Sapieha Benedykt Paweł h. Lis (zm. 1707), podskarbi w. lit. Był synem woj. wileńskiego Pawła Jana (zob.) i Anny Barbary z Kopciów, bratem Kazimierza Jana (zob.), Franciszka Stefana (zob.) i Leona Bazylego (zob.).
Lata wojny (1655–60) spędził S. przy matce, głównie w Różanej, ucząc się zapewne pod kierunkiem C. de Lespinasse’a. Prawdopodobnie jesienią 1657 wraz z bratem Kazimierzem Janem udał się do Grazu, gdzie podjął naukę w kolegium jezuickim. Dn. 9 I 1661 immatrykulował się na uniw. w Lowanium. Dn. 30 XI 1661 otrzymał podstolstwo lit. W l. 1663–4 odbył podróż po Europie Zachodniej, na pewno był we Francji. Po powrocie do kraju posłował na sejm 1664/5 r. z pow. słonimskiego (woj. nowogródzkie). Już w maju 1665 miał po ojcu chorągiew husarską w armii lit. Był posłem słonimskim na konwokacji bialskiej na początku maja t. r. i prosił, w imieniu ojca, obecnego w Białej króla Jana Kazimierza o nieuczestniczenie w obradach i przeniesienie ich do Wilna; w przeciwnym razie miał z polecenia ojca zerwać obrady. Wziął następnie udział w konwokacji odbytej w lipcu t. r. w Grodnie. Zapewne we wrześniu (po 11) t. r. otrzymał stolnikostwo lit. Był na sejmie wiosennym 1666 r. Po śmierci ojca rozpoczął samodzielną działalność publiczną od deklaracji chęci nawiązania ściślejszej współpracy politycznej z Radziwiłłami przeciw Pacom. Otrzymał też wówczas po ojcu drugą chorągiew w wojsku lit. – kozacką. Na drugi sejm w t. r. był posłem z woj. brzeskiego-lit. Mimo antypacowskiej postawy S-y po redukcji armii lit. na początku 1667 r. została w służbie jego chorągiew kozacka (na początku 1669 r. zaś miał jeszcze chorągiew dragońską). Był na sejmie 1667 r. i w maju król wyznaczył go na komisarza do dystrybucji sumy uzyskanej od cara jako odszkodowanie za dobra utracone przez szlachtę na Wschodzie. Posłował z pow. słonimskiego na sejm abdykacyjny 1668 r. Był dyrektorem sejmiku relacyjnego brzeskiego lit. 15 I 1669. Na elekcji w t. r. jako poseł brzeski lit. opowiadał się z pewnością za Filipem Wilhelmem ks. neuburskim, ale ostatecznie podpisał wybór Michała Korybuta. Z woj. brzeskiego lit. posłował na sejm koronacyjny w t. r.
Dzięki dobrym stosunkom z dworem S. otrzymał krajczostwo lit. (6 V 1670) i wkrótce potem podskarbstwo nadworne lit. (czerwiec 1670). Jako poseł ze Słonimia był na sejmie zwycz. 1670 r. W trakcie obradującej w lutym 1671 komisji skarbowej w Wilnie wraz z braćmi zrzekł się pretensji do części sumy (ponad 400 tys. złp.) należnej ich ojcu od Rzpltej (zapewne wiązało się to ze spłatą zastawu za ekonomię szawelską). Prawdopodobnie to on był odpowiedzialny za zerwanie w t. r. konwokacji wileńskiej przez posłów kowieńskich. Latem t. r. prowadził S. pertraktacje z Teodorem Lackim o odkupienie od niego marszałkostwa nadwornego lit., ale cena 14 tys. złp. wydała mu się zbyt wysoka. Dn. 11 VIII t. r. przewodniczył obradom sejmiku relacyjnego brzeskiego lit., na którym ustalono pospolite ruszenie na wojnę przeciw Turkom. Na pierwszy sejm w r. 1672 posłował z pow. słonimskiego. W konflikcie Michała Korybuta z opozycją opowiedział się po stronie króla i dn. 22 XI 1672 podpisał w Kobryniu akt konfederacji zawiązanej w jego obronie, zaciągnął też chorągwie pancerną i dragońską. Na sejmie 1673 r. wybrany został na deputata do boku hetmanów lit. na zbliżającą się wojnę przeciw Turcji. Na wyprawę tę przyprowadził 1 IX t. r. pod Różankę chorągwie: petyhorską i dragońską. Był w obozie pod Chocimiem 11 XI t. r., ale w samej bitwie z powodu choroby nie wziął udziału.
Na sejm elekcyjny 1674 r. był S. posłem z woj. czernihowskiego; nie deklarował wyraźnie swoich sympatii politycznych, uchodził za stronnika austriackiego, neuburskiego lub zwolennika Kondeusza. Wybrany na marszałka sejmu wyraźnie przyczynił się jednak do sukcesu Jana Sobieskiego, co na najbliższe lata zapewniło Sapiehom protekcję królewską i umożliwiło zbudowanie hegemonii na Litwie. Wydany 21 V t. r. manifest S-y jako marszałka poselskiego o «wolnej i nieprzymuszonej elekcji króla Jana» został umieszczony w zbiorze dokumentów wydanych przez J. Miltona ,,A Declaration of Letters Potents of Election of this Present King of Poland John the Third…” (London 1674). S. już wówczas wyraźnie był animatorem działań politycznych i niekwestionowanym przywódcą obozu sapieżyńskiego, mimo iż formalnie za takiego uchodził jego starszy brat Kazimierz Jan. Wziął udział w kampanii na Ukrainie w r. 1674 i pozostał przy królu nawet po odejściu 26 XI większości armii lit. z hetmanem w. lit. Michałem Kazimierzem Pacem. W połowie sierpnia 1675 przyprowadził do obozu królewskiego pod Brodami ok. dwutysięczną armię lit., wyznaczony na jej dowódcę przez hetmana polnego lit. Michała Kazimierza Radziwiłła. Na sejm koronacyjny posłował z woj. brzeskiego lit., zagaił jego obrady jako marszałek starej laski. Na sejmie tym obrany został deputatem do rewizji skarbu kor. oraz do rady wojennej przy królu na najbliższą kampanię. Nie uczestniczył jednak osobiście w działaniach wojennych.
