Szeluto (Szeluta, Scheluta) Apolinary (1884–1966), prawnik, kompozytor, pianista.

Ur. 23 VII w Petersburgu, był wnukiem Franciszka Szeluty (1811–1894), powstańca listopadowego, synem Mikołaja, inżyniera, i Marii z Pawłowskich. Miał siostrę Felicję i starszego brata.

Pierwsze nauki gry na fortepianie pobierał S. u rodziców i już latem 1889 w Pawłowsku pod Petersburgiem uczestniczył z nimi w amatorskich koncertach. Po śmierci matki przeniósł się do Saratowa, gdzie ojciec podjął pracę inżyniera przy budowie dróg. Od r. 1893 uczęszczał tam do gimnazjum klasycznego oraz uczył się gry na fortepianie pod kierunkiem Stanisława Eksnera, dyrektora tamtejszego konserwatorium. Po ukończeniu gimnazjum przeniósł się w r. 1901 do Warszawy, gdzie kontynuował naukę w Inst. Muzycznym; do r. 1903 uczył się teorii u Michała Biernackiego i harmonii u Marka Zawirskiego. Pracował jako zastępca kapelmistrza i akompaniator w studenckim chórze «Lira», prowadzonym przez Zygmunta Noskowskiego; pod jego kierunkiem studiował kompozycję. Równocześnie od r. 1902 był studentem prawa na Uniw. Warsz., a od r. 1904 uczył się także w Inst. Muzycznym instrumentacji u Romana Statkowskiego. T.r. powstały pierwsze kompozycje S-y, fugi: Veni Creator, Ave Maria, Salve Regina, Te Deum, Stabat Mater i Miserere, a także Fugetta Fis-dur na fortepian. W r. 1905 uczestniczył w Warszawie w demonstracjach i został na krótko zatrzymany przez policję. Po zamknięciu przez władze Uniw. Warsz. i Inst. Muzycznego uczył się u Noskowskiego prywatnie. Latem 1905 podróżował po Galicji; dłużej zatrzymał się w Zakopanem, gdzie spotykał się z Mieczysławem Karłowiczem i wspólnie z Grzegorzem Fitelbergiem oraz Ludomirem Różyckim uczestniczył w koncertach.

Jesienią 1905 wyjechał S. do Berlina. Wraz z Fitelbergiem, Różyckim i Karolem Szymanowskim, przy wsparciu finansowym ks. Władysława Lubomirskiego, założył tam «Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich», stawiającą sobie za cel propagowanie nowej muzyki polskiej w Europie. Dzięki pomocy Spółki już t.r. opublikował w berlińskim wydawnictwie Alberta Stahla swe kompozycje fortepianowe, Fugettę Fis-dur, Variations E-dur i Preludes, utrzymane w duchu klasyczno-romantycznym, a w r. 1906 Nokturn D-dur i Impromptu Des-dur z Sonaty H-dur na fortepian oraz Sonatę F-dur na wiolonczelę i fortepian (prawykonanie w r. 1938 w Poznaniu). Na początku lutego 1906 Spółka urządziła w Filharmonii Warszawskiej kilka wieczorów muzycznych młodych kompozytorów; podczas jednego z nich Henryk Neuhaus wykonał m.in. Preludes i Nokturn D-dur S-y. Aleksander Poliński nazwał wtedy kompozytora «bzikiem» i «anarchistą muzycznym», natomiast Adolf Chybiński uznał te utwory za «nowoczesne i oryginalne», a S-ę «za najlepiej zapowiadającego się twórcę z grupy Młodej Polski»; po usłyszeniu Sonaty H-dur Noskowski w liście do Chybińskiego z 25 V t.r. napisał, że S. «to pod każdym względem fenomenalny talent». Od t.r. studiował S. grę na fortepianie u Leopolda Godowskiego w berlińskim konserwatorium. Napisał w tym czasie pieśni na głos z fortepianem do słów: Tadeusza Micińskiego, m.in. Morietur stella (1908, P. 1930), H. Heinego Pięć pieśni (1908, Berlin 1909) i O. Wilde’a Z poematów (1911). Kompozycje S-y z tego okresu wysoko cenili m.in. Fritz Kreisler i Ferruccio Busoni. W r. 1909 ukończył S. studia u Godowskiego i objął po nim posadę profesora fortepianu w konserwatorium w Berlinie, ale już w r. 1910 zrezygnował z pracy pedagogicznej.

