Puławski Arkadiusz Antoni (taką kolejność imion podaje akt chrztu, on sam używał ich w różnej kolejności) (1856–1932), lekarz internista i neurolog, dyrektor zakładu leczniczego w Nałęczowie, lekarz naczelny Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie, działacz społeczny i oświatowy. Ur. 12 I (na grobie błędny r. ur.: 1858) w miejscowości Łanięta koło Kutna. Był synem Kazimierza, administratora cukrowni, i Heleny z Ulejskich.
W r. 1872 P. ukończył III Gimnazjum w Warszawie. T.r. rozpoczął studia humanistyczne na Uniw. Warsz. W r. 1876 uzyskał stopień kandydata nauk historyczno-filozoficznych po obronie rozprawy o „Novum Organon” F. Bacona. Pracował następnie przez cztery lata jako prywatny nauczyciel. W r. 1880 wstąpił na Wydział Lekarski Uniw. Warsz., który ukończył w r. 1886. W latach studenckich należał do tajnego Koła Oświaty Narodowej (istniejącego w l. 1875–7), gdzie współpracował m. in. z Konradem Prószyńskim (Kazimierzem Promykiem) i Mieczysławem Brzezińskim. W czasie studiów medycznych wchodził do Koła Delegatów, które zajmowało się m. in. pracą oświatową. Brał żywy udział w pracach wydawniczych Warszawskiego Koła Oświaty Ludowej (działającego w l. 1882–1905), na którego czele stał Brzeziński; współdziałał tu m. in. także z lekarzem Kazimierzem Chełchowskim i historykiem literatury Kazimierzem Królem. Ogłaszał popularne broszury w Wydawnictwie im. M. Brzezińskiego, pisał do tygodnika ludowego „Zorza”, który Koło nabywało w r. 1892.
Po uzyskaniu dyplomu lekarskiego P. objął w r. 1886 posadę asystenta w klinice chorób wewnętrznych Ignacego Baranowskiego. Z pracy tej musiał jednak szybko ustąpić wobec sprzeciwu kuratora A. Apuchtina, który znał konspiracyjną działalność oświatowo-społeczną P-ego. Został następnie asystentem na oddziale wewnętrznym u Teodora Dunina w Szpitalu Dzieciątka Jezus. W r. 1891 zdał konkurs na stanowisko ordynatora i pracował jako lekarz miejscowy Szpitala Dzieciątka Jezus, prowadząc jednocześnie zastępczo jeden z oddziałów wewnętrznych szpitala z upoważnienia lekarza naczelnego. Jednocześnie od r. 1895 współpracował z „Przeglądem Piśmiennictwa Lekarskiego Polskiego”, był też współpracownikiem „Wykazu oryginalnych prac lekarskich polskich za czas od r. 1831 do 1890 włącznie” (W. 1897). W r. 1897 został mianowany ordynatorem Szpitala Dzieciątka Jezus. Wśród lekarzy na swoim oddziale zorganizował pracę naukową.
W r. 1899 P. objął stanowisko dyrektora zakładu leczniczego w Nałęczowie po Konradzie Chmielewskim. Utrzymał dawny wysoki poziom zakładu, a nawet podniósł go do poziomu uzdrowisk na zachodzie Europy i zyskał dlań rozgłos i licznych pacjentów. Przyczyniły się do tego niemal coroczne wyjazdy P-ego za granicę dla poznania problemów gospodarczych i administracyjnych szpitali i zakładów leczniczych oraz dietetyki w nich stosowanej. We współpracy m. in. z Bronisławem Malewskim, Wacławem Lasockim i Stefanem Żeromskim zabiegał o podniesienie oświaty i higieny ludowej. Był współzałożycielem ambulatorium dla włościan, kąpieli tanich im. Bolesława Prusa (1904), Domu Ludowego, Muzeum, szkoły dla dzieci wiejskich, kierował nałęczowskim Kołem Macierzy Szkolnej (1906–7), a w początkach r. 1908 był współzałożycielem w Nałęczowie Okręgowego Tow. Rolniczego.
