Przezdziecki Antoni Tadeusz h. Roch III (1718–1772), podkanclerzy W. Ks. Lit. Ur. 5 IX w Trokach, był synem Aleksandra, kaszt. inflanckiego (zob.), i Konstancji Aleksandry z Kamińskich.
Nauki pobierał P. w Akad. Wil. W r. 1733 wziął udział wraz z ojcem w elekcji Stanisława Leszczyńskiego. Mocno rozpuszczony przez ojca, ustatkował się po jego śmierci, podobno pod wpływem przyjaciela, pisarza lit. Józefa Sosnowskiego. On też wprowadził P-ego w krąg oddziaływania «familii» Czartoryskich. P. początkowo szukał jednak oparcia przede wszystkim u Radziwiłłów. W r. 1739 został deputatem na Trybunał Lit. z pow. starodubowskiego; obrano go wówczas marszałkiem. Na próżno jednak zabiegał o kaszt. trocką i musiał się zadowolić urzędem pisarza W. Ks. Lit. (22 VIII 1739). Był posłem na sejmy 1740 i 1744 r. z pow. starodubowskiego. Związał się wówczas w pełni z Czartoryskimi. Aktywnie działał na ich rzecz na sejmikach przedsejmowych i deputackich na Litwie. Dzięki dobrej znajomości stosunków lit., dużej aktywności i przebiegłości stał się jednym z głównych stronników «familii» na Litwie. Był zaufanym człowiekiem kanclerza Michała Czartoryskiego, z czasem jego najbliższym powiernikiem. Blisko współpracował także z podskarbim w. lit. Jerzym Flemmingiem i J. Sosnowskim. W r. 1746 (25 IV) był obecny na fundacji Trybunału w Wilnie, a w sprawie obsady następnego Trybunału (1747/8), wraz z Ignacym Łaniewskim prowadził pertraktacje między Wołczynem a Nieświeżem. Przed sejmem 1748 r. współpracował z «familią» w układaniu programu, którego wyrazem była instrukcja inflancka, przygotowana prawdopodobnie wspólnie przez Michała Czartoryskiego i P-ego. Jako poseł z Inflant Lit. na sejmie 1748 r. był deputowanym do układania konstytucji i odegrał znaczną rolę w opracowaniu projektu korektury praw W. Ks. Lit. Przed Trybunałem w r. 1749 był głównym doradcą «familii» w sprawie kandydatów na deputatów do Trybunału Lit. Praca na rzecz dworu i Czartoryskich przyniosła mu kolejne awanse: w r. 1749 dostał kompanię w wojsku lit., 1 IX 1750 został podczaszym, a 7 VI 1752 referendarzem lit. Był posłem z Inflant na sejmy w l. 1750, 1752 i 1754. Cały czas popierał «familię» i nie odszedł od niej nawet po jej zerwaniu z dworem. W r. 1752 otrzymał wójtostwo mińskie. Doszło wówczas do ostrych sporów i procesów między P-m a star. mińskim Józefem Iwanowskim, związanym z Radziwiłłami. P., pragnąc uzyskać pełną kontrolę nad woj. mińskim, chciał zmusić Iwanowskiego do odstąpienia mu star. mińskiego; na razie nie udało mu się jednak tego osiągnąć. W r. 1756 P. pośredniczył w kontaktach «familii» z hetmanem w. kor. Janem K. Branickim. Próbował także porozumieć się w imieniu Czartoryskich z hetmanem w. lit. Michałem K. Radziwiłłem. Dn. 3 VIII 1757 za pośrednictwem M. Czartoryskiego otrzymał Order Orła Białego. Zabiegi P-ego w r. 1759 o urząd woj. smoleńskiego zakończyły się jednak niepowodzeniem. W r. 1760, podobno głównie za sprawą P-ego, doszło do uwięzienia, skazania i rozstrzelania jednego z czołowych stronników Radziwiłłów na Litwie – Michała Wołodkowicza (wykorzystano popełnione przez niego ekscesy w Trybunale). W r.n. przyczynił się P. do zwycięstwa «familii» na sejmikach deputackich w W. Ks. Lit. W październiku 1761 spotkał się z hetmanem polnym lit. Michałem Massalskim i ustalał z nim zasady współpracy Massalskich z Czartoryskimi. Wzmocniło to pozycję «familii» i pozwoliło jej osiągnąć sukces na sejmikach deputackich w r. 1762. Już wówczas zabiegał P., choć na razie bezskutecznie, o urząd podkanclerzego lit.
