Bielowski August (Augustyn) (1806–1876), historyk, urodził się 27 III w Krechowicach (pow. Dolina) z ojca Grzegorza i Marjanny z Żędzianowskich. Nauki szkolne pobierał naprzód w Stanisławowie, potem uczęszczał do gimnazjum bazyljańskiego w Buczaczu, po którego ukończeniu w r. 1828 wpisał się na Uniwersytet Lwowski, gdzie, utrzymując się o własnych siłach, słuchał wykładów filozofji i prawa. Gdy wybuchło powstanie listopadowe, wstąpił do wojska Królestwa Polskiego i walczył w legji litewskiej pod Grochowem i Ostrołęką. Po upadku powstania wrócił do Lwowa na dalsze studja i tam stal się rychło duszą ruchu literackiego a zarazem narodowego. Ściągnąwszy na siebie uwagę władz austrjackich, został aresztowany w r. 1834 za spiskowanie. Po dwóch latach więzienia wypuszczony na wolność, podjął dalsze studja i pozdawał egzamina z rachunkowości i buchalterji na wydziale prawnym Uniwersytetu Lwowskiego i Akademji Handlowej. W r. 1844 poślubił Kordulę Wisłocką, z którą miał trzy córki; po jej śmierci zaś w r. 1865 ożenił się powtórnie z Justyną Wisłocką. W r. 1845 otrzymał posadę skryptora w Zakładzie nar. im. Ossolińskich i odtąd, związany już na zawsze z tą instytucją, postąpił w r. 1851 na stanowisko kustosza, a w r. 1869 został dyrektorem Zakładu i redaktorem jego organu »Bibljoteki Ossolińskich«. W związku z swemi pracami historyczno-wydawniczemi odbył w latach 1847–1857 szereg podróży po kraju i zagranicą. Zmarł nagle we Lwowie, w nocy z 11 na 12 X 1876 r. Pogrzeb B-go na cmentarz łyczakowski był wielką manifestacją i hołdem dla wybitnych jego zasług naukowych, które podniósł w mowie pogrzebowej Józef Szujski. – W twórczości B. można wyróżnić dwa okresy: w pierwszym, młodzieńczym, był poetą i literatem, w drugim, po r. 1840, zwrócił się ku historji i oddał się badaniom naukowym w zakresie dziejów Polski, kładąc na tem polu niespożyte zasługi. Pod wpływem haseł romantycznych już wcześnie zaczął B. próbować swego talentu poetyckiego, drukując w r. 1825 kilka drobnych utworów w »Rozmaitościach Lwowskich«, później od r. 1830 w »Haliczaninie« Chłędowskiego oraz w innych czasopismach literackich lwowskich i zamiejscowych. Sam też wydał noworocznik pt. »Ziewonia«, którego pierwszy tom ukazał się we Lwowie w r. 1834, drugi w Pradze w r. 1838 (po konfiskacie w II wydaniu roku następnego w Strassburgu). Oprócz własnych utworów poetyckich zaczął ogłaszać przekłady, naprzód pieśni serbskich (1830), potem w r. 1833 wydał piękny przekład »Wyprawy Igora na Połowców«. Przekład ten zachęcił go do oryginalnych prób w zakresie polskich dum historycznych, spośród których największą wartość literacką posiada Pieśń o Henryku Pobożnym (»Ziewonia« II 1839). Poezje ukazały się później w zbiorowem wydaniu (»Skarbczyk poezji pol.«, Petersburg 1855). Przez te rapsody i dumy historyczne doszedł B. do bliższego kontaktu z historją. Wynikiem pierwszych jego studjów historycznych były drobne zrazu rozprawki naukowe, zajmujące się początkowemi dziejami Polski (Myśli do dziejów słowiańskich, »Tyg. Liter.« 1841, Początkowe dzieje Polski, »Biblj. Ossol.