Po powrocie do Warszawy w r. 1908 P. ponownie podjął pracę w Szpitalu Dzieciątka Jezus. Kontynuował też praktykę prywatną. Po dwóch latach otrzymał z powrotem stanowisko ordynatora szpitala. Był redaktorem, wraz z Władysławem Starkiewiczem, „Gazety Lekarskiej” (1910–21), której wcześniej już został współwłaścicielem. Pisał liczne artykuły wstępne, wypełniał dział referatowy, a w trudnych latach wojennych i powojennych bronił czasopisma przed likwidacją. Współpracował z „Przeglądem Piśmiennictwa Lekarskiego Polskiego”. W Tow. Lekarskim Warszawskim (do którego należał od r. 1887) m. in. zarządzał Kasą Wsparcia podupadłych lekarzy oraz wdów i sierot po lekarzach pozostałych a w l. 1914–19 był jej wiceprezesem. Podczas pierwszej wojny światowej był wiceprezesem Sekcji Zdrowia Publicznego Komitetu Obywatelskiego m. st. Warszawy, przewodniczącym Komisji Opieki Sanitarnej nad Uchodźcami i przewodniczącym Sekcji Bezdomnych. Po zakończeniu wojny w r. 1918 otrzymał z konkursu stanowisko lekarza naczelnego Szpitala Dzieciątka Jezus, największego w Warszawie. W krótkim czasie uporządkował gospodarkę szpitala. Wprowadził racjonalne żywienie chorych, utworzył zakład terapii fizykalnej i centralną bibliotekę dla chorych. Przyczynił się do zorganizowania kursów pielęgniarstwa dla Sióstr Miłosierdzia, wykładał na nich dietetykę i wchodził stale do rady pedagogicznej tych kursów. Na posiedzeniach Rady Szpitalnej przy Wydziale Szpitalnictwa wygłaszał odczyty o zasadach dożywiania chorych w szpitalu, o urządzeniu i prowadzeniu kuchni szpitalnej. Jednakże wielu inicjatyw nie mógł zrealizować na skutek braku zrozumienia ze strony władz. Jednocześnie kontynuował pracę kliniczną i naukową na dawnym stanowisku ordynatora, w szpitalu kierował posiedzeniami klinicznymi i nadał im (choć na krótki czas) szerszy charakter. W ciągu 14 lat wygłosił na tych posiedzeniach 64 referaty z różnych dziedzin medycyny wewnętrznej. W r. 1925 z jego inicjatywy doszło do wydawania wspólnego „Pamiętnika Klinicznego” przez Szpital Dzieciątka Jezus, Św. Ducha i Przemienienia Pańskiego; jednak po trzech latach współpraca ta została zerwana.
Już w r. 1898 P. brał udział w inauguracyjnym posiedzeniu Warszawskiego Tow. Higienicznego, na którym wybrano go na zastępcę członka Rady, następnie działał jako sekretarz Wydziału Zdrojowisk i Miejscowości Klimatycznych, w latach późniejszych należał do redakcji czasopisma „Zdrowie”. Przyczynił się do powstania Tow. Internistów Polskich (1908), którego później był wiceprezesem. Został członkiem honorowym wielu towarzystw lekarskich: Warszawskiego, Krakowskiego, Lwowskiego, Wileńskiego, Lubelskiego, Poznańskiego, Łódzkiego (1902), Częstochowskiego, Warszawskiego Tow. Higienicznego (1924) oraz towarzystw społecznych, jak Tow. Kolonii Letnich im. St. Markiewicza, gdzie pracował do ostatnich chwil życia razem m. in. z Jadwigą Pawińską, żoną lekarza Józefa Pawińskiego.
