Nigrinus Bartłomiej (1595–1646), pedagog i duchowny protestancki w Gdańsku, działacz religijny, sekretarz królewski. Ur. na Śląsku w Bąkowie koło Brzegu. Ojciec jego Bartel był duchownym luterańskim w Bąkowie i w Miechowicach Oławskich. W semestrze zim. 1614 r. N. zapisał się na studia uniwersyteckie we Frankfurcie nad Odrą. Studia ukończył w r. 1618, uzyskując stopień magistra na podstawie dysertacji wykonanej pod kierunkiem dra Grzegorza Francka, pt. Disputatio de datis Christo in tempore et quo sensu ea de humanitate ejus accipi debeant (druk. Frankfurt nad Odrą 1618). Po studiach objął stanowisko luterańskiego kaznodziei polowego u towarzysza królewicza Władysława, rotmistrza Gerarda Denhoffa (późniejszego star. malborskiego i woj. pomorskiego), który dowodził piechotą niemiecką w Polsce. Podczas tej służby N. przeszedł na kalwinizm. Uczynił to prawdopodobnie pod wpływem Denhoffa, który był wyznania kalwińskiego. Bliskie kontakty z Denhoffem utrzymywał N. przez wiele lat. W r. 1623 przybył N. do Gdańska i rozpoczął pracę nauczycielską w szkole parafialnej przy kościele Św. Piotra i Pawła. Po trzech latach odszedł stamtąd i 14 II 1626 objął stanowisko kaznodziei w kościele Św. Elżbiety w Gdańsku. W r. 1631 uzyskał kolejny awans i został proboszczem kościoła Św. Piotra i Pawła w Gdańsku. Na tym stanowisku wyróżnił się pewnymi reformami i innowacjami organizacyjnymi. Wprowadził praktykę przyjmowania na służbę wikariuszy, utrzymywanych nie przez Radę Miejską, lecz przez władze kościelne. Podczas pobytu w Gdańsku N. przyjaźnił się z Marcinem Opitzem, wybitnym poetą barokowym, który podobnie jak N. pochodził ze Śląska. Opitz przebywał w Gdańsku od r. 1636 i mieszkał u N-a. Pełnił on wówczas funkcję królewskiego historiografa, dzięki czemu N. mógł nawiązać kontakty z dworem i otoczeniem króla Władysława IV. N. pomógł Opitzowi zyskać łaski Denhoffa; po śmierci Opitza zakupił (wraz z Marcinem Ruarem i Jerzym Preuttenem) jego bibliotekę.
Ok. r. 1636 w poglądach i poczynaniach religijnych N-a pojawiły się wyraźne tendencje irenistyczne, zmierzające do niwelowania różnic dogmatycznych i jednoczenia wyznań protestanckich z katolicyzmem. Był to rezultat działalności misyjnej kapucyna Waleriana Magni, który przebywał na dworze króla Władysława IV. W r. 1636 odwiedził on Gdańsk i odbył kilka dni trwającą dysputę z teologami reformacyjnymi, m. in. właśnie z N-em. Od tego czasu N. pozostawał pod dużym wpływem tego zakonnika i dyplomaty zarazem. W r. 1641 N. złożył rezygnację z urzędu proboszcza, co zostało przyjęte przez Radę Miejską w Gdańsku, i t. r. pod pozorem choroby opuścił miasto i udał się do Elbląga, gdzie nawiązał kontakt z przebywającym tam wówczas Janem Amosem Komeńskim. N. usiłował pozyskać osobę i autorytet Komeńskiego dla swojej irenistycznej koncepcji. Poglądy irenistyczne N-a wzbudziły zainteresowanie najwyższych władz państwowych i kościelnych, a szczególnie w otoczeniu króla Władysława IV i u jezuitów. Na wezwanie podkanclerzego kor. Jerzego Ossolińskiego N. przybył w r. 1641 do Warszawy, aby przedstawić królowi i biskupom swoje propozycje dotyczące zjednoczenia wyznań protestanckich z katolicyzmem w Polsce. Dowodził on m. in., że nie ma dużych i znaczących różnic dogmatycznych pomiędzy konfesją augsburską a postanowieniami synodu trydenckiego. Zdaniem N-a nienawiść wyznaniowa była rezultatem wzajemnego braku rozeznania w sprawach dogmatycznych luteranów, kalwinistów, braci czeskich i katolików. Rzucił N. wówczas myśl zwołania «rozmowy przyjacielskiej» pomiędzy przedstawicielami tych wyznań. Koncepcję tę omawiał też z Magnim, którego odwiedził w Brnie na Morawach. Podczas pobytu w Warszawie N. nawiązał kontakt z Bogusławem Leszczyńskim, synem Rafała, woj. bełskiego, który w tym okresie odszedł od wyznania braci czeskich i przyjął katolicyzm. N. poszedł w jego ślady, porzucił kalwinizm i przyjął katolicyzm, aczkolwiek do początku 1643 r. ukrywał ową kolejną zmianę wyznania, aby – jak donosił Magni do Rzymu – móc swobodnej działać w kręgach protestanckich.