W kwietniu 1676 odkupił S. od Hieronima Kryszpina Kirszenszteina urząd podskarbiego w. lit. za 10 tys. dukatów, dodając do tego star. orszańskie, które był otrzymał w 2. poł. r. 1675. Transakcji tej, której ujawnienie 17 IV wywołało pewien skandal i spotkało się z wrogim przyjęciem Paców, patronował Jan III. S. podjął także kroki skierowane przeciw Pacom. Przewodnicząc obradom Trybunału Skarbowego w Wilnie w czerwcu t. r., nie chciał podpisywać asygnacji hetmańskich, w listopadzie zaś wraz z Aleksandrem Hilarym Połubińskim złożył protestację przeciw wojsku lit. za sprzeciwienie się zwinięciu jego części mimo uchwały sejmowej. Hetman M. K. Pac zarzucał zaś S-że nadużycia finansowe i celowe wstrzymywanie się od wypłacenia wojsku zaległego żołdu. W swoich wystąpieniach przeciw hegemonii Paców liczył S. na poparcie króla. Jan III nie chciał jednak wdać się z nimi w ostry konflikt. Zresztą interesy jego nie zawsze się pokrywały z ambicjami i racjami politycznymi Sapiehów. Dotyczyło to zwłaszcza polityki wobec Rosji. W czasie sejmu 1677 r. S. był silnie atakowany za to, iż jako marszałek sejmu elekcyjnego dopuścił się fałszerstwa, zmieniając brzmienie paktów konwentów; pominął bowiem zobowiązanie Sobieskiego do nieprowadzenia wojen bez zgody Rzpltej. Ponadto stronnicy Paców zarzucili mu malwersacje z kontraktem na dzierżawę szelężnego lit. W swym wotum oskarżył S. dyplomację cesarską i brandenburską, że sieją ferment w Rzpltej i próbują wciągnąć ją do wojny z Turcją. Po sejmie uczestniczył 28 IV w homagium posła ks. kurlandzkiego, a 18 V podpisał potwierdzenie prawa elektorowi brandenburskiemu do Bytowa i Lemborka. W sierpniu 1678 brał udział w radzie senatu w Jaworowie, na początku listopada przewodniczył obradom sejmiku brzeskiego, a następnie w zastępstwie nieobecnego Michała Kazimierza Radziwiłła pełnił honory gospodarza, przyjmując w Białej parę królewską. Uczestniczył w sejmie grodzieńskim 1678/79 r., w swoim wotum poruszył sprawę uposażenia królowej. Atakował też hetmana Paca za niechęć do zwinięcia wojska i dążenie do władzy absolutnej na Litwie. Rok 1679 spędził przeważnie w Grodnie na pracach komisji skarbowo-wojskowej, a w r. n. przewodniczył w Wilnie Trybunałowi Skarbowemu.
Na sejmie 1681 r. S. tak ostro starł się z hetmanem Pacem o «pieniądze publiczne», że miało nawet dojść do pojedynku między nimi. Zapobiegł temu marszałek w. kor. Stanisław Herakliusz Lubomirski. Dn. 10 V t. r. za mediacją króla adwersarze pogodzili się formalnie. S. przewodniczył obradom sejmiku relacyjnego brzeskiego lit. w końcu lipca t. r., uczestniczył w radach senatu w Warszawie 31 V i 9 VI 1681. Nawiązał już wówczas za pośrednictwem Jana Andrzeja Morsztyna kontakt z ambasadorem francuskim F. de Vitry, ofiarowując Francji usługi swej fakcji. Okazał się jednak stronnikiem Wersalu bardzo chwiejnym i dwulicowym, trudnym do kierowania, w r. 1682 porzucił na pewien czas obóz francuski. Nie aprobując dynastycznych planów Sobieskiego coraz silniej przeciwstawiał się polityce dworu. W przeciwieństwie do swojego brata Kazimierza Jana starał się jednak być elastyczny i nie działać zbyt otwarcie. Dn. 2 II 1682 przewodniczył obradom sejmiku deputackiego nowogródzkiego, wybrano go na deputata do Trybunału, któremu następnie marszałkował. Dn. 16 XII t. r. przewodniczył obradom sejmiku poselskiego w Nowogródku. Na początku 1683 r. J. A. Morsztynowi udało się ponownie pozyskać S-ę dla obozu francuskiego, lecz mimo to podpisał on w Warszawie 31 III zawarty przez Jana III traktat przymierza zaczepno-odpornego z Leopoldem I. Brał udział w komisji skarbowo-wojskowej obradującej w Grodnie od 25 VI do 27 VII t. r. Być może rację mieli jego przeciwnicy, oskarżając go o celowe przeciąganie obrad tej komisji, aby uniemożliwić wojsku lit. połączenie się z królem w wyprawie na odsiecz Wiedniowi; istniały jednak rzeczywiste trudności z zebraniem należnych podatków. Ataki na S-ę nasiliły się na początku 1684 r. Na dworze twierdzono, że pieniądze z podatków zachowuje dla siebie, a wojsku płaci asygnacjami. W r. 1684 w przerwie obrad lit. Trybunału Skarbowego był S. w Warszawie, dwór oskarżył go wówczas o tajemne kontakty z ambasadorem francuskim F. de Béthunem i branie francuskich pieniędzy na pozyskanie wojska lit. W rzeczywistości prawdopodobnie w maju t. r. przywódcy opozycji: S., S. H. Lubomirski i Stanisław Jabłonowski zawarli tajne porozumienie przeciw królowi, który chciał wówczas porzucić Ligę Świętą; opozycjoniści byli temu przeciwni. Z pewnością był jednym z animatorów odbytego w lutym 1685 zjazdu w Słonimie, skąd postanowiono wysłać do Warszawy 17 posłów z protestem przeciw sejmowi zwołanemu tam, zamiast do Grodna. W grudniu 1686 na radzie senatu we Lwowie dwór ostro zaatakował S-ę za malwersacje i unikanie kontroli wydatków skarbowych. Na początku r. 1687 zwrócił się S. do elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma z prośbą o pomoc w obronie wolności szlacheckiej, ale ten po śmierci syna Ludwika przestał chwilowo interesować się tronem polskim. S. przystąpił więc do montowania kolejnej koalicji z opozycją kor., na czele ze S. H. Lubomirskim. Zamierzali oni skierować masy szlacheckie przeciw dynastycznym planom Sobieskich pod hasłem ekskluzji «Piasta» (Jakuba Sobieskiego) od tronu po spodziewanej w tym czasie rychłej śmierci króla. Opozycjoniści domagali się zwołania sejmu w Grodnie, co nie odpowiadało dworowi. W celu zapewnienia sobie poparcia zewnętrznego Lubomirski pojechał do Wiednia i Rzymu, a S. ponownie skierował posłańca (lato 1687) do Fryderyka Wilhelma z ofertą współpracy. Ostrzegł przy okazji elektora o królewskich planach ożenienia syna Jakuba z Ludwiką Karoliną Radziwiłłówną i zaoferował pomoc opozycji w udaremnieniu tych zamierzeń. Zapewne latem lub wczesną jesienią podpisał ułożony wtedy przez opozycję pierwszy akt spisku antykrólewskiego.
Dwór próbował pojednać się z Sapiehami przed zwołanym na styczeń 1688 sejmem grodzieńskim. Sapiehowie jednak nie chcieli zgody i opanowane przez nich sejmiki lit. wystąpiły przeciw zasiadaniu Jakuba w sejmie pod baldachimem. S. przewodniczył sejmikowi w Brześciu Lit. i prawdopodobnie spowodował jego zerwanie, by nie dopuścić do wyboru na posła Jerzego Józefa Radziwiłła, którego Jan III typował na marszałka sejmu zwołanego wreszcie do Grodna. Na sejm ten S. przybył z opóźnieniem, ale z konkretnym planem upokorzenia króla i stał się tu jednym z animatorów wystąpień opozycji przeciw niemu. W Grodnie opozycja sporządziła drugi akt spisku przeciw królowi, który S. ponownie podpisał. Akt ten był jednak sporządzony tak zręcznie, że nie stanowił w oczach szlachty dowodu knowań Sapiehów. Dwór znalazłszy się w bardzo niekorzystnej sytuacji zmuszony był zerwać obrady. S. gwałtownie protestował przeciwko pożegnaniu króla 5 III 1688 przez część posłów stronnictwa dworskiego. W odwecie dwór przygotował i rozpowszechniał przed sejmikami relacyjnymi pisemko „Długi skarbu litewskiego, które powinien był zwrócić Rzpltej JMP Benedykt Sapieha, gdyby było sejmu nie zerwano”. Oskarżono go w nim o przywłaszczenie ok. 4 mln. złp., machinacje zmierzające do zatajenia tego oraz utrzymywanie w kraju chaosu i zrywanie sejmów.