Jesienią 1910 wyjechał S. do Dorpatu, gdzie na tamtejszym uniwersytecie ukończył studia prawnicze. W r. 1911 przeniósł się do miejscowości Remontnoje na Kaukazie i pracował tam jako sędzia śledczy. Skomponował w tym okresie kilka utworów na fortepian, m.in. Improvisation (1912) i Poeme Des-dur (W. 1913), a także operę o tematyce ludowej do własnego libretta Kalina (1917, prawykonanie 29 IX 1968 w Operze Poznańskiej). W czasie rewolucji 1917 r. przewodniczył bliżej nieznanemu komitetowi rewolucyjnemu w Remontnoje.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przybył S. do Warszawy i w r. 1919 otrzymał posadę kierownika Wydz. Statystyki Sądowej w Min. Sprawiedliwości. W twórczości muzycznej zwrócił się wtedy w stronę «narodowych tradycjonalistów» i muzyki przeznaczonej dla szerszego kręgu odbiorców. Wyrazem tego były m.in. pieśń Orzeł Biały (do słów Artura Oppmana) na czterogłosowy chór a cappella (1920, druga i trzecia wersja z r. 1925), opera patriotyczna Pani Chorążyna (1921) wg sztuki Stefana Krzywoszewskiego, Suita symfoniczna Pan Tadeusz na orkiestrę (1923), balet fantastyczny Świteź wg ballady Adama Mickiewicza (1924) oraz Msza polska na dwa głosy żeńskie z towarzyszeniem fortepianu (1925). Najwybitniejszym dziełem tego okresu był inspirowany „Don Juanem” R. Straussa poemat symfoniczny Cyrano de Bergerac wg E. Rostanda (prawykonanie w r. 1938 w Poznaniu). W dn. 3 IV 1925 i 21 IV 1926 odbyły się w Warszawie koncerty kompozytorskie S-y; podczas drugiego z nich wystąpił on także jako pianista. Nowe utwory S-y zostały chłodno przyjęte przez krytykę; Mateusz Gliński uznał, że kompozycje te są «raczej zapowiedzią niż ziszczeniem» („Muzyka” 1925 nr 3), podobnie uważał Piotr Rytel („Gaz. Warsz.” 1925 nr z 19 XI). S. był okazjonalnie czynny jako publicysta muzyczny (Muzyka jako objaw życia społecznego, „Wiad. Muzycz.” 1925 nr 1). Dn. 10 II 1927 został członkiem Stow. Kompozytorów Polskich, a później również członkiem Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych.

W l. 1925–9 skomponował S. na fortepian m.in. pięćdziesiąt mazurków, dziesięć polonezów, kilkanaście preludiów, kilka etiud i osiem nokturnów; bezskutecznie starał się o ogłoszenie ich drukiem oraz wykonanie. Jego twórczość uznawano za mało interesującą i wtórną, sytuującą się «na pograniczu grafomanii» (T. Zalewski). Nakładem Tow. Wydawniczego Muzyki Polskiej ukazały się tylko Nokturny H-dur i h-moll (1927, W. 1927) oraz 4 polonezy „Pory roku” (1927, W. 1930). Większość kompozycji wydał S. w l. 1926–7 własnym kosztem w Warszawie. Były to utwory fortepianowe: Menuet E-dur, Etiuda Des-dur, Mazurek E-dur, Polonez fis-moll, dwa polonezy (E-dur Z kurantem i h-moll Impresja deszczowa), Marsz żałobny cis-moll (poświęcony pamięci Karłowicza) z Sonaty Des-dur (W. 1927), mazurki (G-dur, B-dur, Ges-dur, h-moll Łzy matki, fis-moll Skarga sieroty) i Largo (Spowiedź i śmierć bernardyna Robaka) z Suity symfonicznej Pan Tadeusz oraz pieśni. W rękopisach pozostały m.in. I kwartet smyczkowy Es-dur (1931, prawykonanie w r. 2008), Sonata D-dur na skrzypce i fortepian (1931) oraz tworzone do własnych librett opery Faktor turecki (1930) i Karnawał (1932), a także poemat symfoniczny Makbet wg W. Shakespeare’a (1933). Własnym nakładem wydał wierszowane „Pamiętniki powstańca 1831 roku” (W. 1930), autorstwa swojego dziadka, Szeluty.

