). W czasie wojny krymskiej napisał S. po rusku pieśni: Pan Čaykovski ataman, Sičovyj, Oproščaj i Namirenije; Czajkowski opublikował je wraz z nutami w „Kozaczyźnie w Turcji” (Paryż 1857). Z tego czasu pochodzą też pieśni S-a o polsko-ruskim zbrataniu w walce o niepodległość Polski: Rozvyn’ kryla orle bilyj, Bo vže dni tvoi nastupily… [Rozwiń skrzydła orle biały, bo już twoje dni nastały…], i Pomirymsia z Lašočkami… [Pogodzimy się z Laszkami…], kończąca się słowami: Jidna dumka, jidna sprava, Stolycieju bud’ Varšava! [Jedna dumka, jedna sprawa, stolicą będzie Warszawa].

Po wybuchu powstania styczniowego przybył S. w maju 1863 wraz z trzema synami do stacjonującego w Połonnem gen. Edmunda Różyckiego, syna K. Różyckiego i siostrzeńca Czajkowskiego. Gdy 28 V t.r. na granicy austriackiej E. Różycki złożył broń, synowie S-a przeszli z dowódcą do Galicji. Tymczasem S. w niejasnych okolicznościach został przez Rosjan aresztowany; dopiero po dwóch latach, w r. 1865, udało mu się zbiec z więzienia do Galicji. Osiadł w Kunisowcach koło Horodenki, a zadłużoną Biczową sprzedał baronowi Wranglowi. W Kunisowcach napisał następne ruskie pieśni: Burlak i Vernyhora. Wg własnej informacji, miał wydać w l. siedemdziesiątych zbiór swych «ukraińskich pieśni wraz z muzyką» (nieodnotowany przez K. Estreichera). Po powrocie Czajkowskiego na Ukrainę ogłosił w r. 1872 w „Dzienniku Poznańskim” (nr 74) List otwarty do Michała Czajkowskiego, oskarżając go o zdradę. W r. 1877 uczestniczył w zjeździe weteranów pułku K. Różyckiego w Bołszowie, a 3 VII t.r. napisał pieśń Do druhiv. Przyjaciel S-a z pułku K. Różyckiego, Ezechiel Berzewiczy, ogłosił w r. 1878 jego wspomnienie Bój pod Tyszycą („Tydzień” nr 44–47; to samo pt. Opowiadanie Antoniego Szaszkiewicza, w: Berzewiczy E., „Wieczory starego żołnierza”, Lw. 1879 s. 29–80). S. zmarł 17 III 1880 w Kunisowcach, został pochowany 19 III na miejscowym cmentarzu.

W małżeństwie z Emilią Lang (Lange) von Langenau miał S. synów: Włodzimierza (1834–1893), w powstaniu styczniowym porucznika (wg A. Gillera – rotmistrza) w oddziale E. Różyckiego, następnie właściciela majątku Zalesie (pow. borszczowski) w Galicji (w r. 1872 uzyskał obywatelstwo austriackie), żonatego z Emilią Tarnawską (ok. 1848 – 1907), Edwarda (1842 – po 1880), junkra wojsk rosyjskich, uczestnika powstania styczniowego w oddziale E. Różyckiego, potem osiadłego w Galicji, i Oskara (1844–1884), również żołnierza oddziału E. Różyckiego. Miał też córkę Matyldę (zm. przed 1880), żonę Władysława (Dominika?) Chlebowskiego, której poświęcił pieśń Vspomynka.

Większość poezji i pieśni S-a, których odpisy były w obiegu w dworach szlacheckich, zaginęła. W dokumentach Elizy Orzeszkowej zachował się rękopis wiersza Hołubiec (B. Narod.: rkp. akc. 1163–1164). Z ocalonych kilkunastu rękopisów, udostępnionych przez kuzyna S-a Medarda Szaszkiewicza, Stefan Buszczyński wydał tomik „Pieśni Antoniego Szaszkiewicza wraz z jego życiorysem” (Kr. 1890), zaopatrzony w nuty. Pieśni S-a zamieszczone zostały w zbiorze „Ukraïns’koju muzoju natchnieni” (Kyïv 1971). Imieniem S-a nazwano ulicę w Chmielnickim (dawniej Płoskirów) na Ukrainie.

