Swinarski Artur Maria, pseud. i krypt.: A.M.S., A.M.Sw., A.M.Swi., Artur Maria, Knock-out (1900–1965), poeta, satyryk, dramaturg, tłumacz, grafik.
Ur. 28 VII w Brodnicy w rodzinie pochodzenia ziemiańskiego, był synem Stanisława, kupca, i Kazimiery ze Słomczewskich.
S. ukończył w Brodnicy klasyczne Königliches Gymnasium. W l. 1918–20 przebywał w Poznaniu, współpracując ze środowiskiem literackim ekspresjonistów, skupionych wokół czasopisma „Zdrój”, a od września 1918 także z artystami grupy «Bunt». Uprawiał grafikę artystyczną (głównie drzeworyt i linoryt), a swe prace plastyczne, zwłaszcza drzeworyty, publikował od r. 1918 w „Zdroju”: Mojżesz – dla H.U. (T. 4 z. 5), Krzyk – dla Stanisława Przybyszewskiego (T. 4 nr 6), Św. Franciszek (T. 7: 1919 z. 5–6), Zesłanie Ducha (T. 8: 1919 z. 9–10), Taniec Rity Sacchetto (T. 11: 1920 z. 6), Zwiastowanie (T. 13: 1920 z. 5). W dn. 5–31 X 1919 odbyła się w Poznaniu pierwsza indywidualna wystawa prac S-ego, której towarzyszyło wydanie specjalnego zeszytu „Zdroju” (T. 11: 1919 z. 1), przygotowanego przez niego i Witolda Hulewicza. S. ogłaszał również w „Zdroju” artykuły krytyczno-informacyjne (m.in. Z wystaw plastyki, T. 12: 1920 z. 2) oraz utwory poetyckie (debiutancki poemat Wieża Babel, T. 12: 1920 z. 2). Zaprzyjaźnił się w tym czasie z Emilem Zegadłowiczem. W r. 1920 podjął współpracę jako scenograf z dwoma zespołami objazdowymi, propagującymi kulturę polską na terenach objętych plebiscytem: Teatrem Plebiscytowym na Górny Śląsk, zorganizowanym przez Edmunda Rygiera w Katowicach, oraz Górnośląskim Teatrem Narodowym Henryka Cepnika z siedzibą w Bytomiu, następnie w Szopienicach. Zaprojektował wówczas dekoracje do sztuk: „Betlejem polskie” Lucjana Rydla i „Kościuszko pod Racławicami” Władysława Ludwika Anczyca. Od grudnia 1920 do stycznia 1921 eksponował swe prace na Wystawie Formistów i «Buntu» w Poznaniu. W l. 1921–2 projektował dekoracje dla przedstawień Teatru Semafor we Lwowie (m.in. do planowanych wystawień dramatów R. Tagore). Ok. r. 1922 był w Zakopanem osobistym sekretarzem Stanisława Ignacego Witkiewicza. W l. 1922–3 współpracował z czasopismami lwowskimi: jako rysownik z tygodnikiem „Szczutek”, a jako krytyk sztuki z „Kurierem Ludowym”, gdzie m.in. opublikował (1923 nr 95) sprawozdanie z wystawy artystów lwowskich w Tow. Sztuk Pięknych. Od r. 1922 przesyłał Zegadłowiczowi ilustracje, artykuły i utwory poetyckie, m.in. wiersz Szopen. W r. 1924 wydał S. pierwszą książkę, tom poezji Harakiri (Lw. 1924). W l. 1924–6 studiował na Uniw. Pozn. germanistykę; kształcił się również w dziedzinie historii sztuki, grafiki i scenografii. W r. 1926 opublikował następny tom wierszy pt. Eja! Eja! Alala! (W.–P.), w którym jako zwolennik Narodowej Demokracji odniósł się z aprobatą do ideologii B. Mussoliniego. Przystąpił w r. 1927 do założonej przez Zegadłowicza poetyckiej grupy regionalistycznej «Czartak». Opracował wówczas tekę czternastu projektów scenicznych pt. Widowisko o doktorze Fauście do niezrealizowanej inscenizacji „Fausta” J. W. Goethego w przekładzie Zegadłowicza (P. 1927). Na łamach „Dziennika Poznańskiego” opublikował Rozmowę z Zegadłowiczem (1927 nr 2); pisał również artykuły do redagowanych przez poetę czasopism: tygodnika katolickiego „Tęcza” (m.in. Kilka uwag o grafice Janusza Marii Brzeskiego, 1929 z. 5, O drzeworytach Władysława Lama, 1929 z. 12, Kilka uwag o słuchowisku radiowym, 1930 z. 40) oraz dwutygodnika teatralnego „Świat Kulis” (1929–30).
