Schachmann Bartłomiej (1559–1614), burmistrz gdański, bibliofil, kolekcjoner starożytności. Pochodził z gdańskiej rodziny patrycjuszowskiej wywodzącej się z Węgier, a przybyłej do Gdańska w XV w. ze Śląska. Ur. 11 IX w Gdańsku, był synem Kaspra (1520–1573), ławnika gdańskiego, który 6 XII 1555 otrzymał szlachectwo i herb od przyszłego cesarza Ferdynanda I, bratankiem Łukasza (zob.).

Wykształcenie podstawowe i średnie odebrał S. w Gdańsku, zaś studia uniwersyteckie odbywał w Krakowie (wpis do albumu uniwersytetu w r. 1579 wraz z bratem Janem), Strasburgu, Heidelbergu, Erfurcie i Orleanie w l. 1579–85. W czasie studiów uniwersyteckich prowadził sztambuch, korzystając z wolnych kart w publikacji emblematycznej J. Sambucusa „Emblemata et aliquot nummi antiqui” (Antwerpia 1566). Wśród osób wpisanych do tego sztambucha znajdują się profesorowie Uniw. Krak. (Jakub Górski, Klemens Krupka, Piotr Skotnicki, Piotr Słowacjusz), poeta Andrzej Trzecieski oraz Jerzy Latalski, którego spotkał w Strasburgu.

W trakcie studiów i po studiach S. odbył wiele podróży, odwiedził Niemcy, Francję, Włochy, Egipt i Bliski Wschód, interesując się zabytkami sztuki starożytnej, szczególnie numizmatami, które nabywał do własnej kolekcji. Zbiory starożytności i numizmatów S-a znane były szeroko, podziwiał je i opisał w swej relacji z podróży niderlandzki uczony-podróżnik G. Dousa, który odwiedził S-a w Gdańsku i tam się z nim zaprzyjaźnił. Ponadto S. gromadził rękopisy i książki, które opatrywał ekslibrisem drzeworytowym anonimowego artysty, wyobrażającym dwupolową tarczę herbową z liściem lipy w polu górnym i z szachownicą w polu dolnym.

Po powrocie ze studiów poświęcił się S. służbie publicznej. W r. 1592 został wybrany na ławnika, w r. 1594 na rajcę, a w r. 1605 na burmistrza. Wybór na stanowisko burmistrza uczcił kompozytor Filip Dulichius specjalnie z tej okazji napisanym gratulacyjnym utworem muzycznym. S. był troskliwym gospodarzem miasta, dbałym o jego bezpieczeństwo i wygląd. Z jego inicjatywy były prowadzone prace przy umocnieniach miejskich, przy wykańczaniu Zbrojowni, wyposażaniu wnętrz Ratusza Głównego Miasta i przy wznoszeniu Studni Neptuna na Długim Targu. S. pozostawał pod silnym wpływem kultury i sztuki włoskiej, dzięki temu Długi Targ otrzymał reprezentacyjny wygląd na wzór placów w dużych miastach włoskich. S. zmarł nagle 23 IV 1614.

S. był żonaty dwukrotnie. Po raz pierwszy ożenił się 11 II 1592 z Katarzyną Schwartzwaldt, wdową po Michale Kerls, która zmarła bezdzietnie 28 II 1599. Po raz drugi ożenił się 9 X 1600 z Anną Blomke (zm. 28 II 1625), z którą miał sześcioro dzieci, w tym pierworodnego syna Bartłomieja (1601–1661).

Wszystkie zbiory S-a po jego śmierci uległy rozproszeniu, będąc krótko w posiadaniu syna Bartłomieja.

Portret w zbiorach B. PAN w Gd. (fot. w: H. Sikorska, Jan Speymann, „Roczn. Gdań.“ T. 27: 1968 s. 265); – Słown. Pracowników Książki Pol.; Gumowski M., Herbarz patrycjatu toruńskiego, Tor. 1970; Löschin G., Die Bürgermeister, Rathsherren und Schöppen des Danziger Freistaates und die Patricierfamilien denen sie angehörten, Gd. 1868 s. 23; – Cuny G., Der Neptunbrunnen in Danzig 300 Jahre alt, „Mitteilungen des Westpreuss. Geschichtsvereins” Bd. 33: 1934 nr 1 s. 30; Günther O, Westpreussische Stammbücher der Danziger Stadtbibliothek, tamże Bd. 6: 1907 nr 3 s. 45–50; Historia Gdańska, T. 2: 1454–1655, Pod red. E. Cieślaka, Gd. 1982; Kurkowa A., Gdański ekslibris XV–XVIII w., Gd. 1978 s. 26–7; Rühle S., Die Entstehung des Münzkabinetts am Städtischen Gymnasium zu Danzig, „Mitteilungen des Westpreuss. Geschichtsvereins” Bd. 24: 1925 nr 3 s. 43; – Album stud. Univ. Crac., III 113; Curicke R., Der Stadt Dantzig historische Beschreibung, Amsterdam und Dantzigk 1687 s. 99, 116, 171–2; Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, Oprac. Z. Nowak i P. Szafran, W. 1974 s. 37; – B. PAN w Gd.: rkp. 600, 602–605, rkp. 616 (dyplom szlachecki S-a), rkp. 677 k. 119a–120b (testament S-a), rkp. 806b (genealogia S-a), rkp. 1047 (herb S-a), rkp. 2501 (sztambuch S-a); – Mater. Red. PSB: Kartoteka Komitetu Źródeł do historii stosunków kulturalnych.

Zbigniew Nowak