P. był autorem ponad 100 prac naukowych i popularyzatorskich. Wiele z nich ukazało się w tłumaczeniu na język francuski, niemiecki i rosyjski. Pisał prace kliniczne i kazuistyczne z neurologii (należał do pionierów tej dziedziny w Polsce), psychiatrii, epidemiologii, onkologii, chorób krwi, endokrynologii, kardiologii, wenerologii, chemii klinicznej i in. Do ważniejszych prac należą: opis rzadkiego przypadku porażenia czasowego wszystkich kończyn (choroby Goldflama) – jako czwarty w piśmiennictwie światowym rozpoznany i dokładnie opisany przypadek („Gaz. Lek.” 1890, „Gazette Hebdomadaire” 1890), opis przypadku buliemii (wilczego głodu) („Gaz. Lek.” 1890, „Internationale Klinische Rundschau” 1890), raka żołądka („Gaz. Lek.” 1889, „Berliner Klinische Wochenschrift” 1892) i błędnicy („Gaz. Lek.” 1892, 1894). Od r. 1909 zajmował się chorobą Gravesa i Basedowa, z którą często spotykał się w Nałęczowie. Z tej dziedziny ogłosił szereg prac oryginalnych i referatowych („Now. Lek.” 1910, „Gaz. Lek.” 1909, 1910, 1911 [tłum. „Wiener Klinische Wochenschrift” 1912], 1912 [tłum. „Medizinische Klinik” 1912, „Wiener Medizinische Wochenschrift” 1913], 1916). Najcenniejszą była monografia O chorobie Basedowa (W. 1913 – w serii „Odczyty Kliniczne”, oddzielnie: W. 1914) z wykazem polskiego piśmiennictwa z tej dziedziny. Po raz ostatni wypowiedział się na ten temat w referacie na V Zjeździe Internistów Polskich w Wilnie w r. 1924 pt. Współczesne poglądy na chorobę Basedowa i jej leczenie („Pol. Gaz. Lek.” 1924). Zasłynął jako znawca tego schorzenia, toteż do jego gabinetu i na jego oddział szpitalny zjeżdżali chorzy z całej Polski. Interesował się również dietetyką i na ten temat ogłosił wiele prac, m. in. Próba określenia pożywności jedzenia w zakładzie leczniczym (w: „Księga jubileuszowa doktora medycyny Teodora Dunina…”, W. 1901), W kwestyi żywienia się naszej inteligencji („Gaz. Lek.” 1906), Urządzenie i prowadzenie kuchni szpitalnej („Now. Lek.” 1927), Odżywianie chorych szpitalnych (tamże). Za pracę o żywieniu chorych w zakładzie otrzymał dyplom honorowy na wystawie w Ciechocinku, a na wystawie spożywczej w Łodzi (1902) złoty medal (wspólnie z B. Malewskim).
P. publikował w prasie fachowej artykuły przeglądowe, sprawozdania szpitalne i nekrologi wybitnych lekarzy oparte na obszernym piśmiennictwie. Ogłaszał też prace poświęcone uzdrowisku w Nałęczowie, m. in. Przeszłość i teraźniejszość Nałęczowa („Naokoło Świata” 1903, wspólnie z B. Malewskim, i odb. W. 1903), o kąpielach tanich im. B. Prusa w Nałęczowie („Zorza” 1905 i odb. W. 1905, „Zdrowie” 1905, 1908, 1911, 1912, „Czas. Lek.” 1907), o ambulatorium włościańskim w Nałęczowie („Zdrowie” 1908), Materiały do historii Nałęczowa 1908 (L. 1908), Materiały do historii zakładu leczniczego w Nałęczowie (1807–1907), (Nałęczów 1908). Był utalentowanym prelegentem i popularyzatorem. Ogłosił 12 prac popularyzatorskich i odczytów w Warszawskim Tow. Higienicznym i przeważnie drukował je w Wydawnictwie im. M. Brzezińskiego. Były to m. in. O tem, co to jest ospa i co trzeba robić, aby się od ospy uchronić (W. 1891, 1899, Wyd. 3., W. 1911, Wyd. 5., W. 1923), O księdzu Boduenie, opiekunie dzieci opuszczonych i nędzarzy (W. 1896, Wyd. 2., W. 1917), Pogadanka o piciu trunków i pijaństwie (W. 1899, Wyd. 2., W. 1912, Wyd. 3., W. 1917, Wyd. 4., W. 1921), Co to są suchoty i jak się od nich uchronić (W. 1909, Wyd. 2., W. 1916, Wyd. 3., W. 1921), O koloniach letnich dla ubogich dzieci i o ich twórcy u nas śp. doktorze Stanisławie Markiewiczu (W. 1912), Pogadanka o trzech tyfusach (Wyd. 2., W. 1915), Jak urządzić zdrowe życie w zagrodzie wiejskiej (W. 1918, Wyd. 2., W. 1928), Walka z chorobami zaraźliwymi (W. 1918) oraz prace o cholerze, dżumie, tyfusie plamistym i szkole ludowej. Przetłumaczył także: A. Strümpella „Nerwice pochodzenia traumatycznego” (W. 1889), H. Unverrichta „Metody terapeutyczne w medycynie wewnętrznej” (W. 1889) i (w streszczeniu) G. G. de la Tourette’a „Histeria” (W. 1893–6 cz. I–III, w serii „Odczyty Kliniczne”, i oddzielnie W. 1896).