Włączając się w życie artystyczne Poznania, wystawił S. w r. 1929 w Klubie Artystyczno-Literackim «Ździebko» dwie szopki, napisane wspólnie z Romanem Wilkanowiczem. Teksty kabaretowe opublikował w dwóch tomach: Karykatury poznańskie (P. 1929) oraz Wielkie pranie. Karykatur poznańskich seria II (P. 1930, oba pod pseud. Knock-out). Współpracował z poznańską rozgłośnią Polskiego Radia jako satyryk i autor audycji (m.in. słuchowiska radiowego Zmartwychwstanie, w reż. Stanisławy Wysockiej, 1929). Występował w założonym przez Ludwika Pugeta w Poznaniu kabarecie «Różowa Kukułka» w lutym 1932, a 12 XI t.r. powołał Klub Szyderców «Pod Kaktusem», działający do r. 1935. Dzieje i program kabaretu udokumentował w zredagowanej i opatrzonej własnym wstępem broszurze Siedziała pod kaktusem. Almanach Klubu Szyderców (P. 1933). Spektakle kabaretowe reżyserował i występował w nich jako konferansjer. W r. 1929 ukazał się jako druk prywatny, odbity w trzynastu egzemplarzach, utwór poetycki Treny na śmierć przyjaciela (P.), poświęcony pamięci boksera, Alfreda Kupki. Wiersze z l. 1928–9 zostały zebrane w tomie Błękitna godzina (P. 1930, wyd. 2, P. 1931, wraz ze zmienioną wersją Trenów do przyjaciela). Twórczość poetycką kontynuował S. w poemacie Centaur. Rapsodia węgierska (P. 1932) oraz zbiorach wierszy: Los Angeles (P. 1932, przekł. niemiecki, Wien 1932) i Dęby w Rogalinie (P. 1933). Utwory poetyckie S-ego łączyły elementy ekstatycznej wyobraźni z klasycznym chłodem formy, a podmiejsko-plebejski sztafaż z tematyką spraw ostatecznych. Nadal wystawiał też swoje prace plastyczne, m.in. podczas zorganizowanej przez siebie w Poznaniu w Muz. Wielkopolskim ekspozycji, do której opracował również katalog z przedmową (Współczesna grafika poznańska, P. 1932); jako pierwszy omówił tu twórczość plastyczną «Buntu». Współpracował z piłsudczykowskim tygodnikiem „Od A do Z” (1931), pismem młodych poetów „Dwutygodnik Literacki” (1931–2) oraz „Kurierem Poznańskim”. W r. 1932 zerwał przyjaźń z Zegadłowiczem publikacją fraszki Konia z rzędem („Kur. Pozn.” 1935 nr 366), na co Zegadłowicz odpowiedział satyrycznym wierszem „Do Marii” (niewyd.).