Był P. wtajemniczony w reformatorskie plany Czartoryskich i publicznie chwalił dzieło Stanisława Konarskiego o utrzymywaniu sejmów. W kwietniu 1763, gdy «familia» przygotowywała się do przeprowadzenia zamachu stanu, ściągnął ze swoją milicją nadworną do Wilna na reasumpcję Trybunału Lit. Po ufundowaniu siłą Trybunału przez Karola Radziwiłła został P. podobno pozwany przed tenże Trybunał przez przeciwników «familii». Po śmierci Augusta III, wspólnie z Czartoryskimi i Massalskimi, przygotowywał sejmiki przedkonwokacyjne na Litwie. Hetman M. Massalski mianował go w lutym 1764 regimentarzem partii białoruskiej wojska lit. P. odniósł pełne zwycięstwo na sejmiku mińskim, skąd został posłem na sejm konwokacyjny. Był jednym z organizatorów i faktycznym przywódcą konfederacji generalnej W. Ks. Lit. utworzonej w Wilnie 16 IV 1764. Brał następnie udział w sejmie konwokacyjnym, na którym Czartoryscy zapoczątkowali dzieło reformy Rzpltej. Uczestniczył potem w elekcji Stanisława Augusta jako «duktor» woj. mińskiego. Na sejmie koronacyjnym w grudniu 1764 został mianowany podkanclerzym W. Ks. Lit. Uzyskał też od nowego króla star. pińskie, a następnie mińskie i błudeńskie. Podczas sejmu koronacyjnego brał udział w pracach nad ułożeniem nowej ordynacji sądów asesorskich. Wszedł w skład utworzonej wówczas tzw. konferencji króla z ministrami – nieformalnej stałej rady przybocznej króla. Na przełomie zimy i wiosny 1765 i 1766 l. przebywał na Litwie, gdzie osobiście dopilnował przebiegu sejmików deputackich i reasumpcji Trybunału. Odgrywał wówczas główną rolę wśród kuratorów zasekwestrowanego majątku K. Radziwiłła i podejmował wszelkie ważniejsze decyzje w sprawach tych dóbr.
Gdy w drugiej poł. 1765 r. zaczęły być widoczne coraz wyraźniejsze różnice zdań między Stanisławem Augustem a Czartoryskimi, P. stanął po stronie książąt. Przejawiło się to zwłaszcza podczas ostrych sporów o ustalenie nowej stopy menniczej. P., wbrew opinii króla, bardzo aktywnie popierał projekt tzw. stopy konwencyjnej, która też ostatecznie została wprowadzona. W związku z coraz bardziej nabrzmiewającą sprawą dysydencką zajmował się P. w drugiej poł. 1765 r. układaniem odpowiedzi na skargi dyzunitów, przedłożone królowi przez bpa Jerzego Konisskiego. W toczącym się wówczas sporze jezuitów z pijarami o budowę kolegium we Lwowie popierał tych pierwszych. Obok M. Czartoryskiego był P. rzecznikiem ustrojowej jednolitości państwa polskiego. Mimo to przeciwstawił się Stanisławowi Augustowi, który przed sejmem w r. 1766 wystąpił z daleko idącym projektem zniesienia odrębności Litwy i Korony. P., podobnie jak i M. Czartoryski, uważał ten projekt za przedwczesny. Wystąpił natomiast z koncepcją powołania z obu izb sejmowych specjalnych deputacji, które miałyby uczestniczyć w pracach projektowanych rad, mających się zajmować poszczególnymi dziedzinami administracji państwowej. Projekt ten uznał z kolei za przedwczesny król. P. chciał ponadto, by deputacje sejmowe do układania konstytucji zaliczały z mocy prawa kwestie podatkowe do spraw skarbowych, decydowanych większością głosów. Podczas sejmu 1766 r. P. popierał jednak Czartoryskich, którzy ze względów taktycznych sprzeciwili się dalszym reformom i zaakceptowali rozwiązanie konfederacji generalnej z r. 1764. Bronił, zgodnie ze swoim poprzednim stanowiskiem, nowej stopy menniczej przed atakami jej przeciwników z obozu republikanckiego. W momencie tworzenia konfederacji malkontenckich w maju 1767 stanęły w dobrach P-ego oddziały rosyjskie, by nakłonić go do uległości. Król interweniował w tej sprawie skutecznie u posła rosyjskiego N. Repnina. Mimo to sądy konfederacji radomskiej, mszcząc się na P-m za administrowanie przez niego zasekwestrowanymi dobrami radziwiłłowskimi, wydały na niego dekrety. Radomianie pragnęli usunąć P-ego z urzędu podkanclerzego lit. P. wiernie stał przy Czartoryskich i nie akceptował prób Stanisława Augusta dojścia do porozumienia z Repninem. Przeciwstawił się m. in. planom królewskim zwołania powtórnego sejmiku woj. inflanckiego. Nie mógł uczestniczyć w otwarciu obrad sejmu 1767 r., mając proces z marszałkiem konfederacji radomskiej K. Radziwiłłem; do pojednania doszło 9 X 1767, mimo to P. nie wszedł w skład delegacji sejmowej.