Po sejmie grodzieńskim S. ze względów taktycznych przez pewien czas nie występował przeciw dworowi, a nawet na radzie senatu 22 VII 1688 opowiedział się za decyzją Jana III w sprawie obecności przedstawicieli króla przy akcie hołdu składanym przez stany pruskie nowemu elektorowi brandenburskiemu Fryderykowi III. Lepsze stosunki S-y z dworem nie trwały jednak długo, zwłaszcza że król poznał akt spisku grodzieńskiego, a przy gońcu S-y znaleziono tekst paszkwilu „Informacyja prawdziwa i dostateczna rozerwania sejmu”. Ponieważ S. nie przyznał się do autorstwa tego pisma i nie potrafił wskazać «winnego», śledztwo dworskie zostało przerwane. S. nie zrywał jeszcze wówczas ostatecznie z dworem, oferował nawet swe usługi po fiasku małżeńskich planów Jakuba Sobieskiego wobec L. K. Radziwiłłówny, która zaślubiła Karola Filipa ks. neuburskiego. Być może jednak były to tylko taktyczne posunięcia mające podwyższyć cenę usług sapieżyńskich w oczach obcych dworów. Już w październiku t. r. wszedł bowiem S. w kontakty z elektorem brandenburskim i ks. neuburskim w sprawie udzielenia im pomocy na sejmie 1688/89 r. za 60 tys. talarów reńskich. W związku z tym sprzeciwił się podczas sejmu warszawskiego czytaniu projektu konstytucji «Securitas interna», dotyczącej wprowadzenia wojsk królewskich do twierdz w tzw. dobrach neuburskich, usunięcia z nich sił obcych i składania przysięgi przez ich komendantów na wierność królowi i Rzpltej. Swój sprzeciw zgłosił też wobec projektu konstytucji, w którym była mowa o «wiecznie trwającej szczęśliwości domu królewskiego», a z jej nowej redakcji zażądał usunięcia fragmentu pozytywnie oceniającego dokonania króla i mogącego służyć chwale Sobieskich. Drwił też publicznie z króla i jego rodziny, dufny w siłę swych wpływów na Litwie i poparcie obcych posłów. Gdy dwór zagroził w odwecie kompromitacją opozycji przez ogłoszenie akt jej spisków, S. początkowo sam domagał się tego, a następnie osobiście zapoznał zebranych z aktem spisanym na sejmie grodzieńskim. Powołana dla zbadania tej sprawy komisja śledcza uległa naciskom nuncjusza papieskiego G. Cantelmiego i nie przedstawiła obciążających Sapiehów konkluzji. Część związanych z dworem posłów potępiła jednak opozycję, domagała się przeciw niej sejmu konnego, a nawet usunięcia Sapiehów z Rzpltej. Sapiehowie zdecydowali się zerwać obrady posłużywszy się w tym celu Stanisławem Szołkowskim. W zaniesionym do grodu warszawskiego „Manifeście” S. uznany został za głównego sprawcę zerwania sejmu. Być może on też był autorem pisemka pt. „Justyfikacja pewnego skryptu pro tuenda libertate electionis uczynionego”, zawierającego w 13 punktach obronę Sapiehów przed oskarżeniami dworu, wytłumaczenie celów porozumienia grodzieńskiego i groźbę skompromitowania dworu w przypadku zwołania przezeń sejmu konnego.
S. nie chciał jednak otwartej konfrontacji z królem. W czasie spotkania t. r. w Wysokim z Bogusławem Uniechowskim «deklarował się pro parte regia» w przeciwieństwie do brata Kazimierza, co wyraźnie było posunięciem taktycznym uzgodnionym w rodzinie. Brał udział w radach senatu w Warszawie w kwietniu i w Wilanowie w maju 1689. Latem t. r. na zmianę z Kazimierzem przewodniczył komisji skarbowej lit. obradującej w Wilnie. Był dyrektorem drugiego sejmiku lidzkiego w styczniu 1690. Na sejmie t. r. wypowiedział się bardzo ostrożnie za pokojem z Turcją i, w przeciwieństwie do przywódców opozycji kor., nie atakował specjalnie polityki królewskiej sojuszu z Austrią. Co więcej, na życzenie rezydenta cesarskiego G. Schiemunsky’ego zgodził się złożyć deklarację, że nie posłuży się ponownie Szołkowskim do akcji przeciw dworowi. S. zabiegał wówczas o protekcję cesarza Leopolda I, któremu oferował swe usługi, a nawet przysięgał wierność. Mimo to jeszcze w końcu 1689 r. porozumiewał się z dyplomatami francuskimi J. Gravellem i J. G. du Teilem, obiecywał za stosowną opłatą pokrzyżować planowany przez Sobieskich ożenek Jakuba z ks. neuburską Jadwigą Elżbietą. W styczniu 1690 powstał w Warszawie projekt konwencji między Rafałem Leszczyńskim i Sapiehami a Ludwikiem XIV, mającej na celu przeciwdziałanie wypływom austriackim na politykę Rzpltej. Po kompromitacji niezręcznych dyplomatów (ujawniona próba zerwania sejmu), S. odciął się jednak od nich i inspirował żądanie usunięcia prawie wszystkich Francuzów z Rzpltej. Nie chciał zrażać sobie Jana III, ubiegał się bowiem o kanclerstwo lit.
Dn. 25 V 1690 uczestniczył S. w posejmowej radzie senatu. W lipcu t. r. prowadził wraz z Janem Stanisławem Witwickim, S. H. Lubomirskim i Stanisławem Szczuką rokowania z Schiemunskym o uzyskanie deklaracji cesarskiej w sprawie przyznania Rzpltej prawa do Mołdawii. Jesienią t. r. przewodniczył obradom Trybunału Skarbowego w Grodnie. Sojusz dworu z Wiedniem od końca 1690 r. zneutralizował chwilowo antykrólewskie wystąpienia Sapiehów. Sam S. na prośbę dworu zlożył zresztą swój podpis pod traktatem małżeńskim Jakuba z Jadwigą Elżbietą, gdyż chciał wówczas wysłać syna na służbę cesarską. Gdy jednak Maria Kazimiera w 2. poł. 1692 r. doprowadziła do podpisania tajnego układu o współpracy z Ludwikiem XIV, S. natychmiast przystąpił do przeciwdziałania. Szybko udało mu się zmontować front opozycji składającej się z czołowych osobistości kraju (m. in. prymas M. Radziejowski, kanclerz w. kor. J. Denhoff, podskarbi w. kor. H. Lubomirski, woj. poznański R. Leszczyński, woj. sieradzki J. Pieniążek). Na sejmie grodzieńskim 1692/93 r. S. zaatakował dwór i zadbał o to, by nie zapadła na nim żadna decyzja dająca królowi swobodę w kwestiach wojny i pokoju. Opozycja posłużyła się bowiem sprawą Jakuba Becala, oskarżonego o bluźnierstwo żydowskiego faktora Sobieskich, przyczyniając się do zerwania obrad. Był to kulminacyjny moment hegemonii sapieżyńskiej na Litwie. S. powszechnie uważany był nie tylko za przywódcę rodu, ale także (np. przez Ludwika XIV) za faktycznego władcę Wielkiego Księstwa, od którego woli zależała polityka zagraniczna i postawa szlachty.
