Szamarzewski Augustyn Joachim (1832–1891), ksiądz, działacz społeczny i gospodarczy.
Ur. 20 I w Poczdamie, był synem Jakuba (zm. ok. 1854), kuriera poczty wojskowej pruskiego Królewskiego Pierwszego Pułku Gwardii, stacjonującego w Furth, od r. 1840 pracownika Dyrekcji Poczty w Poznaniu, oraz Agnieszki z Klimków.
Ok. r. 1836 wrócił S. z rodzicami do Wielkopolski, najpierw do Wrześni, a następnie do Środy, gdzie w l. 1836–40 uczęszczał do szkoły elementarnej. Od poł. r. 1840 kontynuował naukę w Poznaniu; do r. 1844 w prywatnej szkole Józefa Liszkowskiego, potem w Gimnazjum św. Marii Magdaleny, gdzie w r. 1854 zdał maturę. Zwolniony ze służby wojskowej, pomagał po śmierci ojca w utrzymaniu rodziny, pracując jako praktykant w poznańskiej poczcie. W lutym 1855 poślubił Michalinę z Kalawskich, która 21 V t.r. zmarła. S. zrezygnował wówczas z pracy zawodowej i po odbyciu rekolekcji w Zgromadzeniu Księży Filipinów ze Świętej Góry koło Gostynia wstąpił w październiku 1855 do Seminarium Duchownego w Poznaniu. Dn. 18 X 1857 przyjął niższe święcenia, po czym w okresie 2 X 1858 – 19 III 1859 odbył studia praktyczne w Seminarium Clericorum Practicum w Gnieźnie. Dn. 29 VI 1859 w katedrze gnieźnieńskiej otrzymał święcenia kapłańskie; mszę prymicyjną odprawił w Jaktorowie.
Jesienią 1859 objął S. obowiązki mansjonarza i drugiego wikarego w kolegiacie p. wezw. Wniebowzięcia NMP w Środzie. Był odtąd także sekretarzem konferencji (a od 6 V 1860 do 24 VIII 1864 prezesem) średzkiego Tow. św. Wincentego à Paulo oraz kapelanem miejscowego klasztoru sióstr miłosierdzia. W l. 1860–6 pracował jako katecheta, m.in. w miejskiej szkole powszechnej oraz szkołach prywatnych: Antoniny Zaborowskiej (przyczynił się do założenia tego zakładu w marcu 1861), Marii Kretschmer i Sylwestra Klajnera. Był inicjatorem powołania w Środzie 24 II 1862 Tow. Rzemieślniczego pod opieką św. Józefa i 27 II t.r. objął jego prezesurę. Do działalności charytatywnej wciągnął miejscowych Polaków, Niemców i Żydów.
Na przełomie l. 1862 i 1863 wszedł S. do Komitetu Powiatowego w Środzie, kierowanego przez Maksymiliana Jackowskiego i Włodzimierza Adolfa Wolniewicza, a podlegającego Komitetowi Narodowemu Jana Działyńskiego w Poznaniu. Po wybuchu w Król. Pol. powstania styczniowego współorganizował przerzut ludzi, broni, żywności i materiałów sanitarnych, a z ambony wzywał do walki z «Moskalami». Dn. 22 II 1863, rzekomo w sprawach rodzinnych, przybył do Lądka w Król. Pol., ale natychmiast został tam aresztowany i uwięziony w Koninie. Przekazany 20 III t.r. władzom pruskim, w grupie siedemnastu powstańców z Poznańskiego, został osadzony we Wrześni. Po interwencji abp. gnieźnieńskiego i poznańskiego Leona Przyłuskiego u naczelnego prezesa prow. wschodniopruskiej Karla Horna został w kwietniu zwolniony. Wrócił do Środy, gdzie w dalszym ciągu wygłaszał patriotyczne kazania i organizował transporty dla powstańców. Aresztowany 6 VII, przebywał do 19 I 1864 w forcie winiarskim (Cytadeli) w Poznaniu. Ponownie uwięziony 14 II t.r. w berlińskim Hausvogtei, został osadzony w Moabicie; zaprzyjaźnił się tam z Maksymilianem Jackowskim i Wojciechem Kętrzyńskim, sądzonymi wraz z nim w procesie 149 Polaków oskarżonych o zdradę stanu. Po rozprawach 10 i 12 IX został czasowo zwolniony. Dn. 1 XI wrócił do więzienia; został uniewinniony 29 XI i wyszedł na wolność 30 XI.