W marcu 1768 na wiadomość o wybuchu konfederacji barskiej opowiedział się P., podobnie jak i Czartoryscy, za zachowaniem neutralności i oczekiwaniem na dalszy rozwój wypadków. Na radzie senatu 24 III 1768 przeciwstawił się projektom wysłania wojsk kor. przeciw konfederatom. Jesienią 1768 ostrzegał Rosjan przed możliwością zawiązania konfederacji w woj. mińskim. Sytuacja zmieniła się po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej. Z końcem października 1768 Stanisław August znów zbliżył się do Czartoryskich i wznowiono obrady konferencji króla z ministrami; uczestniczył w nich także P. Dn. 16 XI 1768 odbyła się u niego narada, na której poparł on Stanisława Lubomirskiego zdecydowanie żądającego, by król zaprzestał prowadzenia swej prywatnej polityki wobec Rosji. P. gotów był wówczas do ugody z K. Radziwiłłem, co mogłoby ułatwić porozumienie między «familią» a znaczną częścią konfederatów barskich. W l. 1769 i 1770 był przeciwny wiązaniu się przez dwór z Rosją i użyciu wojsk kor. przeciw konfederatom. Otwarcie wystąpił w tym duchu na radzie senatu zwołanej do Warszawy na 30 IX 1769. Rosjanie, zdenerwowani niemożnością opanowania sytuacji, oskarżali Czartoryskich i P-ego o podsycanie oporu w Polsce. Aby złamać jego upór, zasekwestrowali mu (podobnie jak i M. Czartoryskiemu) w sierpniu 1770 dobra. Król chciał dać wtedy P-emu stałą pensję, lecz ten odmówił jej przyjęcia, podobnie jak i darowizny 100 000 zł. Zabiegał natomiast, aczkolwiek na próżno, o wakujące wówczas starostwa. W czerwcu 1771, wraz z pozostałymi kanclerzami, spotkał się wreszcie z nowym posłem rosyjskim K. Saldernem. Kanclerze twardo stali jednak na swoim dotychczasowym stanowisku, iż nie można tworzyć żadnej prorosyjskiej konfederacji bez ustępstw ze strony Rosji i bez pośrednictwa Austrii. Nie doprowadziło to oczywiście do porozumienia. P. mimo to dość trzeźwo oceniał sytuację i w poł. 1771 r. nadaremnie ostrzegał swych przyjaciół na Litwie przed wybuchem tam nowego powstania. W grudniu 1771 nalegał na króla, by, wbrew zdaniu Salderna, wysłał do Wiednia Joachima Chreptowicza. Poważnie chory, sporządził 11 III 1772 testament.
Po matce odziedziczył P. znaczne dobra. Prawdziwą fortunę wniosła mu w posagu żona – spadkobierczyni Wiśniowieckich. Było to hrabstwo czarno-ostrowskie i klucz dziunkowski na Ukrainie. Miał ponadto P. Konstantynów na Podlasiu i Wieleśnicę w pow. pińskim. W r. 1760 nabył na własność od woj. połockiego Aleksandra Sapiehy dobra zasławskie, będące dotychczas w zastawie u Przezdzieckich. Miał pałac w Mińsku, domy w Wilnie i Grodnie, dworek na Pradze w Warszawie. Ufundował kościół w Zasławiu.