W r. 1933 przeniósł się S. do Krakowa, gdzie do r. 1934 pełnił funkcję kierownika działu literackiego dziennika „Czas”. Przetłumaczył komedię Goethego „Tryumf czułego serca” oraz komedię I. Zágona „Dżimbi” (wyst. w r. 1933 w Warszawie w Teatrze Małym). Od r. 1934 wystawiał w Krakowie, w sali Tetmajerowskiej restauracji «Hawełki», doroczne szopki satyryczne pt. Kukiełki u Hawełki, pisane we współautorstwie z Magdaleną Samozwaniec. Publikował wiersze, fraszki i satyry w „Wiadomościach Literackich” (m.in.: Z Olimpu. Ornitologia-Mitologia, 1934 nr 47, Karol Hubert , 1934 nr 52/53, Fraszki antyczne. Nieświadome ojcostwo. Koń trojański, 1935 nr 24). Współpracował również z „Cyrulikiem Warszawskim” i dodatkiem satyrycznym do „Kuriera Porannego” pt. „Duby Smalone”. W l. 1935–7 był związany z „Okolicą Poetów”; przygotowywał szatę graficzną pisma, projektował okładki i znak wydawniczy oraz publikował wiersze, recenzje i tłumaczenia z języka niemieckiego, m.in. poezji S. Georgego, H. von Hofmannsthala i G. Trakla. Wiersze i satyry ogłaszał od r. 1936 również w „Prosto z mostu” (m.in. w r. 1937 satyry: Okolica Poetów, nr 3 i dedykowaną Konstantemu Ildefonsowi Gałczyńskiemu Drogi do natchnienia, nr 11, a w r. 1938 Wiersze z podróży, nr 5). W r. 1937 przeprowadził się do Gdyni, gdzie objął redakcję działu kulturalnego „Kuriera Bałtyckiego” (początkowo w formie kolumny „Kultura–literatura–sztuka”, od października t.r. pt. „Tydzień Liter.”). Opublikowany na tych łamach (1938 nr 147) poemat Słowo o Gdyni dedykował wicepremierowi Eugeniuszowi Kwiatkowskiemu. Pod koniec r. 1938 przeniósł się do Warszawy, skąd przysyłał korespondencje dla „Kuriera Bałtyckiego”. Pisał teksty piosenek m.in. Święty Antoni (Piosenka o zagubionym sercu) z muzyką Henryka Warsa (Warszawskiego) dla Hanki Ordonówny. We wrześniu 1939, podczas zabezpieczania mieszkania przed bombardowaniem, doznał urazu kręgosłupa, co zmusiło go w późniejszym czasie do noszenia usztywniającego gorsetu.
Podczas okupacji niemieckiej trafił S. w r. 1940 ponownie do Krakowa, gdzie znalazł schronienie u Pugeta przy ul. Wolskiej 18. Często wyjeżdżał do Pławowic pod Proszowicami, majątku Ludwika Hieronima Morstina, gdzie spotykał się m.in. z Marianem Piechalem, Arnoldem Szyfmanem i Kazimierzem Wyką (pobyt ten dokumentował w prowadzonym od 16 X 1940 do 22 X 1942 dzienniku). W r. 1941 napisał wierszowany utwór dramatyczny Wdowa z Efezu („Nowe Sygnały” 1956 nr 12), a w r. 1942 sparafrazował „Burzę” W. Shakespeare’a w fantazji scenicznej Huragan (Satyry. Huragan, W. 1950). Na początku r. 1944 podjął pracę w Fabryce Surogatów Kawy S.A. w Skawinie. Po zakończeniu okupacji niemieckiej wrócił w r. 1945 do Krakowa, gdzie przez kilka miesięcy korzystał z gościnności Andrzeja Stopki i Wincentyny Wodzinowskiej przy ul. Długiej 34. Następnie zamieszkał w domu Związku Literatów Polskich (ZLP) przy ul. Krupniczej 22 i brał udział w życiu artystycznym Krakowa. Wiersze z l. 1935–45 zebrał w tomie Przekleństwo morza (Kr. 1945). W r. 1946 opublikował Pamflety, parodie, paradoksy z l. 1926–46 (Kat., z własnym projektem okładki i ilustr.); były to utrzymane w tonie kabaretowym wierszyki, fraszki i bajki, ujawniające finezyjne i ostre poczucie humoru. Wydał również zbiór wierszy dla dzieci Odwiedziny smoka (Kat. 1947). Wiersze, fraszki i parodie, jak również artykuły publicystyczne i