W styczniu 1865 wrócił S. do Środy. Równocześnie z pracą duszpasterską podjął działalność społeczną w duchu pracy organicznej, stając się (obok Mieczysława Łyskowskiego) pionierem wielkopolskiego ruchu spółdzielczego. Prowadził samodzielne studia nad systemami finansowo-bankowymi, m.in. spółdzielczością F. H. Schultzego z Delitzsch i kasami pożyczkowymi F. W. Raiffeisena. Na początku stycznia 1866 uruchomił Kasę Oszczędności i Pożyczki przy Tow. Rzemieślniczym pod opieką św. Józefa, działającą potem jako jedna ze spółek zarobkowych; opracowawszy jej statut, objął funkcję prezesa. Był delegatem Kasy na I Sejmik spółek w Poznaniu 30 IV 1871, na którym powołano Związek Spółek Zarobkowych (ZSZ). Dn. 21 I 1872 wszedł w skład Komitetu Głównego ZSZ. Od r. 1866 był członkiem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Jako wikary kierował w r. 1867 przebudową naw w kolegiacie średzkiej, przyczynił się do wzniesienia tam baszty dla dzwonu św. Wojciecha oraz przeprowadził renowację cmentarza parafialnego. W r. 1871 zainicjował powstanie w Środzie internatu Cecylii Kozubskiej dla dziewcząt. Obok Stanisława Chłapowskiego, Ludwika Rzepeckiego i Józefa Żychlińskiego był członkiem powołanej w lutym 1872 Rady Nadzorczej dla utworzenia „Gazety Wielkopolskiej” (pod redakcją Kazimierza Szulca ukazywała się od 2 IV do 29 VI t.r.). Za wygłoszenie w Boże Narodzenie kazania krytykującego Kulturkampf, został skazany na miesiąc więzienia; karę odbył we wrześniu 1873 w twierdzy kłodzkiej.
Na II Sejmiku ZSZ (7 X 1872) w Poznaniu został S. jednogłośnie wybrany na patrona (prezesa) Związku. Odtąd corocznie wizytował spółki, a w celu podniesienia ich rangi i uzyskania większych uprawnień rozpoczął w marcu 1873 przekształcanie ich w banki ludowe. Będąc od grudnia 1872 członkiem Rady Nadzorczej powstającego w Poznaniu Banku Włościańskiego, przyczynił się do jego uruchomienia w maju 1873 pod dyrekcją Łyskowskiego. Dążąc do usprawnień organizacyjnych w ramach ZSZ, przedstawił na jego III Sejmiku w Bydgoszczy (17–18 XI t.r.) projekt regulaminów dla zarządów i rad nadzorczych spółek. T.r. opublikował artykuł Spółki zarobkowe wolne od podatku („Gaz. Tor.” nr 219–223, osobno P. 1873). W poznańskiej centrali ZSZ założył odrębne teczki dla każdej spółki, wprowadził jednolite wzory druków oraz utworzył kancelarię biura. Będąc zwolennikiem suwerenności organizacyjnej spółek, sprzeciwiał się koncepcji Łyskowskiego podporządkowania ich jako filii centrali bankowej.
W dn. 28–29 IX 1874 uczestniczył S. we Lwowie w zjeździe przedstawicieli polskich spółdzielni, na którym powołano Związek Galicyjskich Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych. Opublikował broszurę Formalności prawne zachodzące przy kasowaniu marek wekslowych (P. 1875). Na V Sejmiku ZSZ w Krotoszynie (23–24 XI 1875) przedstawił program działalności spółdzielczości kredytowej w zaborze pruskim, propagując systematyczne i zorganizowane oszczędzanie, jako sposób na podźwignięcie ekonomiczne Polaków, a na VI Sejmiku ZSZ w Poznaniu (28–29 XI 1876) Projekt do Ustaw Wzorowych dla spółek pożyczkowych stosownie do uchwał walnego zebrania spółek zarobkowych w Krotoszynie... (P. 1876). Szkolił delegatów w zakresie księgowości i rachunkowości na VII Sejmiku ZSZ w Inowrocławiu (25–26 XI 1877). W dwutygodniku ZSZ „Ruch Społeczno-Ekonomiczny” (R. 4: 1878 nr 2–6) ogłosił Projekt do instrukcji dla spółek pożyczkowych zapisanych. Ze swej pracy jako patrona nie był zadowolony, toteż w r. 1878 na posiedzeniu Komitetu Głównego ZSZ w Poznaniu wyraził chęć ustąpienia na rzecz osoby świeckiej; rezygnacja jednak nie została przyjęta. Na kolejnym posiedzeniu Komitetu Głównego ZSZ w Poznaniu 12 VII 1880 wygłosił referat O systemie spółek Raiffeisena i czy mógłby być zastosowany w spółkach polskich. W lipcu 1881 przebywał u spółdzielców we Lwowie, gdzie powstał wówczas pierwszy bank ludowy typu wielkopolskiego; zwiedził przy okazji Kulików i Stanisławów, po czym 30 VII t.r. udał się na wizytację spółek na Górnym Śląsku (sprawozdanie ogłosił w broszurze Słowo do konsumów górno śląskich, P. 1882). Wspólnie z Jackowskim uczestniczył w r. 1882 w zebraniu powiatowych kółek włościańskich w Środzie. Na XIII Sejmiku ZSZ w Trzemesznie (4–5 XII 1883) ponownie zgłosił rezygnację z funkcji patrona; również tym razem dymisja nie została przyjęta. Dn. 2 VII 1884 obchodził w Środzie jubileusz 25-lecia pracy kapłańskiej. Był współorganizatorem i kuratorem powołanego 21 XII 1885, a działającego w Poznaniu od marca 1886, Banku ZSZ, stanowiącego centralę finansową polskiego ruchu spółdzielczego w zaborze pruskim.
