Szeptycki Antoni, w zakonie Atanazy, h. własnego (1686–1746), unicki biskup lwowski, halicki i kamieniecki, archimandryta uniowski, metropolita kijowski.
Ur. w Woszczańcach (ziemia przemyska), był synem Aleksandra (Aleksego), wojskiego stryjskiego (1669–1673), określanego niekiedy jako miecznik bełski i przemyski, oraz Barbary z Wyszpolskich, bratankiem Bazylego, w zakonie Barlaama (zob.). Dalekim krewnym S-ego był bp przemyski Andrzej Szeptycki, w zakonie Atanazy (zob.).
S. odebrał wykształcenie domowe. Pod wpływem stryja, Barlaama, wówczas archimandryty w Uniowie, zdecydował się na karierę duchowną i ok. r. 1703 wstąpił do monasteru uniowskiego, gdzie został postrzyżony na mnicha i przyjął imię Atanazy. Prawdopodobnie skierowano go na studia teologiczne do kolegium Teatynów we Lwowie, pełniącego funkcję papieskiego seminarium dla Ormian i Rusinów, katolików obrządku wschodniego. Nawiązał tam kontakty z ówczesnym rektorem Stefanem Trombettim, a w r. 1710 otrzymał święcenia kapłańskie. Barlaam Szeptycki, obejmując t.r. unickie biskupstwo lwowskie, halickie i kamienieckie, powierzył mu zastępstwo w zarządzie archimandrią uniowską i w ten sposób przygotowywał do sukcesji na obu pełnionych przez siebie urzędach kościelnych.
Gdy w r. 1713 stryj zrzekł się godności archimandryty uniowskiego, polecił na to stanowisko S-ego, co król August II zatwierdził 18 V t.r., czyniąc go także koadiutorem Barlaama z prawem następstwa na biskupstwie lwowskim. Za akceptacją metropolity unickiego Lwa Kiszki, a wbrew oporowi uniowskich mnichów, stryj 19 III 1715 wprowadził S-ego na uniowską archimandrię. Tuż przed śmiercią bp. B. Szeptyckiego przychylna S-emu społeczność unicka diec. lwowskiej wysłała do Rzymu 1 IV t.r. petycję w sprawie zachowania zwyczaju elekcji pasterza głosem jego przyszłych wiernych. Po śmierci B. Szeptyckiego (5 IV) wsparł tę inicjatywę życzliwy S-emu Trombetti i 10 IV przesłał do Stolicy Apostolskiej wyjaśnienia o znaczeniu elekcji dla zachowania unii w diecezji. Na rzecz S-ego działał też jego protektor, hetman w. kor. Adam Mikołaj Sieniawski (od którego S. otrzymał w dzierżawę m.in. Rohatyn i Bursztyn). Jednak metropolita Kiszka, chcąc przyłączyć halicką konkatedrę Zaśnięcia (Uspenija) Marii Panny wraz z beneficjum do archidiec. metropolitalnej, nie zgadzał się na takie rozwiązanie i gdy 18 V wyszła królewska nominacja dla S-ego na unickie biskupstwo lwowskie, powołał się na kanoniczny zakaz wyświęcenia biskupa przed ukończeniem przez niego trzydziestego roku życia. Mimo to warszawska nuncjatura zgodziła się, by S. złożył przysięgę wierności papieżowi Klemensowi XI na ręce lwowskiego arcybp. rzymskokatolickiego Jana Skarbka, przekazała akt tej przysięgi Kongregacji Propagandy Wiary i przedstawiła S-ego do prekonizacji. Kiszka jednak w dalszym ciągu zwlekał z organizacją we Lwowie elekcji nowego biskupa i dopiero pod naciskiem nuncjusza G. Grimaldiego zezwolił na elekcję 21 IX, po której nazajutrz udzielił S-emu święceń biskupich w lwowskiej cerkwi stauropigialnej Zaśnięcia Marii Panny. S. zatrzymał też za zgodą króla archimandrię uniowską.