W maju i w lipcu 1693 uczestniczył S. w radach senatu odbytych w Warszawie. Inspirowane przez Sobieskiego wystąpienie przeciw Sapiehom bpa wileńskiego Konstantego Kazimierza Brzostowskiego zmobilizowało S-ę do antykrólewskiej akcji na sejmie, który miał się odbyć w końcu t. r. w Warszawie, lecz chory król nie mógł jednak przyjechać z Żółkwi. Dysponując ogromną przewagą wśród posłów S. nie dopuścił do zagajenia sejmu pod nieobecność króla i podpisał 22 XII stosowny manifest w tej sprawie. Spowodował także prawie powszechne potępienie poczynań Brzostowskiego przez senatorów i posłów lit. Pozostawiając brata Kazimierza w obozie zadeklarowanych przeciwników Sobieskiego, sam rychło wszczął kroki pojednawcze. Przejawem ich było m. in. uczestnictwo w weselu Teresy Kunegundy Sobieskiej, król jednak był tym razem nieugięty. S. uczestniczył w radzie senatu w Warszawie 31 XII 1694, na sejmie 1695 r. ponownie dał wyraz swemu antydworskiemu nastawieniu. Sapiehowie próbowali nie dopuścić do przewodniczenia obradom przez A. Kryszpina Kirszenszteina jako marszałka starej laski, wcześniej bowiem spowodowali oskarżenie go przed Trybunałem Lit. o plebejskie pochodzenie. S. reprezentował też brata Kazimierza w pertraktacjach z bpem Brzostowskim zaczętych 14 II t. r. Wziął udział w radzie senatu 18–20 IV t. r. poświęconej m. in. sprawie dóbr neuburskich. Konflikt o te dobra z Radziwiłłami skłonił S-ę do ponownego nawiązania w sierpniu t. r. kontaktu z Marią Kazimierą za pośrednictwem posła francuskiego M. Polignaca. W marcu 1696 spotkał się z królową zapewniając ją o poparciu swojej rodziny, licząc podobno na jej przyszłe ewentualne małżeństwo z bratem Kazimierzem. W maju t. r., w czasie rokowań w Wilnie, mających pogodzić Kazimierza z bpem Brzostowskim, buntował brata i stawiał bardzo twarde warunki pojednania.
Po śmierci Jana III w r. 1696 S. prowadził w imieniu rodziny pertraktacje z prymasem Michałem Radziejowskim w sprawie stworzenia silnego bloku dla przeforsowania własnego, a popieranego przez Wersal kandydata do tronu. Ludwik XIV upoważnił wówczas Polignaca do oferowania S-że stałej pensji w razie takiego wyboru. Konferując z Polignakiem S. wysuwał propozycje kandydatury Franciszka Ludwika de Conti a nawet Jakuba Stuarta. Dn. 20 VIII t. r. podpisał wraz z kilkoma senatorami list domagający się od prymasa skłonienia Marii Kazimiery do opuszczenia Warszawy. Na sejmie konwokacyjnym stanął po stronie marszałka poselskiego Stefana Humieckiego w jego sporze z prymasem M. Radziejowskim, opuścił z grupą senatorów senat i udał się do izby poselskiej. Następnie jednak wraz z bpem A. Ch. Załuskim czynił zabiegi o pogodzenie obu izb. Dn. 24 X podpisał zobowiązanie do poparcia ks. de Conti w zamian za 100 tys. talarów. Dn. 23 XI w imieniu brata Kazimierza zawarł w Grodnie porozumienie z Kryszpinami, którzy obiecali poprzeć Sapiehów na elekcji. Dn. 29 XI w Brześciu Lit. podpisał asekurację wypłaty żołdu wojsku lit., które wycofywało się z antysapieżyńskiej konfederacji. Nadzieje na zakończenie tym samym konfliktu z tzw. republikantami nie spełniły się jednak. W okresie przed elekcją S. prowadził ożywioną działalność mającą na celu wysondowanie szans wszystkich kandydatów i opowiedzenie się po stronie najsilniejszego. Oficjalnie uchodził za stronnika francuskiego i domagał się od Polignaca wypłaty przyrzeczonych pieniędzy na pozyskanie szlachty i wojska. Konferując na początku lutego 1697 z posłem brandenburskim J. Hoverbeckiem w sprawie planowanego przez Sapiehów wykupienia przez rodzinę praw do dóbr neuburskich, namawiał go, by skłonił Fryderyka do kandydowania do tronu. Obiecał też dopomóc każdemu protegowanemu elektora. Nie jest jasne, czy propozycje te miały na celu wysondowanie preferencji Berlina, czy też, jak podejrzewał Fryderyk III, skompromitowanie go przez rozpowszechnianie wieści o poparciu udzielonym Sapiehom przez elektora. Gdy na początku kwietnia t. r. S. spotkał się z agentem ks. Ludwika Badeńskiego, którego kandydaturę zalecał mu Fryderyk III, natychmiast rozeszły się pogłoski o poparciu ks. badeńskiego przez Sapiehów. S. przewodniczył obradom żmudzkiego sejmiku gromnicznego w Rosieniach w r. 1697, w czasie którego doszło do krwawego konfliktu z republikantami i rozsiekania przez nich stronnika sapieżyńskiego Narkiewicza. Dn. 12 III był na sejmiku w Brześciu Lit. pilnując, aby posłami na elekcję nie zostali przywódcy republikantów. Ci jednak zwołali odrębne koło i uchwalili iść na elekcję pospolitym ruszeniem. S. wziął udział w radach senatu w kwietniu t. r. Na elekcji opowiedział się zdecydowanie za Contim, a po podwójnym wyborze ks. Contiego i Fryderyka Augusta I, elektora saskiego, sprzeciwił się sugestii brata Kazimierza, by wynieść na tron tytułem kompromisu Ludwika Badeńskiego. Dn. 5 VII t. r. podpisał akt «poparcia wolnej elekcji» Contiego i został wyznaczony na rezydenta u boku prymasa. W październiku zawarł z Polignakiem układ o wystawieniu armii dla poparcia Contiego w zamian za 460 tys. liwrów. W Grodnie uczestniczył w organizacji kontystowskiego rokoszu lit. i w konferencjach dotyczących zbrojnego poparcia elekta. Domagał się też od brata Kazimierza wysłania wojska na pomoc przybyłemu do Oliwy Contiemu, ale natrafił na zdecydowany opór rodziny. W listopadzie t. r., mimo zastrzeżeń, przeszedł na stronę Sasa, którego 5 I 1698 witał pod Radomiem. Starał się o względy nowego króla, aby pozyskać jego pomoc przeciw republikantom, którzy również go popierali. W styczniu t. r. wysłany został przez Augusta II do prymasa do Łowicza, przywiózł stamtąd list dla króla. Po kilkudniowych pertraktacjach w sprawie zgody na Litwie podpisał ją 28 I t. r. i zgodził się na koekwację praw. Uczestniczył w radzie senatu 30 I t. r. W lutym t. r. król wysłał S-ę na pertraktacje z rokoszanami, odbywającymi zjazd w Łowiczu. S. przyjęty został przez nich bardzo niechętnie, oskarżono go o zdradę. Wraz ze Stanisławem H. Lubomirskim rozmawiał ze zgromadzoną w Błoniu na pospolite ruszenie szlachtą w sprawie sejmu pacyfikacyjnego, pertraktował też z prymasem.