krytycznoliterackie publikował m.in. w „Przekroju” (1945–6), „Dzienniku Polskim” (1945–7), „Dzienniku Literackim” (1947–50), „Szpilkach” (1947–55), „Odrodzeniu” (1945, 1949) i „Echu Krakowa” (1950). Recenzje z inscenizacji krakowskich z l. 1945–9 ogłaszał w „Odrodzeniu” oraz „Listach z Teatru”. W sezonie 1945/6 był kierownikiem literackim nowo otwartego Teatru Lalki i Aktora «Groteska». Zaprzyjaźniwszy się z Gałczyńskim, został jako Artur przedstawiony m.in. w jego „Zaczarowanej dorożce” oraz wierszu „Liryka, liryka, tkliwa dynamika…”. Napisał komedie: Achilles i panny, wówczas niewystawioną ze względu na śmiałość obyczajową, oraz Jason albo Wyspa umarłych wulkanów (wyst. w Krakowie w Starym Teatrze 11 II 1946); zapoczątkowały one cykl sztuk, wykorzystujących przetwarzane swobodnie motywy antyczne. Zakulisowe życie teatru przedstawił w komedii Gra o Barbarę (akt I: „Od A do Z”, dod. do „Dzien. Pol.” 1946 nr 15, akt III: „To i Owo” 1947 nr 16–17, wyst. w Teatrze Objazdowym Adama Brodzisza w Rzeszowie w r. 1947, w przeróbce powieściowej, pod tym samym tytułem: „Co Tydzień Powieść” 1948 nr 4). W komedii muzycznej Poloniści („Od A do Z” 1947 nr 8) sparodiował sztukę Krystyny Grzybowskiej „Promieniści”. Napisał «komedię gdańską» Latający Holender (fragmenty w: „Arkonie” 1948 nr 4/6 i „Pomorzu” 1956 nr 1), traktującą o Krzysztofie Arciszewskim. W sztuce Legenda o mądrym mężu (Kr. 1948, wyst. w Teatrze im. Stefana Jaracza w Olsztynie–Elblągu 27 XI 1962), wrócił do tematyki antycznej, ukazując żonę Sokratesa, Ksantypę jako uosobienie mądrości i odwagi. W r. 1949 napisał z Tadeuszem Kowalskim komediową nowelę filmową Panny spod znaku Panny (niewyd.), a w r. 1950, już samodzielnie, osnute na tematyce powstania Aleksandra Kostki-Napierskiego libretto do baletu Polonez na Czorsztynie (niewyd.). Publikowane w czasopismach pamflety, paradoksy, groteski oraz przekłady wierszy z języka niemieckiego zebrał w tomie Satyry. Huragan (W. 1950). Opracował wybór poezji H. Heinego „Statek niewolników” (W. 1951).
W r. 1952 przeprowadził się S. do Warszawy. Tworzył nowe libretta do widowisk baletowych, m.in. do baletu buffo Z chłopa król („Teatr” 1951 nr 11–12), wystawionego w r. 1954 w Operze im. S. Moniuszki w Poznaniu, oraz komedii baletowej Kominiarze („Teatr” 1954 nr 17). W r. 1954 zainicjował powstanie w kawiarni «Pod Arkadami» kabaretu literackiego «Stańczyk», kierowanego przez zaprzyjaźnionego Antoniego Marianowicza; w kabarecie tym również występował. W r. 1955 ukazały się w Warszawie Parodie S-ego, nawiązujące m.in. do „Króla Ducha” Juliusza Słowackiego, „Dziadów” Adama Mickiewicza, „Kwiatów polskich” Juliana Tuwima i listów Przybyszewskiego; ujawniały one mistrzostwo techniczne w zakresie zarówno tego gatunku literatury, jak i pełną znajomość dzieł. Pojawiły się też w tym zbiorze zaprzyjaźnione ze S-m postacie życia literackiego i artystycznego, m.in. Jerzy Szaniawski, Roman Brandstaetter, Ewa Otwinowska i Wodzinowska). Dedykowane Szaniawskiemu jako «twórcy Profesora Tutki» Satyry S-ego (W. 1955) zawierały także groteski, paradoksy i przekłady, rozwijając uwspółcześniony gatunek bajki z elementami anegdoty. W tym czasie przetłumaczył S. dramat F. Schillera „Intryga i miłość” (W. 1955) oraz napisał libretto do baletu dziecięcego Chłopiec z drewna (niewyd.). Od przyjazdu do Warszawy współpracował z „Nową Kulturą”.