W tym czasie złożył S. memoriał do władz kościelnych w sprawie nacisków państwa na odsuwanie przez Kościół katolicki księży od działalności spółdzielczej. W rezultacie został we wrześniu 1886 przeniesiony na stanowisko pierwszego wikarego w paraf. św. Stanisława w Ostrowie. Zachowując funkcję patrona ZSZ, miał od r. 1886 do pomocy trzech rewizorów; został też honorowym prezesem spółki średzkiej. Od marca 1887 ostrowską parafią administrował samodzielnie; po przygotowaniu w klasztorze kapucynów w Krakowie (27 VII – 4 VIII t.r.) objął 25 X w Ostrowie funkcję proboszcza. Na mocy decyzji XVII Sejmiku ZSZ w Gnieźnie (11–12 XI) otrzymał najbliższego współpracownika w osobie wicepatrona ks. Piotra Wawrzyniaka. Dn. 12 II 1888 uczestniczył w Ostrowie w wiecu w obronie nauczania religii w języku polskim w szkołach ludowych. Od 19 VI t.r. był prezesem ostrowskiego Tow. Śpiewaczego. T.r. wygłosił w Ostrowie wykład dla rolników O pożyteczności kredytu i spółek pożyczkowych. W odpowiedzi na wprowadzoną 1 V 1889 ustawę o spółkach zarobkowych w Rzeszy Niemieckiej, nakazującą ich rewizję przez urzędników państw., doprowadził na XVIII Sejmiku w Toruniu t.r. do powołania trzech polskich związków rewizyjnych: poznańskiego (w Poznaniu), bydgoskiego (w Gnieźnie) i kwidzyńsko-gdańskiego (w Toruniu); zostały one zatwierdzone przez władze w r. 1890, a w marcu 1891 połączyły się pod kierownictwem S-ego. Na XIX Sejmiku ZSZ w Inowrocławiu (27–28 X 1890) przyczynił się do likwidacji Komitetu Głównego ZSZ i wszedł do powołanego w jego miejsce sześcioosobowego Patronatu. W styczniu 1891 uczestniczył w Poznaniu w wiecu, żądającym powrotu katolickich zakonników do Wielkopolski. Zmarł nagle 8 V 1891 w Ostrowie, podczas odprawiania mszy; został pochowany 11 V na starym cmentarzu tamże. Jego działalność spółdzielczą kontynuował ks. Wawrzyniak.
S-mu poświęcono tablicę pamiątkową, wmurowaną w kolegiacie w Środzie. Z okazji 50-lecia spółki średzkiej wykonano w r. 1916 plakietę z popiersiem S-ego, autorstwa Władysława Marcinkowskiego. Przy kościele p. wezw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Poznaniu ustawiono w r. 2001 postument z popiersiem S-ego, wyrzeźbionym przez Władysława Saletisa. S. jest bohaterem serialu „Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy” (w postać S-ego wcielił się Jerzy Bińczycki) z l. 1979–81 w reżyserii Jerzego Sztwiertni. Imię S-ego noszą ulice w Środzie Wpol., Ostrowie Wpol. i Poznaniu.