Na początku marca 1698 wziął S. udział w sekretnej radzie senatu. Towarzyszył Augustowi II w podróży do Gdańska, uczestniczył też w radzie senatu 15 III t. r. w Malborku, był na nieudanym sejmie pacyfikacyjnym w t. r., a na radzie senatu 27 V wypowiedział się przeciwko udzieleniu Marii Kazimierze zgody na wyjazd do Rzymu. W czerwcu t. r. towarzyszył Augustowi II w jego podróży do Prus na spotkanie z elektorem brandenburskim Fryderykiem III, u którego zresztą szukał pomocy do walki ze szlachtą lit. Uczestniczył w radzie senatu 30 VI t. r. Dn. 22 VII podpisał akt zawartej za pośrednictwem króla ugody Sapiehów z republikantami; postanowienia te nie weszły ostatecznie w życie. W listopadzie w Brześciu Lit. oferował Augustowi II usługi swej rodziny w zamian za poparcie przeciw antysapieżyńsko nastawionej szlachcie lit. Domagał się też od króla jak najszybszego przybycia do Grodna dla zapobieżenia rozlewowi krwi. W grudniu był pod Kamionką jednym z negocjatorów strony sapieżyńskiej w sprawie warunków ugody ze szlachtą lit. Traktat podpisany między Ławnem a Puzewiczami 21 XII zostawił mu w armii lit. tylko chorągiew pieszą (200 ludzi). Do Warszawy S. przybył już 20 I 1699, aby pilnować interesów familijnych. Był na radzie senatu 17 II. Wiosną t. r. dał się prawdopodobnie pozyskać Jakubowi Henrykowi Flemmingowi dla planów inflanckich Augusta II, widząc w ich realizacji szansę na wzięcie odwetu na republikantach. Był na radzie senatu 17 VIII t. r. oraz zaakceptował deklarację z 24 VIII t. r. w sprawie przejęcia przez króla długu Rzpltej wobec Brandenburgii w zamian za Malbork i Połongę. Dn. 12 XII t. r. podpisał w Warszawie traktat wynegocjowany z rezydentem brandenburskim G. Wernerem w sprawie zwrotu Elbląga.
S. przeciwny był porozumieniu z republikantami i dążył do zbrojnej rozprawy z nimi. Zerwawszy związki z Wersalem, starał się pozyskać dla tych zamiarów poparcie cesarza Leopolda I. Dn. 14 IX 1700 cesarz przyznał S-że z całą rodziną tytuł książęcy. S. uczestniczył w pracach obradującego pod przewodnictwem jego brata Kazimierza od 4 I do 5 II 1700 w Wilnie Trybunału Skarbowego. Doprowadził do zerwania ugody zawartej przez Kazimierza z Michałem Kazimierzem Kociełłem. Dn. 16 IX t. r. na sejmiku w Oszmianie szlachta obrała go pułkownikiem generalnym swego powiatu. Chcąc uzyskać pomoc przeciw republikantom przybył 25 IX t. r. do obozu Augusta II pod Rygę. W zamian za obietnicę wsparcia militarnego udało mu się uzyskać zapewnienie zwołania sejmu dla pacyfikacji Litwy. Na popisie tamtejszego pospolitego ruszenia w Oszmianie starał się powstrzymać szlachtę od przyłączenia się do republikantów mobilizujących siły do walki z Sapiehami. Został wtedy zobowiązany przez swych stronników do obrony praw i wolności szlacheckiej. Powołując się na to zlecenie, na czele niewielkich sił regularnej armii i szlacheckich chorągwi swych stronników (razem 6 chorągwi), zaatakował 15 X pod Oszmianą wojsko republikanckie (19 chorągwi szlacheckich i 6 armat) pod dowództwem M. K. Kociełła. Po odniesionym w starciu zwycięstwie 22 X spotkał się z powracającym spod Rygi Augustem II. Król zlecił referendarzowi kor. Janowi Szembekowi, aby towarzyszył mu do Wilna i poprowadził pertraktacje w celu pogodzenia szlachty z Sapiehami. Rokowania zakończyły się jednak fiaskiem z powodu nieustępliwości republikantów. Dn. 18 XI uczestniczył S. w bitwie pod Olkienikami, z której uszedł ranny; przez Wilno i Birże uciekł do Kurlandii, skąd 27 XI skierował list do króla z prośbą o pomoc. Dn. 24 XII przybył do Heilsbergu (Lidzbarku Warmińskiego), a 7 I 1701 do Warszawy. Na radzie senatu 18–21 I domagał się od króla pomocy i mediacji w konflikcie ze szlachtą. Był obecny na sejmie 1701 r.; próbowano wówczas doprowadzić do uspokojenia na Litwie, ale obie strony konfliktu nie chciały ustąpić. Szlachta zamierzała m. in. pozbawić S-ę urzędu podskarbiego. S. liczył początkowo na pozyskanie opieki króla, myślał o protekcji Francji, próbował związku z opozycją kor., której przewodził R. Leszczyński. Widząc jednak, że August II wyraźnie faworyzuje republikantów, zamierzał szukać protekcji Karola XII. Po sejmie wyjechał do Tykocina, skąd próbował ingerować w wydarzenia litewskie i wspierać wystąpienia poddanych z dóbr sapieżyńskich przeciw pacyfikacjom i gwałtom sił republikańskich. Na wyznaczony na 23 VII t. r. w Wilnie zjazd pacyfikacyjny Sapiehowie nie przysłali przedstawicieli i został on przełożony do Grodna na koniec września. S. próbował nastawić króla przychylnie do Sapiehów i 20 IX podpisał w Warszawie akt poparcia Augusta II przez rodzinę «przeciwko wszelkim nieprzyjacielskim imprezom».
Mediatorzy ze strony Sapiehów doprowadzili w Grodnie 18 X 1701 do zawarcia ugody z republikantami, rodzina odrzuciła ją jednak jako niekorzystną. Niechętna kompromisowi była również część szlachty oskarżająca Sapiehów o antykrólewskie machinacje i związki ze Szwedami. Na zjeździe grodzieńskim bowiem ogłoszono sfałszowany dokument ugody Sapiehów (z podpisem S-y) z Ogińskimi, w którym mowa była o współpracy obu rodów w celu detronizacji Augusta II. S. wezwany przez króla do Warszawy zaprzeczył temu. Pierwszego dnia sejmu 1701/2 r. domagał się od króla ostatecznego, jak najszybszego spacyfikowania Litwy oraz zagwarantowania rodzinie możliwości powrotu do swych dóbr i urzędów. Nie chcąc spotkać się z republikantami, nocą 22 XII opuścił Warszawę i udał się na Warmię. Gdy jednak plenipotenci Sapiehów po długich pertraktacjach 16 I 1702 doprowadzili do ugody z przeciwnikami, S. wrócił w końcu stycznia t. r. do stolicy, ale nie chciał zaakceptować porozumienia. Na radzie senatu 16–27 II t. r. sprawa ta była szczegółowo omawiana. August II zdecydował w końcu o przywróceniu S-że pieczy nad skarbem lit., nie chciał jednak, aby podskarbi powrócił na Litwę, podejrzewał bowiem, iż Sapiehowie współpracują ze Szwedami, choć S. temu wielokrotnie zaprzeczał. Ostatecznie w marcu t. r. S. opuścił Warszawę i po raz kolejny udał się na Warmię, a stąd do Jurborka, gdzie spotkał się i porozumiał z Karolem XII. Król szwedzki miał pomóc Sapiehom w odzyskaniu dóbr i urzędów, oni zaś przyczynić się do detronizacji Augusta II. W wydanym pod Brańskiem 6 III t. r. manifeście tłumaczył S. szlachcie powody swego kroku niesprawiedliwością Augusta II oraz postępowaniem republikantów. Towarzysząc Karolowi XII w marszu na Warszawę, już w drodze zalecał kanclerzowi szwedzkiemu K. Piperowi, by zajął twardą postawę wobec wysłannika Augusta II F. Vitzthuma i zwodził delegatów wysłanych z lutowej rady senatu Rzpltej bez przerywania kampanii. W Warszawie (maj – czerwiec 1702) uczestniczył S. w pertraktacjach Karola XII z prymasem Radziejowskim. Utrzymywał stosunki z hetmanem w. kor. Hieronimem Lubomirskim, co być może wpłynęło w pewnym stopniu na jego postawę w bitwie pod Kliszowem (19 VII t. r.).