Przejście na katolicyzm wywołało silne zaniepokojenie wśród dawnych współwyznawców N-a w Prusach Królewskich i było komentowane rozmaicie. Jedni uważali, że N. nie jest przywiązany do żadnej religii i w sprawach wyznaniowych kieruje się osobistymi interesami, koniunkturalizmem, dumą, chęcią imponowania stosunkami z możnymi i zyskiwania zaszczytów. Inni natomiast widzieli w tym posunięcie taktyczne, ułatwiające N-owi dostęp do króla i osobistości wpływowych z kręgów katolickich, dzięki czemu mógł realizować swą ideę jednoczenia wyznań w Polsce. Ok. r. 1643 otrzymał N. tytuł sekretarza królewskiego. Największym osiągnięciem N-a było doprowadzenie do «rozmowy przyjacielskiej» reprezentantów wyznań katolickiego, kalwińskiego i luterańskiego, która odbyła się w Toruniu w dn. od 28 VIII do 21 IX 1645. W owym «colloquium charitativum» uczestniczył również jego inicjator N., jako sekretarz bpa Jerzego Tyszkiewicza, ale nie wchodził w skład żadnej delegacji wyznaniowej. Jako główny rzecznik idei zjednoczenia wyznań pomagał w redagowaniu dokumentów zjazdowych. Mimo iż dyskusja w Toruniu nie doprowadziła do ugody, N. nadal pozostał wierny swej idei i próbował ją realizować przy współpracy z Magnim. W tym celu odbywał podróże do Austrii, Czech i Niemiec. W czasie jednej z nich zmarł w miejscowości Zülich koło Frankfurtu nad Odrą 12 X 1646.
W zachowanych źródłach brak informacji o stosunkach rodzinnych N-a. Wśród uczniów Gimnazjum Gdańskiego, wpisanych do szkoły w l. 1626–50, spotyka się Jakuba, Daniela, Jeremiasza i Mikołaja Nigrinusów. Być może niektórzy z nich byli jego synami.
Nowak-Dłużewski J., Bibliografia staropolskiej okolicznościowej poezji politycznej XVI–XVIII w., W. 1964; Altpreuss. Biogr., 470; Rotermund H. W., Fortsetzung und Ergänzungen zu Jöchers Allgemeinem Gelehrten-Lexico, Hildesheim 1961 s. 730; Praetorius E., Danziger Lehrer Gedächtniss…, Danzig 1760 s. 26, 28; Rhesa L., Kurzgefasste Nachrichten von allen… in Westpreussen angestellten Predigern, Königsberg 1834 s. 79, 81; – Bickerich W., Des Comenius Aufträge in Danzig 1641 und die Verbindung der Unität mit den Reformierten in Danzig, „Zeitschr. d. Westpreuss. Gesch.-vereins” H. 55: 1913 s. 129, 140–2; Hartknoch Ch., Preussische Kirchen-Historia, Frankfurt a. M. 1686 s. 824, 937; Jobert A., De Luther à Mohila, La Pologne dans la crise de la chrétienté, Paris 1974; Kubala L., Jerzy Ossoliński, Wyd. 2., Lw. 1924 s. 169; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, VI 226–32; Muhl J., Elizabeth zu Danzig, „Mitteilungen d. Westpreuss. Gesch.-vereins” 1935 s. 12; Schnaase E., Geschichte der evangelischen Kirche Danzigs, Danzig 1863 s. 580; Simson P., Geschichte der Schule zu St. Petri und Pauli in Danzig, Danzig 1904 s. 114; Szyrocki M., Martin Opitz, Berlin 1956; Turnbull G. H., Hartlib, Dury and Comenius, Liverpool 1947; Załęski, Jezuici, II 425–6, 434, 436; – Aeltere Universitäts-Metrikeln. I. Universität Frankfurt a. O., Hrsg. v. E. Friedlaender, Leipzig 1887 1 587; Akta do dziej. Pol. na morzu; Leben und Taten des Valerian Magni O. F. M. Cap., Würzburg 1976.
Zbigniew Nowak