Dla umocnienia katolickiej świadomości wśród kleru i wiernych swej diecezji, która unię przyjęła dopiero w r. 1700, ufundował S. cztery miejsca dla kleryków w kolegium Teatynów we Lwowie, a po latach (15 VII 1735) dodał fundusz na dalsze dwa miejsca. Wspierał księży w sporach z kolatorami parafii (zazwyczaj rzymskokatolicką szlachtą). W parafiach zainicjował zakładanie bractw cerkiewnych swej diecezji, m.in. 2 VII 1715 zatwierdził statut bractwa w Szczercu. Przy lwowskiej katedrze św. Jura założył w r. 1717 bractwa cerkiewne: św. Prokopiusza dla mężczyzn i Przenajświętszej Marii Dziewicy Trembowelskiej dla kobiet, nadając im też statuty. W ten sposób chciał uzyskać przeciwwagę dla bazylianów, mających przy tej świątyni swój monaster i traktujących ją jak własność zakonną.
Na synodzie Cerkwi unickiej w Rzpltej (26 VIII – 17 IX 1720), z powodu zarazy przeniesionym ze Lwowa do Zamościa, S. wystąpił z postulatami poprawy położenia kleru, dostosowania granic diecezji do państwowych podziałów administracyjnych, a zwłaszcza przestrzegania zakazu zmiany obrządku ze wschodniego na łaciński. Starając się o realizację postanowień synodu, zabronił w r. 1722 kupowania ksiąg pochodzących z drukarni lwowskiego bractwa stauropigialnego i na jego wniosek nuncjusz Grimaldi powołał komisję do oceny zgodności tych ksiąg z nauką katolicką. Już od synodu zamojskiego Kiszka zamierzał mianować S-ego swym koadiutorem z prawem następstwa, uzyskał też na to aprobatę Augusta II; później jednak przeznaczono na ten urząd arcybp. połockiego Floriana Hrebnickiego. Mimo to na zjeździe we Włodzimierzu Wołyńskim metropolita wydał 1 III 1728 dokument z nominacją S-ego, podpisany również przez czterech unickich biskupów i kilku ihumenów monasterów bazyliańskich. Ponieważ jednak przy podjęciu tej decyzji nie było wszystkich unickich biskupów oraz bazyliańskiego protoarchimandryty i konsultorów, sprawa nominacji S-ego stała się przedmiotem sporu. Po śmierci Kiszki (19 IX t.r.) bazylianie wszczęli w Rzymie starania o unieważnienie nominacji. Ostatecznie, wobec woli zmarłego metropolity oraz poparcia Augusta Czartoryskiego i Zofii z Sieniawskich Denhoffowej, Stolica Apostolska (bullą z 17 VIII 1729) oraz cała hierarchia unicka zaakceptowała nominację. Wyświęcony w r. 1729, oprócz godności metropolity kijowskiego i całej Rusi, otrzymał urząd arcybiskupa (związany z archidiec. kijowską) oraz tytuł nominalnego archimandryty Ławry kijowsko-pieczerskiej (pozostającej we władzy prawosławnych). W r. 1729 dokonał koronacji obrazu Matki Boskiej w Żyrowicach koło Słonimia; z tej okazji Herakliusz Lisański dedykował mu panegiryk „Signum magnum...” (Vilnae 1730).