Pod koniec r. 1933 przestał S. pracować w Min. Sprawiedliwości i w styczniu r.n. przeniósł się do Słupcy koło Poznania, gdzie objął stanowisko notariusza. Zniechęcony niepowodzeniami, komponował znacznie mniej; w l. 1933–7 powstał tylko Koncert fortepianowy H-dur. W tym czasie nawiązał kontakty z poznańskim środowiskiem muzycznym, m.in. z Feliksem Nowowiejskim i Zygmuntem Latoszewskim. W „Muzyce Polskiej” (1934 nr 1) ogłosił artykuł Z moich wspomnień o Mieczysławie Karłowiczu. W r. 1938 wykonano kilka utworów S-y, m.in. ukończoną t.r. Sonatę Des-dur na fortepian (15 III w Polskim Radiu) oraz Koncert fortepianowy H-dur, pod dyrekcją Kazimierza Wiłkomirskiego (7 X w Filharmonii Poznańskiej); w obu przypadkach wystąpił jako solista. S. stał się w tym czasie przeciwnikiem awangardy, a swe stanowisko w tej kwestii przedstawił w artykule Ślepy tor muzyki współczesnej („Ilustr. Kur. Codz.” 1938 nr 66).

Po wybuchu drugiej wojny światowej w r. 1939 został S. przez Niemców wysiedlony ze Słupcy i zesłany do obozu w Łodzi, w którym przebywał przez trzy tygodnie. W r. 1940 zamieszkał w Warszawie. W okresie okupacji niemieckiej skomponował m.in. dwa cykle Ciosów losu (pierwszy składał się z czterech burlesek <1941–3>, drugi – z pięciu symfonii <1942–5>), Legendarny epos (legendy na fortepian), Z eposu dziejowego (cztery symfonie), Z astralnych wędrówek (pięć symfonii) oraz Koncert skrzypcowy A-dur i Koncert wiolonczelowy D-dur (oba z r. 1943 zachowane w wyciągach fortepianowych).

Po zakończeniu wojny wrócił S. do Słupcy i od r. 1945 pracował tam jako sędzia Sądu Grodzkiego. T.r. skomponował projekt nowego Hymnu państwowego. Należał do PPS i w l. 1946–7 był przewodniczącym jej miejskiego komitetu w Słupcy. Sprawował tam również funkcję prezesa Zrzeszenia Sztuki i Kultury. W r. 1947 przeszedł na emeryturę, ale występował w tamtejszym Liceum Ogólnokształcącym jako pianista i prelegent, m.in. 11 XII t.r. wykonał na fortepianie fragmenty swych oper Kalina i Pani Chorążyna. Skomponował kilka symfonii, m.in.: Elegijną (1946), Fatum (1946), Rezurekcyjną (Wielkanocną) z czterogłosową fugą chóralną Te Deum (1948). W r. 1949 został członkiem Związku Kompozytorów Polskich i na II Konkursie Kompozytorskim im. Fryderyka Chopina otrzymał wyróżnienie za Etiudę Śląską. Od t.r. tworzył dzieła w duchu socrealistycznym; skomponował 170 pieśni na głos z fortepianem oraz chóralnych o charakterze masowym, m.in. o tematyce produkcyjnej, wojennej, chłopskiej i rewolucyjnej, w tym w r. 1949: Pieśń Obrońców Pokoju, Pieśń przodownika pracy i Pieśń radości pracy, a w r. 1950: Pieśń o Stalinie, Marsz sportowy, Marsz traktora, Burłaki znad Wołgi, Pieśń o przysiędze na śmierć Lenina oraz stylizacje ludowe (pieśni: Gąska, Ptaszek i Mazur kurpiowski na fortepian). Opartą na tematach ludowych Symfonię podhalańską z r. 1951 zadedykował Chybińskiemu. W kwietniu 1955 uczestniczył w drugim festiwalu muzyki polskiej w Lublinie, podczas którego wykonano fragmenty jego suity Pan Tadeusz pod dyrekcją Olgierda Straszyńskiego. Z okazji 50-lecia pracy twórczej otrzymał w r. 1956 nagrodę Min. Kultury i Sztuki, a 6 II t.r. w Warszawie odbył się jego koncert kompozytorski. W l. pięćdziesiątych i sześćdziesiątych napisał kilka baletów i ponad pięćdziesiąt oper z własnymi librettami (w postaci wyciągów fortepianowych).

S. był postacią kontrowersyjną, «dziwnym kompozytorem, a jeszcze dziwniejszym człowiekiem» (R. Jasiński). Chwalony w okresie Młodej Polski, a potem szybko odrzucony, «został sam ze swoją muzyką, której nikt nie chciał słuchać» (K. Nowowiejski). Jego twórczość, obejmująca 380 opusów, popadła w zapomnienie. Pod koniec życia został umieszczony w Domu Pomocy Społecznej dla Przewlekle Chorych w Chodzieży. Zmarł tam 21 VIII 1966, został pochowany na cmentarzu w Słupcy.