Reprod. fot., w: Pruski W., Bałaguli i ich zaprzęgi, „Kwart. Hist. Kult. Mater.” 1958 nr 1–2 s. 7–35; – Chołodecki Białynia J., Cmentarzyska i groby naszych bohaterów z lat 1794–1864 na terenie Wschodniej Małopolski, Lw. 1928 s. 13; Cyrankiewicz, Przewodnik po cmentarzach Krakowa, (dot. Emilii z Tarnawskich Szaszkiewiczowej); Iwaszkiewicz J., Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773–1867, W. 1929 s. 40; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil., s. 428; Krasiński A., Przewodnik heraldyczny, Kr. 1877 s. 590–7; Kunaszowski H., Życiorysy uczestników powstania listopadowego, Lw. 1880 s. 74–5; Marczyński W., Statystyczne, topograficzne i historyczne opisanie guberni podolskiej, Wil. 1822 s. 221–2; Niesiecki, VIII 604–5; PSB (Maszkowski Kasper); Pułaski, Kronika, II 239–45; Słown. Geogr. (Biczowa, Holeniszczów); – Dubiecki M., Edmund Różycki, Kr. 1895 s. 40, 49; Hnatiuk V., Jarmarkove ukraïnofilstvo, w: Juvelijnyj zbirnyk na pošanu akademika Hrušynskoho, Kyïv 1928 II; Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830, Lw. 1881 s. 40, 132; Łopuszański B., Stowarzyszenie Ludu Polskiego (1835–1841), Kr. 1975; Prus E., Hulajpole. Burzliwe dzieje Kresów Ukrainnych, Wr. 2003 s. 235; Seńkiw I., Bałaguli, „Biul. Pol.-Ukraiński” 1936 nr 46 s. 474–6; Ševčuk V. A., Korol’ balaguliv, w: Iz veršich ta nizin. Knyha cikavych faktiv iz istoriï ukraïns’koj literatury, [Kyïv] 1990 s. 179–80; „Ukraïns’ka škola” v pol’skomy romantizmi, Ternopil’ 2002 s. 141–61 (bibliogr.); Ukraïns’koju muzoju natchnienni. (Pol’ski poeti jaki pysaly ukraïns’koju movoju), Kyïv 1971 s. 25–7, 67–9, 281; Ustrzycki M., Bałaguli i pamięć o nich na Kresach, „Kult. i Społ.” 2003 nr 4 s. 179–89 (bibliogr.); Verves H., Pol’ska literatura i Ukraïna, Kyïv 1958 s. 88; Zahorski W., Szymon Konarski, Chicago 1907 s. 112–14 (jako Szaszkowski); – Berzewiczy E., Wspomnienia podporucznika pułku jazdy wołyńskiej Karola Różyckiego, Lw. 1876 s. 7, 43, 61; Błędowska z Działyńskich H., Pamiątka przeszłości…, Oprac. K. Kostenicz, Z. Makowiecka, W. 1960; Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1979 I, II; Budzyński M., Wspomnienia z mojego życia, P. 1880 s. 36; Czajkowski M., Pamiętniki..., Lw. 1898 s. 222, 225; Dunin-Karwicki J., Z moich wspomnień, W. 1903 s. 74–7; Feliński Z. S., Pamiętniki, Oprac. E. Kozłowski, W. 1986; Franko I., Antoni Szaszkiewicz i jego wiersze ukraińskie, w: O literaturze polskiej, Oprac. M. Kuplowski, Kr. 1979 s. 125–62; tenże, „Korol’ balaguliv” Antin Šaškevyč i joho ukrains’ky virši, „Zapysky Naukovoho Tovarystva im. Ševčenka” T. 57: 1904; Giżycki J. M., Spis ważniejszych miejscowości w powiecie starokonstantynowskim na Wołyniu, Stary Konstantynów 1910 s. 123–5; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 6; Jabłonowski L., Pamiętniki, Oprac. K. Lewicki, Kr. 1963 s. 364; Kowalski F., Wspomnienia. Pamiętnik, Kijów 1859 I 64–72 (dot. ojca S-a); Kozieradzki A., Wspomnienia z lat szkolnych 1820–1831, Oprac. S. Kawyn, Wr. 1962 s. 207; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1933 I; Maszkowski K., Rukopis w tiurme, „Russkij Archiv” 1909 kn. 1 nr 4 s. 483–534; Ochocki Dukla J., Pamiętniki, W. [1910] I 10–18; Paszkowski M., Pisma…, Lw. 1875 s. 225; Przyborowski W., Dzieje 1863 roku, Kr. 1902 III 256, 521 (dot. syna, Włodzimierza); Różycki K., Powstanie na Wołyniu czyli pamiętnik pułku jazdy wołyńskiej uformowanego w czasie wojny narodów polskich przeciw despotyzmowi tronu rosyjskiego po 1831 roku..., Bourges 1832; Spisok dvorjan volyns’koj guberni, Žytomir’ 1906; Starorypiński Z., Borowski K., Między Kamieńcem i Archangielskiem. Dwa pamiętniki powstańców z 1863 roku, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1986; [Szczeniowski T.] Blepoński I., Bigos hultajski. Bzdurstwa obyczajowe, Wil. 1848–9 I 15–17, II 3–8; – „Czas” 1880 nr 69; „Gaz. Narod.” 1880 nr 135 (S. Buszczyński); „Przegl. Human.” 1973 nr 4 s. 163; – B. Narod.: rkp. I 8826, II 736–764, II 7791 k. 263, rkp. II 7796 k. 101, rkp. II 7861/11, IV 8788, IV 8791 k. 120–48; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2064/1 k. 506–9, rkp. 3028 k. 181–2, 193–4, rkp. 3029 k. 1–2, 13–16, 83–120, 125–6, rkp. 3030 k. 1–8, 23–6, 77–8, 84–5, rkp. 6660 k. 7–14a, 288–308 (odpis metryki ur., tabl. geneal., list do red. „Przyjaciela Ludu”); IH PAN: Kartoteka E. Kozłowskiego i kartoteka powstańców; – Mater. w posiadaniu Macieja Szaszkiewicza z Kr.

Anna Brus