S. przeprowadził wizytacje generalne wszystkich parafii swej diecezji w l. 1726–7, 1730–3 oraz 1738–44; ostatnią rozpoczął w r. 1745. Praktycznie każdego roku organizował sobory diecezjalne. W trakcie trwających od l. dwudziestych prac komisji ds. ksiąg liturgicznych, lwowskie bractwo stauropigialne uzyskało w r. 1730 od Augusta II potwierdzenie przywileju na wydawanie ksiąg dla wszystkich unickich diecezji w Koronie. Kończąc działalność w r. 1732, komisja nakazała bractwu dostosowanie treści ksiąg do katolickiej ortodoksji. Jednak S., nie mogąc uzyskać kontroli nad jego działalnością wydawniczą, odnowił t.r. oficynę drukarską w monasterze uniowskim, ponawiając zakaz nabywania ksiąg drukowanych przez bractwo, a nakazując nabywanie ksiąg wydawanych w Uniowie. Po skardze bractwa nuncjusz w r. 1733 zabronił jednak S-emu drukowania ksiąg liturgicznych. Gdy ten zignorował zakaz, bractwo uzyskało od króla Augusta III reskrypt (z 31 X 1739), zawierający listę ksiąg liturgicznych dotąd wydanych w drukarni stauropigialnej, z zakazem drukowania ich gdzie indziej. Na początku l. czterdziestych obie strony zaczęły dążyć do porozumienia; S. wydał nawet w r. 1744 w drukarni brackiej ustawy soboru zamojskiego, a bractwo zaczęło przedstawiać swe księgi diecezjalnym biskupom unickim do akceptacji.
Na wniosek S-ego papież Klemens XII ponowił 29 VII 1731 zakaz samowolnego przechodzenia unitów na obrządek łaciński. Aby powstrzymać porzucanie obrządku, S. przyczynił się do wydania we Lwowie w r. 1738 „Obrony Religiej Graeco-Ruskiej z Kościołem rzymskim zjednoczonej”, zawierającej dokumenty papieskie oraz konstytucje sejmowe, odnoszące się do praw Cerkwi unickiej. W l. 1739–41 toczył spór z łacińskim arcybp. lwowskim Mikołajem Ignacym Wyżyckim, protestującym przeciw przybieraniu przez księży unickich stroju kapłanów łacińskich, a zwłaszcza kołnierzyka. Zajął się też problemem bezprawnego pobierania przez proboszczów łacińskich dziesięciny od unitów, mieszkających na terenie ich parafii. Prośbę o rozwiązanie tego problemu skierowano również ze zwołanego przez S-ego zjazdu episkopatu unickiego w Dubnie 19 X 1745, który wysłał do Rzymu przedstawiciela Cerkwi unickiej. Sam S. ponowił prośbę w r. 1746.
W l. 1730 i 1736 uczestniczył S. w kapitułach zakonu bazylianów prow. litewskiej Świętej Trójcy. Wykonując postanowienia w sprawie reformy organizacyjnej zakonu, zwołał jego synod na 26 VIII 1739 do Lwowa; z monasterów z diecezji chełmskiej, lwowskiej, łuckiej, przemyskiej i włodzimierskiej powołano wtedy koronną (polską) kongregację bazyliańską Opieki Bogurodzicy. Przeciw temu zaprotestowali w Rzymie bazylianie kongregacji litewskiej i mimo wstawiennictwa S-ego, Stolica Apostolska nie zatwierdziła postanowień synodu lwowskiego. Na mocy brewe papieża Benedykta XIV z 14 XII 1742 złączono obie kongregacje na kapitule w Dubnie (26 V – 12 VI 1743) w jeden Zakon Świętego Bazylego Wielkiego (Ordo Sancti Basilii Magni) o dwóch prowincjach. S. zawarł wtedy z bazylianami porozumienie, utrzymując pewien wpływ zakonu na wybór metropolity. Całość tych zmian zatwierdził papież 11 V 1744.
Na początku l. trzydziestych rozpoczął S. remont starej, średniowiecznej, katedry św. Jura (Jerzego) we Lwowie. Bezskutecznie próbował przeprowadzić zbiórkę funduszy wśród kapłanów diecezji. W l. 1743–4 stara katedra została rozebrana, a 1 IX 1744 położył S. kamień węgielny pod nową. Projekt wykonał i podjął się budowy architekt Bernard Meretyn. Zebrane przez S-ego na budowę 116 820 złp. przekazano jego następcy Leonowi Szeptyckiemu.