W zawartym w r. 1909 małżeństwie z Wiktorią Niezabitowską (1884–1947), córką Erazma i Adeli z Szawłowskich, miał S. dwóch synów. Starszy, Jerzy (1912–1940), polonista, podporucznik rezerwy, uczestnik kampanii wrześniowej 1939 r., był jeńcem sowieckiego obozu w Starobielsku i został zamordowany przez NKWD w Charkowie (S. do końca życia wierzył, że syn żyje i słał w jego sprawie listy do najwyższych władz ZSRR). Młodszy syn, Michał (1919–1939), poległ w kampanii wrześniowej.

Spuściznę rękopiśmienną po S-cie przekazano w r. 1968 do Zakł. Zbiorów Muzycznych w Bibliotece Narodowej w Warszawie oraz do BUW. W r. 1984, w setną rocznicę urodzin S-y, odbyła się w Słupcy sesja popularnonaukowa, odsłonięto jego pomnik (umieszczony w r. 2003 na kartce pocztowej wydanej przez Pocztę Polską), wmurowano tablicę pamiątkową na domu, w którym mieszkał oraz nazwano jego imieniem ulicę i skwer. W 25. rocznicę śmierci S-y w r. 1991 w Miejskim Domu Kultury w Słupcy wystawiono poświęcone mu widowisko słowno-muzyczne „Anarchista muzyczny”. W r. 2005 został S. patronem Zespołu Szkół Muzycznych w Słupcy. W dn. 14–15 IV 2011 odbył się tam festiwal pianistyczny im. S-y. Nakładem wydawnictwa «Dux» ukazała się w r. 2009 płyta z trzema kompozycjami S-y: Sonatą F-dur na wiolonczelę i fortepian, Sonatą D-dur na skrzypce i fortepian oraz Kwartetem Es-dur.

Almanach polskich kompozytorów współczesnych, Kr. 1982; Dobrowolski J., Katalog utworów fortepianowych Apolinarego Szeluty, „Muzyka” R. 18: 1973 nr 4 s. 75–82; Enc. Muzycz.; Kompozytorzy Polscy 1918–2000, Gd.–W. 2005 II; Lista katyńska, Oprac. A. Moszyński, W. 1989 (dot. syna, Jerzego); Die Musik in Gesch. u. Gegenwart, XVI; The New Grove Dictionary of Music and Musicians, London 2001 XXIV; Słown. Muzyków Pol., II; – Baculewski K., Polska twórczość kompozytorska 1945–1984, Kr. 1987; Chylińska T., Niewykorzystana szansa, w: Zakopane czterysta lat dziejów, Red. R. Dutkowa, Kr. 1991 II; Komorowska M., Słupca krzewi pamięć o Szelucie, „Ruch Muzycz.” 2007 nr 3; Mielcarek D., Słupca w życiu Apolinarego Szeluty (praca magisterska z r. 1993 w Katedrze Hist. Wych. w Wyższej Szkole Pedagog. w Bydgoszczy,); Winowicz K., Apolinary Szeluto 1884–1966. W setną rocznicę urodzin, Słupca 2006 (katalog kompozycji S-y); Wolska W., Pieśni solowe Apolinarego Szeluty (praca magisterska z r. 1992 w Zakł. Muzykologii Inst. Hist. Sztuki UAM); – Anders H., Karłowicz w listach i wspomnieniach, Kr. 1960 s. 305; Apolinary Szeluto o Noskowskim i Szymanowskim, „Ruch Muzycz.” 1984 nr 16; Jasiński R., Na przełomie epok. Muzyka w Warszawie (1910–1927), W. 1979; Zalewski T., Pół wieku wśród muzyków, Kr. 1977; – „Muzyka” 1973 nr 4; „Ruch Muzycz.” 1963 nr 5 (karykatura S-y); „Trybuna Ludu” 1956 nr 37; „Tyg. Pol.” 1984 nr 48 s. 11 (fot.); „Życie Liter.” 1956 nr 8; „Życie Warszawy” 1966 nr z 25 VIII, 1984 nr 214, 254; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Nurt” 1966 nr 20, „Przekrój” 1966 nr 1117, „Ruch Muzycz.” 1967 nr 2 (J. Kański, wykaz kompozycji S-y powstałych przed r. 1928).

Anna Sieczka