Pretwicz (Pretfic) Bernard h. Wczele (ok. 1500 – ok. 1563), rotmistrz obrony potocznej, star. barski, potem trembowelski. Pochodził ze śląskich Pretwiczów, nie ma wszakże pewności czy rodzicami jego byli Piotr i Ludmiła ze Stwolińskich, właściciele Gawron, Stronnu, Mąkoszyc, Rybina i Kraczowa w pow. sycowskim.

O wczesnej młodości P-a brak wiadomości. Ok. r. 1525 został dworzaninem Zygmunta I. W styczniu r. n. wysłano go ze zleceniem do kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego do Ćmielowa. Po ukończeniu sejmu t. r. objeżdżał z uniwersałem poborowym woj. łęczyckie i brzeskie. Kiedy nadeszła wiadomość o bitwie pod Mohaczem wyprawiono go jako agenta do Pragi dla przeciwdziałania kandydaturze habsburskiej na tron węgierski. Jeździł także na sejm śląski zwołany na 5 XII 1526 do Głupczyc, a w r. n. do Ołomuńca, gdzie posłowie polscy układali się z Ferdynandem. We wrześniu 1527 woził do Międzyrzecza listy wierzytelne dla komisarzy od granic Śląska. W l. n. pojawił się na Podolu, jako towarzysz w rocie Mikołaja Sieniawskiego i w tym charakterze wziął udział w bitwie pod Obertynem. W r. 1535 otrzymał własną rotę i odtąd aż do r. 1560 pobierał corocznie żołd na 100–200 koni. W r. 1538 uczestniczył w nieszczęśliwej bitwie z Piotrem Rareszem nad Seretem i w wyprawie odwetowej hetmana Jana Tarnowskiego pod Chocim. Odznaczył się szczególnie w następnych latach w walkach z Tatarami. Przyjęto wówczas taktykę ścigania oddziałów tatarskich aż po ich stałe koczowiska nad Morzem Czarnym. P. był rotmistrzem realizującym tę taktykę najkonsekwentniej. Już w r. 1539 gonił Tatarów nad liman dniestrowy i tam ich pobił. W marcu 1540 składał w Krakowie przed królem zeznania o odkrytym przez siebie spisku Marcina Zborowskiego, przygotowanym na wypadek śmierci królewskiej. Nasłani przez Zborowskich ludzie postrzelili go wówczas ciężko. Oddany pod opiekę Bonerom wyzdrowiał po kilku miesiącach i już w czerwcu stawił się na popisie w Kamieńcu Podolskim. Protegowała P-a królowa Bona. Od niej otrzymał w r. 1538 Woniaczyn koło Winnicy, który jednak, jako nadany cudzoziemcowi, musiał zwrócić wobec protestu panów litewskich. Nadano mu za to w r. n. w użytkowanie Szarawkę na Podolu, a w końcu r. 1541 otrzymał od Bony star. barskie.

Uzyskanie Baru z zamkiem zapewniło P-owi bazę operacyjną do dalszych walk z Tatarami i zwiększyło jego siły o szlachtę służebną starostwa i osadzonych w nim przez Bonę Czeremisów. Utrzymywał też ludzi i, poza rotą na żołdzie skarbu, na własny koszt. W r. 1551 pisał do ks. Albrechta pruskiego, że utrzymuje 300 i więcej ludzi, z czego ponad 80 kształci od młodości w służbie wojskowej, a wielu już od dwudziestu lat przebywa z nim na granicy. Do Baru ściągali, zwabieni sławą P-a, znaczną już ok. 1540 r., młodzi ludzie nie tylko z Polski, ale i krajów niemieckich. Jesienią 1540 rozbił P. Tatarów nad Czapczaklejem (Cziczekli) wspólnie z Semenem Prońskim, a następnie na Wierzchowinach Berezańskich koło Oczakowa. W marcu n. r. ratował tegoż Prońskiego przed jego własnymi chłopami w Winnicy, a jego ludzie rozbili dwukrotnie Tatarów wracających z Ukrainy. Z początkiem r. 1542 gonił Tatarów wracających spod Owrucza aż pod Oczaków i poniszczył ułusy tatarskie pod twierdzą, wziął 150 jasyru i 2 000 sztuk bydła; zabito wówczas sprawcę załogi zamku oczakowskiego Turka. Sułtan zażądał odszkodowania. P. już we wrześniu «zrobił jednanie» z Turkami z Oczakowa, którzy ponieśli pewne straty podczas napadu, ale w końcu grudnia komisja królewska w Winnicy musiała wypłacić siedmiu Turkom jeszcze 1868 złp. W t. r. P. brał udział w komisji granicznej polsko-tureckiej, która bezskutecznie próbowała się zebrać w październiku i listopadzie nad Sawraniem. W r. 1543 pobił Tatarów pod Barem, a następnie gonił pod Oczaków i Białogród. W r. 1544 rozbił w stepach kilka watah, biorąc do niewoli ich wodzów, jeden z oddziałów gonił aż pod Białogród. W r. n. kozacy litewscy spalili Oczaków, a następnie wracali na Bar, by podejrzenie rzucić na P-a. Jakoż sułtan obwinił za napad star. barskiego. Ten usprawiedliwiał się w marcu 1546 przed Zygmuntem Augustem, a w lipcu w Krakowie przed Zygmuntem I. Podjęte z rozkazu Zygmunta I dochodzenie wykazało niewinność P-a. Uzyskał wówczas dożywocie na Szarawce. W r. 1547 brał udział w zbrojnej demonstracji całej obrony potocznej w stepach dla powstrzymania Turków od budowy twierdzy Balaklej, a następnie zniósł większy oddział tatarski na szlaku kuczmańskim.