Dziełem S-ego było ustalenie struktury unickiej metropolii kijowskiej, łącznie z delimitacją granic diecezji i dekanatów. Od początku l. trzydziestych metropolia kijowska składała się z ośmiu jednostek: dwóch archidiecezji, metropolitalnej i połockiej, oraz sześciu diecezji: lwowskiej, łuckiej, włodzimierskiej, przemyskiej, pińskiej i chełmskiej. Taki układ metropolii zachował się do rozbiorów. W okresie sprawowania władzy przez S-ego Cerkiew unicka przeżywała szczytowy rozwój, stając się największą organizacją wyznaniową w Rzpltej (ponad 12 tys. parafii).
Dn. 10 XII 1746 sporządził S. testament, a 11 XII 1746 zmarł we Lwowie na «puchlinę wodną»; został pochowany w katedrze św. Jura. Jego grób uległ zniszczeniu. Mojżesz Bohaczewski poświęcił S-emu panegiryk „Via aeternitatis per januam mortis patefacta” (Leopoli 1747).
Portrety w: L’vivs’kym muzeju istoriї relihiї we Lw. (w półpostaci, w stroju władyki ruskiego, w medalionie zwieńczonym mitrą metropolity), Muzeju narodnoї architektury we Lw., Nacional’nym muzeju im. Mytropolyta Andreja Šeptyc’koho we Lw. i Deržavnym istoryčnym muzeju-zapovidnyku w Kamieńcu Podolskim; Grawiury z l. czterdziestych XVIII w. w L’vivs’koї naukovoї biblioteci im. V. Stefanyka oraz przez I. Filipowicza w panegiryku ku czci S-ego, w: Kotwicki B., Otwarta droga do nieśmiertelnej chwały, Lw. 1747; – Enc. Kośc., XXVII; Enc. Org., XIV; Estreicher; Kosiński A., Przewodnik heraldyczny, Kr. 1887; Nazarko I., Kyїvs’ki i halyc’ki mytropolyty. Biohrafični narysy (1590–1960), Rym 1962 s. 89–95; Słown. Geogr. (Szeptyce, Woszczańce); Urzędnicy, III/1–2, 4; Zapasko J., Isajevyč J., Pam’jatky knyžkovoho mystectva. Kataloh starodrukiv vydanych na Ukraїni, L’viv 1984 II cz. 1 s. 48–69; Żychliński, I; – Aleksandrovyč V. S., Ryčkov P. A., Sobor svjatoho Jura u L’vovi, Kyїv 2008 s. 18–20, 38, 47, 71, 162–3; Isajevyč J., Ukraїns’ke knyhovydannja. Vytoky, rozvytok, problemy, L’viv 2002 s. 276–8; Kościół w Pol., II; Krasny P., Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596–1914, Kr. 2003; Lencyk V., Rid Šeptyc’kych v Ukraїns’kij Cerkvi, „Bohoslovija” T. 52: 1988 s. 108–24; Petruševič A., Dopolnenija do Svodnoj Galicko-Russkoj Letopisi s 1700 po 1772 god izdannoj v L’vove 1887 goda, L’vov 1896; tenże, Svodnaja Galicko-Russkaja Letopis’ s 1700 do konca Avgusta 1772 goda, L’vov 1887; Pidručnyj P., Vasylijans’kyj Čyn vid Berestejs’koho z’jednannja (1596) do 1743 roku, w: Narys istoriї Vasylijans’koho Čyna Svjatoho Josafata, Rym 1992 s. 167–82; Rudovič I., Episkopy Šepticki, „Bogoslovskij vestnik” 1901 nr 1 s. 24–35, nr 2 s. 102–34, nr 3 s. 184–92, nr 4 s. 238–48, nr 5 s. 289–305, 1902 nr 1 s. 26–59, nr 4 s. 338–47; tenże, Korotka istorija galicko-l’vovskoi jeparchii, w: Šematizm vsego klira greko-katolickoi mitropoličoj archieparchii l’vovskoi na rok 1902, L’vov 1902 s. 41–3; Skočyljas I., Halyc’ka (l’viv’ska) jeparchija XII–XVIII st. Orhanizacijna struktura ta pravovyj status, L’viv 2010 s. 84–115; tenże, Heneral’ni vizytaciї Kyїvs’koї unijnoї mytropoliї XVII–XVIII stolit’. L’vivs’ko-Halyc’ko-Kam’janec’ka jeparchija. Protokoly heneral’nych vizytacij, L’viv 2004 II; tenże, Heneral’ni vizytaciї v ukraїns’ko-bilorus’kych jeparchijach Kyїvs’koї uniats’koї mytropoliї. 