W otoczeniu Karola XII, któremu towarzyszył w kampanii 1702 r., był S. zagorzałym zwolennikiem detronizacji Wettyna. Jego kandydatem do tronu był Karol Filip ks. neuburski, co naturalnie wiązało się z kwestią pretensji Sapiehów do tzw. dóbr neuburskich na Litwie. Popierał wysunięty przez G. Wachschlagera projekt sojuszu Rzpltej ze Szwecją przeciwko Moskwie. Pozyskany przez dyplomatę francuskiego J. L. Bonnaca namawiał też Karola XII, aby nie zawierał pokoju z Augustem. Przybywszy na czele niewielkich sił do Warszawy 12 I 1703, wszczął działania zmierzające do zwołania zjazdu szlachty przeciwnej Augustowi II, w czym znalazł ostateczne poparcie prymasa. Mimo to 22 lub 23 II 1703 wraz z bratem Kazimierzem Janem wystosował pojednawczy w tonie wobec Augusta II list do szlachty. Do zgody namawiał S-ę A. Ch. Załuski, kanclerz w. kor., a nawet prymas Radziejowski. Na sejmie lubelskim w t. r. nie udało się jednak uzyskać rehabilitacji Sapiehów, wobec sprzeciwu Litwy wspieranej przez króla, ale choć zdecydowano o pozbawieniu ich urzędów, zawieszono egzekucję tego wyroku na 6 tygodni, aby dać Sapiehom czas na oczyszczenie się z zarzutów. Z możliwości tej nie chciał S. skorzystać. W sierpniu 1703 sugerował Bonnakowi potrzebę powołania na tron polski Contiego, którego jednak Wersal już nie popierał.
S. sam uchodził zresztą za jednego z kandydatów do tronu po ogłoszeniu bezkrólewia przez konfederację warszawską przed elekcją 1704 r., ale podobno prymas odradzał Szwedom jego osobę, uważając go za człowieka despotycznego i trudnego do pokierowania. W czerwcu t. r. konferował S. w Prusach Królewskich z Karolem XII w sprawach elekcji, do Warszawy przybył w połowie czerwca t. r., na początku lipca t. r. poprzysiągł konfederację warszawską. Podejrzewano, że mając nadzieję na wybór swego syna Michała celowo przeciąga elekcję i odradza szlachcie poparcie kandydatury Stanisława Leszczyńskiego. Wszystko to były jednak tylko spekulacje. Na ostateczny wynik elekcji S. wpłynął bardzo poważnie, zdecydowanie optując za Stanisławem Leszczyńskim. Przy nowym królu pełnił początkowo rolę kanclerza, marszałka i głównego doradcy. Uczestniczył m. in. 12 VII t.r. w spotkaniu Stanisława Leszczyńskiego z Karolem XII pod Warszawą, w pertraktacjach o traktat ze Szwecją, a 18 VII t.r. w radzie senatu w Ołtarzewie. W końcu sierpnia wraz z Leszczyńskim uszedł z Warszawy przed siłami augustowskimi do Łowicza, a ostatecznie podobno przybył 14 IX do Lwowa (wg G. Adlerfelda zaś towarzyszył królowi do Elbląga). W końcu t. r. w Gdańsku próbował doprowadzić do pogodzenia Leszczyńskiego z przebywającym tu prymasem. Po dużych wysiłkach udało mu się doprowadzić do ich spotkania 24 I 1705 (w Guadendorfie pod Gdańskiem), nie przyniosło ono jednak rezultatu. Być może miał swój udział w powstałym jesienią 1704 w otoczeniu Leszczyńskiego planie rozbioru Rzpltej: wg tych zamysłów Sapiehom przypaść miało oddzielne księstwo z części terytorium Litwy. Podobno podsunął królowi szwedzkiemu pomysł wymuszenia na magnaterii i szlachcie kor. poparcia dla Stanisława Leszczyńskiego groźbą kompletnego wyniszczenia dóbr przez kwaterunki wojska. Dn. 14 VIII 1705 przybył ze Stanisławem Leszczyńskim do Warszawy na walną radę i jako delegat Litwy podpisał akt konfederacji. Dn. 6 XII t. r. wysłał list gratulacyjny Fryderykowi I jako królowi Prus. Towarzyszył Karolowi XII w wyprawie na Litwę w r. 1706, ale gdy król Szwecji w czerwcu t. r. ruszył na Wołyń, S. pozostał w Brześciu Lit., gdzie pod osłoną korpusu gen. J. A. Meijerfelta próbował zorganizować skarb lit. i zdobyć fundusze na opłacenie wojska szwedzko-sapieżyńskiego. Gdy jednak Karol wezwał Meijerfelta do siebie, S. wyruszył razem z nim i uczestniczył wraz z armią szwedzką w marszu do Saksonii we wrześniu t. r.; wyjechał stąd do Berlina dopiero w końcu lipca 1707. Podobno krótko przed śmiercią szukał porozumienia z Augustem II i nawiązał tajne kontakty z carem Piotrem I, poróżnił się z Karolem XII, którego chciał przekonać do konieczności porzucenia Leszczyńskiego i przeprowadzenia elekcji Jakuba Sobieskiego. Już z Berlina zaś miał wysłać ostrzeżenie do przyjaciół w Rzpltej, aby nie wiązali się z królem szwedzkim jako wrogiem wolności szlacheckiej.
Po ojcu miał S. Czereję z Mieleszkowiczami i Horodkiem (woj. witebskie), Wysokie (woj. brzeskie), dwór w Warszawie na Zawalu oraz star. rosławskie (woj. smoleńskie) i ciwuństwo retowskie na Żmudzi (od r. 1664, scedował je 9 VIII 1700 synowi Michałowi). W r. 1667 kupił dwór w Warszawie na Krakowskim Przedmieściu. Zapewne w l. 1666–70 otrzymał star. słonimskie (ekonomiczne). Od M. K. Radziwiłła wziął w zastaw za 100 tys. złp. star. kamienieckie (woj. brzeskie lit.) i Korelicze, które zwrócił latem 1685. Po braciach: Leonie Bazylim dostał Siemiatycze (ziemia drohicka) i dobra Rośna oraz grunty w Grodnie, a po Franciszku Stefanie – star. olkienickie. Dn. 28 III 1692 scedował bratu Kazimierzowi leśnictwo czacheckie. Zapewne w r. 1693 Michał Siesicki przekazał mu star. luboszańskie (woj. witebskie), oddał je synowi Michałowi w r. 1699. W lutym 1698 Elżbieta Gorzeńska, łowczyna lit., zrzekła się na jego rzecz leśnictwa stryjowskiego (woj. trockie). Dn. 18 VII 1698 otrzymał ciwuństwo wileńskie. Był star. sądowym oszmiańskim w l. 1689–99, scedował to starostwo bratankowi Michałowi Franciszkowi (zob.). Zapewne od Stanisława Leszczyńskiego otrzymał star. oszmiańskie, żyżmorskie (woj. trockie) i dziśnieńskie (woj. połockie).