« 1842). Lecz dopiero węzły zadzierzgnięte w r. 1845 z Zakładem im. Ossolińskich, prawdziwą skarbnicą niewyzyskanych źródeł historycznych, otworzyły przed B-im nowe horyzonty. Przydzielony przez dyrekcję Zakładu do porządkowania zbiorów rękopiśmiennych, wziął się B. przedewszystkiem do ich inwentaryzowania. Sprawiało mu zrazu pewne trudności odczytywanie dawnego pisma i wogóle brak przygotowania w zakresie nauk pomocniczych historji; przy wrodzonych jednak zdolnościach i usilnej pracy zdołał wkrótce te przeszkody zwalczyć. Obcowanie z rękopisami nasunęło mu myśl wydawania najdawniejszych pomników dziejowych polskich. Już jako skryptor Bibljoteki Ossolińskich w r. 1846 wziął się do przepisywania z rękopisów niektórych z tych pomników. Zachętę do tej pracy znalazł ze strony kustosza Zakładu im. Ossolińskich, Jana Szlachtowskiego, który również już oddawna zbierał nieznane dotąd zabytki rocznikarstwa polskiego. W ten sposób u obu tych pracowników powstał zamiar krytycznego wydania najstarszych źródeł do dziejów Polski, a dyrekcja oraz kuratorjum Zakładu wzięły na siebie sfinansowanie tego przedsięwzięcia naukowego. Celem zebrania materjału do zamierzonego wydawnictwa trzeba było odbyć szereg podróży naukowych po kraju i zagranicę. Dzięki zasiłkowi Zakładu wybrał się B. w zimie r. 1847 do Pilzna a potem do Krakowa, gdzie badał rękopisy Bibljoteki Jagiellońskiej i Archiwum Kapitulnego. Następnie pojechał do Warszawy i pracował tam w bibljotekach Zamoyskich i wilanowskiej. W drodze powrotnej zwiedził zbiory Ludwika Zielińskiego w Kielcach i Wincentego Rogalińskiego w Podgrodziu pod Pilznem. Zebrany w czasie tej podróży materjał posłużył B-mu przedewszystkiem do napisania głośnego dzieła: Wstęp krytyczny do dziejów Polski (Lw. 1850). Zawarty w niem przegląd źródeł do początkowych dziejów Polski zapewnił mu trwałą wartość, czego nie można powiedzieć o zasadniczej tezie autora, wywodzącej początek Polaków od Linchitów macedońskich. Pomysły B-go, oparte na kruchych podstawach etymologicznych, wywołały żywą polemikę, w której zabierali głos: Juljan Bartoszewicz, Karol Szajnocha, Joachim Lelewel, Brandowski i in. B. ostatecznie wyrzekł się swojej hipotezy, uznawszy argumenty krytyków. Wziął się natomiast rączo do przygotowania wydawnictwa źródeł, którego projekt był już gotowy w r. 1850. Niestety zmiana na stanowisku kuratora Zakładu spowodowała zwłokę w rozpoczęciu publikacji, wskutek czego najważniejsze nasze pomniki dziejowe, odkryte przeważnie przez B-go, pojawiły się pierwej w »Monumenta Germaniae Historica«. Nie rezygnując pomimo to z myśli powtórnego wydania ich w projektowanych Monumenta Poloniae, odbył B. w latach 1851–3 podróże archiwalne po różnych miejscowościach Galicji, między innemi do Krakowa, a w r. 1856 wyjechał do Wiednia, Pragi, Drezna, Lipska, Monachjum i Wrocławia. Wreszcie w r. 1857 spełnił oddawna upragniony zamiar zwiedzenia Rosji i zbadania nieocenionych rękopisów polskich w bibljotekach tamtejszych, wywiezionych po rozbiorach z Polski. W lipcu tegoż roku przybył do Petersburga, gdzie dzięki życzliwości dyrektora Korffa i bibljotekarza Byczkowa swobodnie mógł korzystać ze skarbów cesarskiej bibljoteki publicznej; badał tam również rękopisy Ermitażu i Sztabu Głównego. Stamtąd udał się do Moskwy, by zbadać tamtejsze bibljoteki i archiwa, skąd