1596–1720 roky, „Zapysky Naukovoho Tovarystva im. Ševčenka” T. 238: 1999 s. 46–94; Smutok I., Rodovid Šeptyc’kych za materialami peremyšl’s’kych hrods’kych i zems’kych aktiv XVI – peršoї polovyny XVII stolittja, w: Actes testantibus. Juvilejnyj zbirnyk na pošanu Leontija Vojtovyča, L’viv 2011 s. 592–602; Sobory l’vivs’koї jeparchiї XVI–XVIII stolit’, Oprac. I. Skočyljas, L’viv 2006; Špytkovs’kyj I., Rid i herb Šeptyc’kych, „Bohoslovija” T. 11: 1933 cz. 2 s. 98–110, cz. 3–4 s. 186–217, T. 12: 1934 cz. 1 s. 27–44, cz. 2–3 s. 162–79, T. 14: 1936 cz. 2–3 s. 121–42, cz. 4 s. 237–50, T. 15: 1937 cz. 2–3 s. 152–74, cz. 4 s. 253–63; Vujcyk V., Archykatedra svjatoho Jura u L’vovi. Architekturnyj ansambl’, „Visnyk instytutu Ukrzachidproektrestavracija” (L’viv) T. 14: 2004 s. 18–19; tenże, Do pytannja pro ob’jemno-planovu kompozyciju staroї katedry sv. Jura na pidstavi ikonohrafičnoho materijalu, tamże s. 23–8; – Acta Sacrae Congregationis de Propaganda Fide Ecclesiam catholicam Ucrainae et Bielarusjae spectantia, Ed. A. G. Velykyj, Romae 1954–5 III–IV; Akta grodz. i ziem., XXII, XXIII; Audientiae Sanctissimi de rebus Ucrainae et Bielarusjae (1650–1850), Ed. A. G. Velykyj, Romae 1963 I; Congregationes particulares Ecclesiam catholicam Ucrainae et Bielarusjae spectantes, Ed. tenże, Romae 1956–7 I–II; Documenta Pontificum Romanorum historiam Ucrainae illustrantia (1075–1953), Ed. tenże, Romae 1954 II; Epistolae metropolitarum Kioviensium catholicarum Leonis Kiška, Athanasii Šeptyckyj, Floriani Hrebnyckyj 1714–1762, Ed. tenże, Romae 1959 s. 157–226; Harasiewicz M., Annales Ecclesiae Ruthenae gratiam et communionem cum S. Sede Romana habentis, ritumque graeco-slavicum observantis, cum singulari respectu ad dioeceses ruthenas Leopoliensem, Premisliensem et Chelmensem, Leopolis 1862; Kotwicki B., Otwarta droga do nieśmiertelnej sławy, Lw. 1747; Litterae episcoporum historiam Ucrainae illustrantes (1600–1900), Ed. A. G. Velykyj, Romae 1981 V; Litterae Sacrae Congregationis de Propaganda Fide Ecclesiam catholicam Ucrainae et Bielarusjae spectantes, Ed. tenże, Romae 1956–7 III–IV; Monumenta Ucrainae historica, Ed. А. Šeptyc’kyj, Romae 1968 V–VI; Supplicationes Ecclesiae Unitae Ucrainae et Bielarusjae, Ed. A. G. Velykyj, Romae 1962–5 II–III; Synod Prowincjalny Ruski w mieście Zamościu roku 1720 odprawiony, Wil. 1785 s. 135–40; Teki Dworzaczka CD–ROM, Kórnik–P. 1997.
Andrzej Gil