S. odbudował w l. 1679–92 za 56 tys. złp. kościół Jezuitów w Brześciu Lit. Podarował im też wielki srebrny krzyż, który przodek Lew Sapieha otrzymał od Klemensa VIII. S. zmarł w Berlinie 12 VIII 1707 na dyzenterię, pochowany został w Siemiatyczach.
S. był żonaty od 12 II 1668 (intercyza 17 V 1667) z Izabelą Tarłówną (zm. po r. 1704), córką woj. sandomierskiego Jana (zob.). Jej romans w połowie lat osiemdziesiątych spowodował faktyczną separację małżonków. W małżeństwie tym miał synów: Michała Józefa (zob.), Franciszka Karola (1672–1680), Kazimierza Józefa (zm. 1749), star. olkienickiego i jałowskiego.
Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Estreicher; Dworzaczek; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Sapiehowie; Elektorowie; Elektorów poczet; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 33; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Backmen S., Fran Rawicz till Fraustadt, Lund 1940; Bastard L. de, Negotiations de l’abbé de Polignac en Pologne concernant l’élection du prince de Conti comme roi de Pologne 1690–1697, Auxerre 1864; Codello A., Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływy w Rzeczypospolitej 1669–1674, „Studia Hist.” R. 13: 1970 z. 1 s. 31, 38; tenże, Litwa wobec polityki bałtyckiej Sobieskiego w latach 1675–1670, „Kwart. Hist.” T. 74: 1967 nr 1 s. 26–7, 34–5; tenże, Litwa wobec wojny z Turcja 1672–1676 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XIV cz. 1 s. 144, 155; Deiches E., Koniec Morstina. Studium historyczne z czasów Jana Sobieskiego, Kr. 1894 s. 52; Dybaś B., Sejm pacyfikacyjny w 1699 r., Tor. 1991; Feldman J., Polska w dobie wielkiej wojny północnej 1704–1709, Kr. 1925; Forst de Battaglia O., Jan Sobieski, król Polski, W. 1983; Hassinger E., Brandenburg-Preussen, Russland und Schweden 1700–1713, München 1953; Helcel A. Z., O dwukrotnym zamężciu Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny i wynikłych stąd w Polsce zamieszkach, Kr. 1857 s. 55–6, 83–4, 86, 126–7; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską, P. 1856 s. 31–2, 59, 73, 81, 136, 146–51, 155, 157, 159, 161, 177, 178, 229–31, 287, 322, 372–3; tenże, Dzieje panowania Augusta II od wstąpienia Karola XII na ziemię polską aż do elekcji Stanisława Leszczyńskiego (1702–1704), P. 1874 s. 21, 36, 42, 47, 62–3, 66, 84, 169, 184–5, 205, 212, 236–7, 239, 249, 273, 364, 366, 436, 635, 637; tenże, Dzieje panowania Augusta II. Od elekcji Stanisława Leszczyńskiego aż do bitwy połtawskiej (1704–1709), „Roczn. Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 17: 1890 s. 25–6, 29, 38, 56, 89; tenże, Koniec Radziejowskiego, rok 1704–5, w: Nowe opowiadania i studia historyczne, W. 1882 s. 133; Kamiński A., Zagadka rosyjskiej bezczynności w trakcie bezkrólewia po śmierci Sobieskiego, „Sobótka” 1982 nr 3–4 s. 389–90; Kantecki K., Karol XII w Polsce i w Turcji, w: Szkice i opowiadania, P. 1883 s. 116–18, 125; Kaźmierczyk A., Sejm grodzieński 31 grudnia 1692 – 11 lutego 1693 r., „Studia Hist.” R. 33: 1990 z. 1 s. 31; Komaszyński M., Księcia Contiego niefortunna wyprawa po koronę Sobieskiego, W. 1971 s. 40; tenże, Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska, królowa Polski 1641–1716, Kr. 1984; Konarski K., Polska przed odsieczą wiedeńską r. 1683, W. 1914; Koroljuk V. D., Reč Pospolitaja i podgotovka severnoj vojny, „Učenye zapiski Instituta slavjanovedenija” [T.] 4: 1951 s. 198, 212, 227; Markiewicz M., Rady senatorskie Augusta II (1697–1733), Wr. 1988 s. 66, 82; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976 (poza indeksem s. 218, 247, 249); tenże, Sejm grodzieński 1678–1679, Wr. 1985; Mierzwa E. A., Anglia a Polska w epoce Jana III Sobieskiego, Ł. 1988 s. 171, 312 (przypis 69); Morawski K. M., Pierwsze kroki Augusta Mocnego w Polsce, „Przegl. Współcz.” R. 18: 1939 nr 1 s. 41; Piwarski K., Między Francją a Austrią. Z dziejów polityki Jana III Sobieskiego w latach 1687–1690, Kr. 1935; tenże, Sprawa pruska za Jana III Sobieskiego 1688–1689, „Kwart. Hist.” R. 43: 1929s. 158, 165, 172 i n.; Poraziński J., Sejm lubelski w 1703 r. i jego miejsce w konfliktach wewnętrznych na początku XVIII wieku, W. 1988; Rachuba A., Litwa wobec sądu nad Jerzym Lubomirskim, „Kwart. Hist.” R. 93: 1986 nr 3 s. 687, 694, 699; Sokołowska A., Własność i zabudowa na terenach Przedmieścia Krakowskiego zajętych w pierwszej połowie XVIII w. pod założenie saskie, „Roczn. Warsz.” T. 13: 1975; Staszewski J., O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na przełomie XVII i XVIII wieku, W. 1973; tenże, „Postanowienie wileńskie” z 1701 r. i jego wpływ na unię polsko-litewską w czasach saskich, „Zap. Hist.” R. 51: 1986 z. 1 s. 86; Tarnowski S., Tajemnica roku 1688, „Przegl. Pol.” R. 18; 1883 z. 205–7 s. 38, 40–5, 47, 48; Walewski A., Dzieje bezkrólewia po skonie Jana III, Kr. 1874 I 28–9, 112–13, 150, 164, 180, 182, 246, 292, 312–13, 316–19, 321–2, 327, 372; Wójcik Z., Jan Sobieski, W. 1983; tenże, Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, W. 1968; Załęski, Jezuici; – Adlerfeld G., L’histoire de la vie et des campagnes du roi Charles XII, Francfort et Leipzig [b.r.w.] (prócz indeksu, I 243, 354, II 260, 468, 582); Akty Vil. Archeogr. Kom., III, IV; Arch. francuskie do dziej. Jana III, I 163, 421–2, II 111–14, 336, III 13–17, 181–2, 194, 195, 218–19, 