Liberalizacja cenzury pozwoliła S-emu na wystawienie i publikację napisanej przed dekadą sztuki Achilles i panny (wyst. 31 XII 1955 z muzyką Ludomira Różyckiego w Poznaniu w Teatrze Satyry, wyd. 1956, z dedykacją dla Mai Berezowskiej, przekłady: niemiecki, serbo-chorwacki, szwedzki, węgierski, angielski i włoski). Frywolna komedia o konsekwencjach odkrycia tajemnicy płci Achillesa, ukrywanego w przebraniu kobiecym na dworze Likomedesa, cieszyła się wielką popularnością widzów i była wielokrotnie wystawiana do l. sześćdziesiątych (adaptacja pt. Achilles i miłość z librettem Jonasza Kofty i Michała Sprusińskiego oraz z muzyką Marka Sarta, wyst. Teatr Nowy w Poznaniu w r. 1977). W r. 1956 wstąpił S. do ZLP. T.r. opublikował w „Dialogu” (nr 2) komedię Ararat (wyd. z ilustr. Berezowskiej, W. 1957 [1956], wyst. w Teatrze im. J. Osterwy w Lublinie 3 XI 1956, przekłady: czeski, hiszpański, niemiecki, rosyjski, słowacki, słoweński, angielski, francuski, hebrajski, serbo-chorwacki i węgierski). Traktowała ona o ostatnich dniach potopu, które Noe z rodziną spędza w arce, wśród intryg, zawiści i walki o władzę. W tym okresie S. dużo podróżował: do ZSRR (wrzesień–październik 1955, lipiec 1956), NRD (maj– czerwiec 1956), Czechosłowacji (Praga, czerwiec 1956) i Austrii (Wiedeń, październik 1956).
Dn. 26 X 1957 w Teatrze im. S. Jaracza w Łodzi wystawił S. łącznie komedie: Złota wieża (przekłady: angielski, niemiecki i serbo-chorwacki) oraz Epilog w Egipcie (przekłady: szwedzki, angielski, niemiecki); wraz z Achillesem i pannami weszły one w skład Trylogii trojańskiej (W. 1958). S. przetworzył tu historię Heleny, która, nie chcąc wyjść za Parysa, uciekła do Egiptu i zamieszkała na jednej z wysp Nilu. Z kolei w tragikomedii Powrót Alcesty (wyst. w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu 7 IX 1958, wyd. P. 1958, przekłady: czeski, rosyjski i szwedzki) wykorzystał S. historię królowej Alcesty, by ukazać problem żądzy nieśmiertelności. W utworze dramatycznym Sześciu z Calais („Dialog” 1958 nr 9, przekł. szwedzki) przedstawił historię sześciu mieszczan z czasów wojny stuletniej, wybierających śmierć dla ocalenia oblężonego miasta. Napisany w r. 1959 dramat Godzina Antygony (Sasza i bogowie, Paryż 1960) umieścił S. w realiach niedawnej wojny domowej w Hiszpanii. W r. 1959 opracował także średniowieczną legendę o lady Godiwie Wszystkie okna ulicy Dziwów oraz napisał dramat o zniszczeniu świątyni Salomona Żółte gwiazdy (oba utwory w: Sasza i bogowie). Inne utwory dramatyczne publikował t.r. w czasopismach, m.in. melodramat o Barbarze Radziwiłłównie Trędowata („Życie Liter.” nr 24–26) oraz kronikę z czasów oblężenia Jerozolimy przez asyryjskiego króla Sanheryba Źródło pod aniołami („Dialog” nr 2). W r. 1958 został członkiem Polskiego PEN Clubu, wystąpił natomiast z ZLP. T.r. nie otrzymał zgody władz na wydawanie miesięcznika „Telimena”. Malarstwo M. Chagalla stało się inspiracją poematu historiozoficznego S-ego, w konwencji surrealistycznej, Chagall („Nowa Kult.” 1958 nr 10), traktującego o tragicznym losie Żydów; utworem tym zakończył współpracę z „Nową Kulturą”. W r. 1959 napisał bajkę dla dorosłych Rozbitkowie (niewyd.). W r. 1960 ogłosił Rozmowę bez kresu. Wiersze własne i cudze (W.), w której umieścił także przekłady, m.in. Goethego, Heinego, Trakla i Brechta. Powojenną poezję S-ego cechowały psychologiczny autentyzm, prosta, wolna od retoryki forma oraz uwspółcześnienie języka.