Zdaniem Jędrzeja Kitowicza, jako faworyt M. Czartoryskiego, używany był P. do wszelkich «szacherstw publicznych». Miał krępą budowę ciała, wielką głowę i gruby kark, w związku z czym jego polityczni przeciwnicy na Litwie zwali go «nosorożcem». Bardzo dobrą opinię miał o nim Stanisław August, i to mimo występujących między nimi rozdźwięków. Cenił go król zwłaszcza za znakomitą znajomość praw litewskich i orientację w życiu sejmikowym Litwy. Zdaniem Stanisława Augusta był człowiekiem jowialnym i dowcipnym, bardzo przywiązanym do M. Czartoryskiego. Zmarł w Warszawie 28 III 1772.
Z małżeństwa zawartego w grudniu 1744 z Katarzyną z Ogińskich (zm. 17 IX 1762), córką Józefa, woj. trockiego (zob.), miał P. synów: Michała, star. pińskiego, i Dominika, oraz córki: Konstancję, żonę Joachima Chreptowicza (zob.), Helenę, żonę Michała Radziwiłła, i Mariannę, żonę Ignacego Tyzenhauza, star. posolskiego.
Estreicher; Niesiecki; Uruski; Elektorowie; Elektorów poczet; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Fabre J., Stanislas Auguste. Poniatowski et l’Europe des Lumières, Paris 1952; Hoensch J. K., Manipulacje walutowe Fryderyka II w okresie wojny siedmioletniej, „Roczniki Hist.” R. 39: 1973 s. 87; tenże, Sozialverfassung und politische Reform. Köln–Wien 1973; Konopczyński W., Dzieje Polski Nowożytnej, W. 1936 II; tenże, Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; tenże, Liberum veto, Kr. 1918; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I–II; tenże, Stanisław Konarski, W. 1916; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970 I; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 69, II 36; Łubieńska M. C., Sprawa dysydencka 1764–1766, Kr.–W. 1911 s. 55; Łukowski G. T., The Szlachta and the Confederacy of Radom, 1764–1767/8, Romae 1977; Michalski J., Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Wr. 1958; Popioł-Szymańska A., Poglądy monetarne w Polsce od XV do XVIII w., P. 1978 s. 142, 146; Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej, W. 1966; Schmitt H., Stanisław August Poniatowski, W. 1920 I 313, II 26, 96, 99, 192, 257, 274, 279, 380, 383–4, 386–7, 396, 401, 403, 405, 407, 409–12, 415–16, 418, 428, 432; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesyę austriacką, Kr. 1913 II; Solov’ev S. M., Istorija Rossii, Moskva 1965 XIV; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; Zielińska Z., Mechanizm sejmikowy i klientela radziwiłłowska za Sasów, „Przegl. Hist.” T. 62: 1971 z. 3 s. 404, 412, 415; taż, Walka „familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; – Correspondance inédite du roi Stanislas-Auguste Poniatowski et de Madame Geoffrin, Paris 1875 s. 354, 383, 401; Diariusze sejmowe z w. XVIII, II–III; Kitowicz J., Pamiętniki, W. 1971; Konarski S., O skutecznym rad sposobie, W. 1923 II 256–7; Kossakowski J., Pamiętniki, W. 1891; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; tenże, Pod władzą księcia Repnina, W. 1971; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 I–IV; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I–II; Teka Podoskiego, IV 498, 710; Vol. leg., VII 119, 132, 137, 192, 297, 307, 435; Zaleski M., Pamiętniki, P. 1879; Zbiór dokumentów do monografii rodu Hr. Pierzchała- Przezdzieckich herbu Roch III, Zebrał i oprac. A. Włodarski, W. 1929; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 12532 (listy P-ego), Arch. Roskie, LIV 49; B. Czart.: rkp. 653, 682 (listy P-ego), 740, 741, 777, 940b, 1153, 3127 (listy M. Czartoryskiego do P-ego).
Jerzy Dygdała