Portret olej. (wg fot. z r. 1889) w Muz. Ziemi Średzkiej w Koszutach; – Estreicher w. XIX, IV, XI; Gazda Z., Słownik biograficzny ekonomistów polskich od XIII wieku do połowy XX wieku, Kielce 1998; Grześkowiak H., Stary cmentarz w Ostrowie Wielkopolskim, Ostrów Wpol. 1996; Morawski W., Słownik historyczny bankowości polskiej do 1939 roku, W. 1998; Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, L. 1995; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I; Wpol. Słown. Biogr.; – Andersz W. S., Dwadzieścia pięć lat istnienia Kasy Oszczędności i Pożyczki w Środzie, P. 1891; Bernhard L., Das polnische Gemeinwesen im preussischen Staat. Die Polenfrage, Leipzig 1907; Bratkowski S., Skąd przychodzimy, W. 1993; Bystrzycki L., Duchowieństwo polskie Kościoła Rzymsko-Katolickiego w Wielkopolsce w latach 1815–1918, Koszalin 1986; Dąbrowski R., Ksiądz Augustyn Szamarzewski (1832–1891), P. 2007; tenże, Uroczystość odsłonięcia popiersia księdza Augusta Szamarzewskiego (1832–1891) 3 czerwca 2001, P. 2001 (fot.); Dzieje Środy Wielkopolskiej i jej regionu, Red. S. Nawrocki, Środa Wpol. 1991 I; Historia katolicyzmu społecznego w Polsce 1832–1939, Red. C. Strzeszewski i in., W. 1981; Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski, P. 1959–67 II–III; tenże, Zasłużeni Wielkopolanie XIX wieku, W. 1987; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., III; Kosik J., O spółkach ks. Augusta Szamarzewskiego pod zaborem pruskim w latach 1872–1891, Wr. 1992; Kusztelan R., Ks. Patron Augustyn Szamarzewski, pionier wspólnictwa ludowego. Przyczynek do historii spółek polskich pod zaborem pruskim, P. 1918; Mężyński A., Jan Działyński, Wr. 1987; Sitarek H., Rola kredytu w rozwoju gospodarki Wielkopolski na przełomie XIX i XX wieku. Bank Spółek Zarobkowych w Poznaniu 1885–1918, W.–P. 1977; Tomaszewski W., Pół wieku polskich Spółek Zarobkowych i Gospodarczych w Wielkim Księstwie Poznańskim, Prusach Zachodnich i na Górnym Śląsku. Ich powstanie, organizacja i rozwój od roku 1861–1910, P. 1912 I–II; Veritate et scientia. Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Red. A. Gąsiorowski, W.–P. 1982; Wielkopolski system spółdzielczości kredytowej, Red. S. Ochociński, W.–P. 1985; Zabór pruski w powstaniu; Zieliński Z., Kościół katolicki w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1848–1865, L. 1973; – Adress-Kalender für die Stadt Posen za l. 1848, 1855, 1865, Posen; Anklage-Schrift wegen Hochverrats (1864); Elenchus universi cleri archi-dioecesis Gnesnensis za l. 1859, 1860, 1891; Elenchus universi cleri archi-dioecesis Posnaniensis za l. 1859–86; Der Polen Process im Jahre 1864, Berlin 1865; Rhode A., Ostrower Erinnerungen. Wspomnienia ostrowskie, Oprac. J. Biernaczyk, Ostrów Wpol. 2008; Skoraczewski F., Bank Ludowy w Miłosławiu. Od 1869 do 1894 r. Sprawozdanie jubileuszowe, P. 1894; Sprawozdanie Związku Spółek Zarobkowych w Prusach Zachodnich, Wielkim Księstwie Poznańskim i na Górnym Śląsku za lata 1874–1891, P. 1875–92; Tomaszewski W., Bank Związku Spółek Zarobkowych 1886–1910. Pamiętnik za pierwsze 25 lat istnienia, P. 1911 s. 16, 20, 38–9; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1891: „Dzien. Pozn.” nr 105, 107, 139 (fot.), „Kur. Pozn.” nr 105 (dod.), XIX Sprawozdanie Związku Spółek Zarobkowych, P. (R. Kusztelan); – AP w P.: sygn. 2–3, 8–10, 584, 732, 1170, 1197, 1421, 6142, 7937; Arch. Archidiec. w P.: sygn. KA 1144, 3608, sygn. OA VIII 174, X 425; B. Kórn.: sygn. BK 7503/2, 7431, sygn. AB 92; B. Ossol.: sygn. 6225.
Roman Dąbrowski
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.