W związku z trudnościami z wystawianiem swoich sztuk (Złota wieża została w r. 1959 zdjęta ze sceny warszawskiego Teatru Kameralnego), S. zwrócił się listownie 15 VI 1960 do premiera Józefa Cyrankiewicza z prośbą o wydanie paszportu na wyjazd z kraju do wszystkich państw w okresie jednego roku. Otrzymawszy po czterech miesiącach odpowiedź odmowną, upoważnił przedstawiciela „Kultury” paryskiej w Szwecji, Norberta Żabę, do ogłoszenia swego listu i nadania sprawie rozgłosu; przekazał mu też swe utwory dramatyczne do opublikowania w paryskim Inst. Literackim. Ukazały się one w r. 1960 pt. Sasza i bogowie; tytułowa komedia, traktująca o Zeusie i Herze, usiłujących rozszerzyć swe wpływy z Olimpu na ziemię, w sposób aluzyjny ośmieszała ustrój tzw. demokracji ludowej (wyst. w r. 1980 w Warszawie w Teatrze Syrena). W r. 1960 napisał S. dwa dramaty w języku niemieckim: Bücher für Afrika oraz Wirrwarr um Alkmene, a w r. 1961 kolejny – Die Marmorfresser (wszystkie niewyd.). Również w r. 1961 powstała komedia Żelazna kurtyna. W r.n. S. wyemigrował i, ciężko chory, zamieszkał w Wiedniu. Z czasem podjął współpracę z londyńskimi „Wiadomościach”; ogłaszał tam miniatury prozatorskie i wiersze, a także recenzje, m.in. granych w Wiedniu sztuk Sławomira Mrożka (1964 nr 24) oraz eseje o twórczości M. Broda i F. Kafki (1964 nr 29, 51–52). Opatrzył wstępem dramat Aleksandra Janty-Połczyńskiego „Linia podziału” (Londyn 1963). W listopadzie 1963 był jednym z założycieli Stow. Polskiej Kultury w Wiedniu (obecnie Stow. Polskich Kombatantów). Zmarł 21 IV 1965 w Wiedniu, został pochowany tamże na Zentralfriedhof.
S. rodziny nie założył.
Nazywany przez Samozwaniec «demonicznym Arturkiem», był S. określany jako «w jednej osobie rajski ptak i jadowita żmija, i zabity endek» (A. Fiedler). «O małych ukrytych za okularami złośliwie świdrujących oczkach […], łączył jadowity dowcip z elementami surrealistyczmi» (A. Marianowicz). «Ubrany jaskrawo, w nieprawdopodobnych krawatach, poeta, satanista, pornograf […], którego żywiołem był półświatek» (Janta-Połczyński). Zdolny zarówno do wielkiego poświęcenia, jak towarzyskich złośliwości, znany był z inscenizowania żartów sytuacyjnych przekazanych we wspomnieniach przyjaciół (Ludwika Jerzego Kerna, Jerzego Korczaka, Tadeusza Kwiatkowskiego, Jana Sztaudyngera). Nie ukrywał swego homoseksualizmu, lubił wywoływać skandale. Sam S. za najważniejszą cechę swej twórczości uważał «zaskakiwanie widzów kontrastami nastroju i napięcia».
Obszerne archiwum S-ego, zawierające poza wymienionymi, niepublikowanymi sztukami, korespondencję, dzienniki i notatniki, znajduje się w Muz. Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie (sygn. 1300–1378). Imieniem S-ego nazwano jedną z ulic Poznania (w dzielnicy Jeżyce).