Stanowisko lekarza naczelnego z powodu choroby i ogólnego wyczerpania P. opuścił 1 IV 1931, przechodząc na emeryturę. Swą bogatą bibliotekę lekarską przekazał w r. 1930 Bibliotece Centrum Wojskowego Wyszkolenia Sanitarnego. Zmarł w Warszawie 14 II 1932. Został pochowany na Powązkach w kwaterze 46, 2, 12. Po śmierci P-ego koledzy utworzyli fundusz stypendialny jego imienia dla Koła Medyków. Portret P-ego został zawieszony w sali posiedzeń Szpitala Dzieciątka Jezus.
Żonaty z Teodorą z Porczyńskich P. miał synów: Zygmunta (1897–1975), chemika, i Józefa.
Konopka, Pol. bibliogr. lek., VIII; PSB (Malewski Bronisław); Almanach lekarski, Lw. 1932; – Barroux E., Karta z dziejów ruchu społecznego w byłej gubernii lubelskiej 1906–1914, L. 1924 s. 17, 25; Bętkowski, Ś. p. Dr Arkadiusz Antoni Puławski, „Pam. Kliniczny Szpitala Dzieciątka Jezus” T. 15: 1932 [1933] s. 17–19; Biegański W., Medycyna wewnętrzna u nas u schyłku XIX-go wieku, „Now. Lek”. R. 17: 1905 nr 11 s. 573; Landstein I., Ś. p. Arkadiusz Antoni Puławski. „Pol. Arch. Med. Wewnętrznej” T. 10: 1932 s. 139–47 (fot., niepełny spis prac); Starkiewicz W., Przemówienie…, „Medycyna” R. 5: 1931 s. 821–5 (fot., niepełny spis prac); Stemler J., Polska Macierz Szkolna… 1905–1925, W. 1926 s. 57, 58 (fot.); Szumlański W., Ś. p. Arkadiusz Antoni Puławski, „Pol. Gaz. Lek.” R. 11: 1932 s. 265 (fot.); Tokarzówna K., Fita S., Bolesław Prus 1847–1912, W. 1969; Załuska J., Antoni Puławski 1856–1932, „Now. Społ.-Lek.” R. 6: 1932 nr 5 s. 58–9 (fot.); – Dziennik Urzędowy Izb Lekarskich, W. 1932 nr 4 s. 133; Kalendarzyk polityczno-historyczny m. stoł. Warszawy na 1916 r.; toż na r. 1917; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1947 I 161; Posiedzenie dla uczczenia ustępującego lekarza naczelnego…, „Pam. Kliniczny Szpitala Dzieciątka Jezus” T. 14: 1930, 1931 [1932] s. 44–54 (fot.); Protokół uroczystej akademji ku czci śp. Dra med. Arkadiusza Puławskiego…, „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 127: 1932 [1933] s. 141–7; Prus B., Kroniki, W. 1964, 1966, 1968–70 XIV, XVI, XVIII–XX; tenże, Kroniki tygodniowe (o Nałęczowie), L. 1972 s. 66, 84, 87, 88, 96; – „Arch. Hist. Med.” T. 29: 1964 nr 4 s. 451; Kalendarz lekarski pod red. J. Polaka, W. 1897 s. V, VIII; „Lekarz Wojsk.” T. 19: 1932 nr 8 s. 471; „Medycyna” R. 5: 1931 s. 821 (fot.), R. 6: 1932 s. 128; „Myśl Narod.” 1932 t. 1 s. 125; „Nauka Pol.” 1937 s. 418 (bibliogr.); „Neurologia Pol.” T. 14: 1931 nr 3 s. 212; „Now. Społ.-Lek.” R. 6: 1932 nr 13/14 s. 185; „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 84: 1888 nr 1 s. V; „Pol. Gaz. Lek.” R. 11: 1932 nr 26 s. 496, nr 36 s. 663–4; Przegl. Terapeutyczny” R. 2: 1932 nr 2 s. 16; „Warsz. Czas. Lek.” R. 9: 1932 nr 7 s. 168; „Zdrowie” R. 47: 1932 nr 3/4 s. 177; – Paraf. Rzymskokatol. w Łaniętach: Wyciąg z aktu chrztu; – Informacje Tatiany Puławskiej i Stanisławy z Puławskich Dankiewiczowej z W.
Teresa Ostrowska