w powrocie zatrzymał się jeszcze na czas dłuższy w Petersburgu, poczem na Poznań, Kórnik i Berlin powrócił z nadzwyczaj obfitym plonem do kraju. Ponieważ kuratorjum Zakładu Ossolińskich odmówiło dalszej pomocy finansowej na wydawnictwo Monumentów, B., jakkolwiek sam niezamożny, rozpoczął w r. 1856 druk I tomu własnym kosztem, doprowadzając go dopiero dzięki wydatniejszemu zasiłkowi Wiktora hr. Baworowskiego do końca w r. 1864. Tom II wyszedł częściowym zasiłkiem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w r. 1872, po przekształceniu się zaś tegoż na Akademję Umiejętności nowa ta instytucja przejęła nakład publikacji. Z inicjatywy Akademji powstał we Lwowie pod przewodnictwem B-go oddział jej Komisji Historycznej. Niestety nie było mu danem doczekać wydania III tomu Monumentów, śmierć bowiem wyrwała go w czasie druku tegoż z grona współpracowników. Tom ten, w dużej mierze opracowany przez B-go, ukazał się z początkiem r. 1878. Dalsze tomy (IV–VI) tej pomnikowej publikacji, do których pozostało w tekach B-go wiele jeszcze materjału, wyszły również nakładem Akademji. Słusznie podniósł Wojciech Kętrzyński, że Monumenta Poloniae były niezawodnie najważniejszą publikacją polską XIX stulecia. Wydawnictwem swojem B. udostępnił badaczom najdawniejsze źródła dziejowe polskie i otwarł polskiej historjografji szeroko wrota do studjów nad średniowieczem. Oczywiście Monumenta nie mogą być uważane już dziś za ideał wydawnictwa, zawierają bowiem sporo luk i niedostatków, spowodowanych tem, że B. niezawsze mógł sam dotrzeć do oryginału źródła, nieraz poprzestać musiał na obcym odpisie, a często zmuszony był robić kopję pośpiesznie, bez szczegółowego zbadania samego rękopisu. Ta obca pomoc i ten pośpiech odbijały się szkodliwie na dokładności edycji. Dlatego Polska Akademja Umiejętności podjęła ściśle krytyczną reedycję Monumentów B-go. Obok wspomnianych wyżej prac wydawniczych nie zaniedbał B. innych wydawnictw i prac konstrukcyjnych z zakresu historji i literatury. Wydał Pamiętniki Jemiołowskiego, Pamiętniki Jana Jabłonowskiego, Pisma Stanisława Żółkiewskiego, Pisma Antoniego Malczewskiego, przygotował do druku drugie wydanie Słownika języka polskiego Lindego. Napisał rozprawę o Szymonie Szymonowiczu, drukowaną w »Pamiętniku Akad. Um.«, w swoich zaś badaniach historycznych interesował się zarówno epoką piastowską, jak i dziejami XVII i XVIII w. Prace te zjednały mu uznanie tak w kraju jak zagranicą; cały szereg akademij i towarzystw naukowych powołał go w poczet swych członków, a nawet ofiarowano mu katedrę historji w Szkole Głównej w Warszawie, której jednak nie przyjął.

Szujski J., August Bielowski (»Przegląd Polski« 1876 oraz Dzieła, Ser. I, t. VII); Kętrzyński W., August Bielowski (»Ateneum« 1877, IV); tenże, Żywot Augusta Bielowskiego (Sprawozd. Zakł. nar. im. Ossolińskich, 1877); Kupczyński T., Bielowski August (Sto lat myśli polskiej, VIII, z dokładną bibljografją); Korbut G., Literatura polska, III 313 (z bibljografją). – Zbiór dokumentów osobistych B-go oraz listy różnych osób do niego, uporządkowane alfabetycznie wedle nazwisk, znajdują się w Bibljotece Ossolińskich pod sygn. 2390–4, 2418, 2421, 2432, 2457.

Władysław Semkowicz