Portret, drzeworyt, przez Stefana Szmaja, w: „Zdrój” T. 12: 1920 z. 3; Fot. S-ego z rodziną Zegadłowicza z r. 1930, w zbiorach rodziny Zegadłowicza, odb. w Mater. Red. PSB; Liczne fot., m.in. w: apamflety, parodie, paradoksy, Kat. [1946], Rozmowa bez kresu. Wiersze własne i cudze, W. 1960, „Przekrój” 1995 nr 52; – Bibliogr. dramatu pol., II–III; Bilski S., Słownik biograficzny Regionu Brodnickiego, Brodnica–Tor. 1991; Literatura XX w., II; Literatura Pol. Enc., II; Mulczyński J., Słownik grafików Poznania i Wielkopolski XX wieku, P. 1996; Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III; PSB (Puszet Ludwik); Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Słown. Teatru Pol., II; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1992; Wpol. Słown. Biogr. (błędne miejsce śmierci S-ego); Współcz. pol. pisarze, VIII; Współcześni dramatopisarze polscy, W. 1979; – Bunt. Ekspresjonizm Poznański 1917–1925, katalog wystawy, listopad 2003 – styczeń 2004, P. 2003 (fot.); – Bizan M., Ulotny zapach heliotropu, „Zesz. Liter.” 2004 nr 87; Bodnicki W., Muzy na Krupniczej, Kr. 1982; Bukowski A., Życie kulturalne i literackie Gdyni w latach 1929–1939, w: Gdynia. Sylwetki ludzi, oświata i nauka, literatura i kultura, Red. tenże, Gdynia 1979; Ciesielski Z., Od Fredry do Różewicza. Dramat i teatr polski w Szwecji w latach 1835–1976, Gd. 1986; Dworecki Z., Poznań i poznaniacy w latach II Rzeczypospolitej 1918–1939, P. 1994; Fiedler A., Urok poznańskich kabaretów, „Nurt” 1974 nr 12; tenże, Wiek męski – zwycięski, W. 1976; Fik M., Kultura polska po Jałcie, Londyn 1989; Groński R. M., Od Siedmiu Kotów do Owcy. Kabaret 1946–1968, W. 1971; tenże, Od Stańczyka do STS-u. Satyra polska lat 1944–1956, W. 1974; Korczak J., Artura Marii wzloty i upadki, „Arkusz” 1999 nr 4; Kozikowski E., Łódź i pióro, Ł. 1972; Mikołajczak J., Kpinki i docinki. Z zapisków o satyrze poznańskiej, P. 1989; Pawlak E., Życie literackie Poznania w latach 1917–1939, P. 1971; 50 lat poznańskiego Oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich, P. 1971; Preger J., Kiedy nasycił się złotem strof…, „Nowe Książki” 1961 nr 2; Słucki A., Liryka wyobraźni uładzonej, „Twórczość” 1961 nr 5; – Breza T., Nelly. O kolegach i o sobie, W. 1972; Chruślińska I., Była raz „Kultura”…, L. 2003; Giedroyc J., Miłosz C., Listy 1952–1963, W. 2008; Iwaszkiewicz J., Portrety na marginesach, W. 2004; Janta-Połczyński A., Duch niespokojny, Londyn 1957; Kern L .J., Arturek, „Przekrój” 1995 nr 52; Kwiatkowski T., Niedyskretny urok pamięci, Kr. 1987; Leśnodorski Z., Wspomnienia i zapiski, Kr. 1959; Marianowicz A., Słowo o Arturze Marii, „Szpilki” 1983 nr 38 (karykatura S-ego przez Eryka Lipińskiego); Mroziński J., „Ździebko”, „Różowa Kukułka” i „Klub Szyderców”, w: Dymek z papierosa, czyli wspomnienia o scenach, scenkach i nadscenkach, Red. K. Rudzki, W. 1959; Nowak-Jeziorański J., Giedroyc J., Listy 1952–1998, Wr. 2001; Otwinowski S., Notes krakowski, Kr. 1975; Poznańskie wspominki z lat 1918–1939, Red. T. Kraszewski, T. Świtała, P. 1973 (karykatura S-ego przez H. Sumczyńskiego); Turkowski L., Księga mojego miasta. Poznańskie wspomnienia z lat 1919–1939, P. 1983; Wodzinowska-Stopkowa W., Portret artysty z żoną w tle, Kr. 1989; Wywiady z S-m: „Now. Liter. i Wyd.” 1957 nr 10/11, „Stolica” 1956 nr 43; – „Roczn. Liter.” za r. 1965 (wspomnienia); – Arch. UAM: sygn. 103b/2975; B. Główna Uniw. Human.-Przyr. Jana Kochanowskiego w Kielcach: Arch. Zegadłowicza (listy S-ego do Zegadłowicza z l. 1922, 1927, 1932, szkice S-ego, teka „10 projektów scenicznych do Fausta” z r. 1927, karykatura S-ego przez Juliusza Żebrowskiego).
Mirosław Wójcik