320–1, 326–7, 331–5, 340, 345–6, 367–8, 375, 384; Bizardiére M. D., Bezkrólewie po Janie III Sobieskim, Wil. 1853 s. 44, 70, Chrapowicki J. A., Diariusz, Cz. 1: lata 1656–1664, Oprac. T. Wasilewski, W. 1978, Cz. 2: lata 1665–1669, Oprac. A. Rachuba, T. Wasilewski, W. 1988; Diariusz Sejmu Walnego Warszawskiego 1701–1702, Wyd. P. Smolarek, W. 1962; En Relation om Polen ar 1703, [Wyd.] S. Tunberg, „Karolinska Förbundets Arsbok” 1915 s. 156–7; [Karol XII], Die eigenhändigen Briefe König…, [Wyd.] E. Carlson, Berlin 1894; Kuligowski M. J., Dźwięk Marsa…, Wil. 1675; Listy Jana Sobieskiego i jego rodziny od r. 1664–1719…, Uporządkował i pomnożył A. Z. Helcel, Kr. 1860, Bibl. Ordynacji Myszkowskich, IV; Listy Piotra des Noyers sekretarza królowej Marii Kazimiery z lat 1680–1683 rzeczy polskich dotyczące, Wyd. L. Nabielak, „Bibl. Ossol. Poczet Nowy” T. 10: 1868 s. 52; Listy z czasów Jana III i Augusta II, Wyd. G.B.U [nn] i W. Skrzydylka, Kr. 1870 s. 54–5, 78; Matricule de l’Université de Louvain, Publiée par S. S. Schillings, T. 6, Bruxelles 1966; Misztołt A. A., Historia […] Domus Sapiehanae…, Wil. 1724, Nordberg J. A., Histoire de Charles XII, La Haye 1742 I 183–4, 214, 235, 252, 306, 332, 380, 442, 469–71, II 16–17, 68, 86, 132, 135; Ossoliński F., Dziennik podróży po cudzych kraiach, odbytej w latach 1660–1663, Wyd. Ł. Tatomir, „Bibl. Ossol.” T. 5: 1864 s. 347; Otwinowski E., Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II, Kr. 1849 s. 18, 20–3, 25–6, 29–30, 94, 120–21; Pamiętnik podróży odbytej w roku 1661–1663 po Austrii, Włoszech i Francji, Wyd. Z. C. [Z. Celichowski], Tor. 1874 s. 63; Parthenay J. C., Dzieje panowania Fryderyka Augusta II, króla polskiego, w roku 1734 napisane, Przełożył T. H[erburt], W. 1854 s. 119, 143, 247–8; Relacje posłów krakowskich z sejmu warszawskiego 1690, Wyd. J. Bieniarzówna i R. Żurkowa, „Roczn. Bibl. PAN w Kr.” R. 22: 1976; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Oprac. J. Woliński, Wr. 1958; Sobieski J., Listy do Marysieński, Oprac. K. Kukulski, W. 1970; Traktaty polsko-austriackie z drugiej połowy XVII wieku, Oprac. Z. Wójcik, W. 1985; Uchwała Walnej Rady Warszawskiej, Stanów […] pro die undecima mensis Julii roku 1705 do Warszawy zgromadzonych; Urkunden u. Actenstücke, XII 334, 406, XIX 55, 66, 219, 231; Vol. leg., V 30, 47, 103 335, 350, 352, VI 79, 105–6; Załuski, Epistolae, (na wielu stronach prócz indeksu); Zawisza K., Pamiętniki wojewody mińskiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 50, 60, 113, 188, 200, 207, 218, 256; Źródła do dziejów polskich, Wyd. M. Grabowski, A. Przezdziecki, M. Malinowski, Wil. 1843 I 189–90; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 12 k. 252–255, rkp. 47 t. 2 k. 45–48, 50–52, 79–80, 94–99, rkp. 56 k. 622, rkp. 163a t. 7 k. 485–486, 746–749, t. 17 k. 129–130, t. 18 k. 247–250, t. 42 k. 10–12, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1578, 1611, 1710, 2420, Ks. 20 k. 716–722, materiały nieuporządkowane, Dz. V nr 1503 (list z 15 XII 1071), 1543 (list z sierpnia 1668), 6168 (listy z 31 VIII, 24 XII 1671 i ze stycznia 1672), 10038 (list z 6 V 1665), 13819, 13874 (listy z 8 I i 6 II 1700), 15956, 16717 (listy z 19 VIII, 5 XI 1678), Dz. X, Sapiehowie, Dz. XXIII, teka 77, Arch. Roskie, Majątkowe, nr 12, Królewszczyzny, nr 106, Arch. Branickich z Suchej, rkp. 42/56 s. 213, 216, rkp. 124/147 k. 287, Arch. Tyzenhauzów, B-31/121, B-53/148, k. 6, Arch. Zamoyskich, rkp. 3046 k. 134, 163, 167; AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 990; B. Czart.: rkp. 168 nr 27, rkp. 173 nr 129, rkp. 174 nr 52, 92, rkp. 175 nr 3, 23, 31, rkp. 177 nr 90, 104, 234, rkp. 178 nr 110, 137, rkp. 183 nr 37, rkp. 184, nr 212, rkp. 185 nr 7, 44, 156, rkp. 192 nr 12, 27, 47, 54, rkp. 195 nr 67, 73, rkp. 196 nr 54, 73, 110, 217, 244, rkp. 197 nr 1, 75, 82, 91, 117, rkp. 198 nr 5, 60, 69, rkp. 2099 k. 364– 465, rkp. 2309, 2580 k. 312, rkp. 5940 nr 36279– 36288; B. Jag.: rkp. Akc. 32/52 k. 231–234; B. Narod.: rkp. 3097 k. 213, 215, 216, 269–271, 480, 511, rkp. 6646 k. 256–261, 288v.–300, rkp. 6648 k. 159–180, rkp. 6663 nr 1, BOZ, rkp. 867 k. 48, rkp. 911 (pod datami: 2 II 1682, 16 XII 1682, 6–7 II 1685), rkp. 2022 k. 6–7v.; B. Ossol.: rkp. 223 k. 549, 572–576, 686–703, rkp. 260 k. 662–663, rkp. 2023 k. 55v., 61, 108–109, 119, 148, 211–213, rkp. 2983 k. 209, rkp. 5398 k. 15–20; B. PAN w Kr.: rkp. 1404 t. 1 k. 160–163, 164–251; B. Ukraińskiej Akademii Nauk we Lw.: Fond Sapiehów, Teka XIII nr 102, Teka XIV nr 12; B. Uniw. Warsz.: rkp. 76 T. 1 (list J. Jabłonowskiego z 23 XII 1698) k. 210–213, 226v., T. 2 k. 315v.–316; B. Uniw. w Wil.: F 4/A-162 nr 11978; Centralnyj gosudarstvennvj istoričeskij archiv w Mińsku: Fond 1705 opis 1 delo 26 k. 3087–3094, Fond 1728 opis 1 delo 2 k. 762v.–763, Fond 1729 opis 1 delo 2 k. 432–434v.; Lietuvos Centrinis valstybinis istorijos archyvas w Wil.: SA 2661, 2666, 4679 k. 608, Fondas 1135, Ap. 2, B. 59; Lietuvos Mokslu Akademijos Centrines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 17 nr 36 k. 113–114v., nr 135 k. 316–317, nr 177 passim, F 18 nr 117, F 139 nr 4005, 4060 k. 87–88v.; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; – Informacje (odpisy) dotyczące nadania S-że tytułu książęcego z Allgemeines Verwaltungsarchiv w Wiedniu od Sławomira Górzyńskiego.
Andrzej Rachuba