W l. 1547–9 P. wspólnie z synami hetmana Mikołaja Sieniawskiego operował kilkakrotnie nad limanami rzek wpadających do Morza Czarnego, biorąc wielkie ilości owiec i rabując kupców tureckich ciągnących z Białogrodu do Kaffy. W r. 1549 pięciokrotnie bił się z wielkim zagonem ordy krymskiej, który wtargnął aż na Wołyń. Hospodar mołdawski Eliasz, w lutym 1550, w odwecie napadł na Bar, pragnąc z P-a uczynić podarek sułtanowi. P. wytrzymał krótkie oblężenie i pobił wracających za Dniestr Wołochów. Sulejman jednak zażądał w t. r. ukarania P-a i nagrodzenia szkód granicznych, uzależniając od tego odnowienie traktatów z Polską. P. wszedł w układy z Turkami z pogranicza, zwrócił część zdobyczy, ale nie uniknął tłumaczenia przed królem. Jesienią 1550 przedstawił w Krakowie swoją «apologię» czytaną w senacie 13 XII. Stanowi ona jedyny w tym rodzaju traktat o obronie kresów przed Tatarami. Król wyjaśnienie przyjął i nagrodził P-a nadaniem Szarawki w dziedziczne posiadanie. Niemniej częste skargi sułtańskie skłoniły Zygmunta Augusta do odebrania P-owi Baru. W pochodach rotmistrzów polskich nad Morze Czarne król polski widział nie tylko paraliżowanie najazdów tatarskich, ale i przeszkodę dla utrzymania przyjaznych stosunków z Turcją. Zdawał sobie również sprawę, że P-owi chodziło w tych napadach także o własny zysk. Porozumiał się z Boną i 2 VII 1552 w zamian za Bar dał mu Trembowlę, bardziej odsuniętą od granic. P. odczuł to jako niezasłużoną krzywdę. W t. r. wziął udział w wyprawie hetmana Sieniawskiego do Mołdawii i 5 IX podpisał akt hołdu nowego hospodara Aleksandra Zygmuntowi Augustowi. Pochody P-a nad Morze Czarne stały się teraz rzadsze, choć jeszcze w r. 1560 sandżakbej białogrodzki skarżył się, że zabiera woły czabanom (pasterzom). Dysponował też P. mniejszymi siłami: 2 VIII 1556 pisał do ks. Albrechta, że za starego króla łatwiej mu było wywieść w pole 300–400 ludzi swoim kosztem niż obecnie 50. Sprawował kontrolę nad handlem z Turcją, w r. 1559 odebrał kupcom ormiańskim wiezioną ze Lwowa dziewkę.

Spotykały P-a kilkakrotnie propozycje przejścia na służbę obcą. W r. 1540 werbował go elektor saski, a w r. 1546 ks. Albrecht. Sprzeciwili się wówczas Zygmunt i Bona, która pisała do P-a: «służby swej u nas pilnuj, a zamku tobie powierzonego pilnie strzeż». Nie skorzystał też P. z oferty Ferdynanda w r. 1552. Powtórnym próbom zwerbowania go przez ks. Albrechta w l. 1554–6 sprzeciwił się Zygmunt August. P. wobec ks. Albrechta wielokrotnie objawiał chęć porzucenia służby na Podolu, uważał polską organizację obrony przed Tatarami za niedostateczną (wg S. Sarnickiego radził «pomnożyć cech kozaków niżowych nadawszy im jakowe bojarstwa»), narzekał na częste zaleganie z żołdem oraz na brak należytej rekompensaty za swe zasługi. Podkreślał, że jest niedoceniany, ponieważ jest Ślązakiem a nie Polakiem. P. stał się z biegiem lat autorytetem w sprawach tureckich, tatarskich i siedmiogrodzkich. Przesyłał stale nowiny z pogranicza ks. Albrechtowi, w r. 1554 posłom austriackim w Polsce i bezpośrednio samemu Ferdynandowi. Pisywał także do Fryderyka ks. lignickiego, Jerzego II brzeskiego, margrabiego Jana na Kostrzyniu. Korespondencja tyczyła także spraw handlowych. P. dostarczał na Śląsk i do Prus duże ilości wołów, konie tureckie zdobyczne i kupowane w Turcji, namioty, dywany, poroże jelenie; sprowadzał sukno, broń i śledzie. Ks. Albrechtowi posyłał w darze konie i jeńców tatarskich; z początkiem r. 1551 odwiedził księcia w Królewcu. Albrecht obdarzył go własnym portretem i wygodził mu kilkakrotnie pożyczkami.

P. jako star. barski dysponował dochodem z Baru – dwa miasteczka i czternaście wsi – dochód z sześciu wsi starostwa na utrzymanie zamku zostawiła Bona w gestii pisarza zamkowego pod swoją kontrolą. Jako star. trembowelski miał trzynaście wsi i dwa miasteczka. W obu starostwach prowadził intensywną gospodarkę, osadzał pustki, zakładał nowe wsie, tworzył folwarki. W r. 1547 dostał także prawo wykupu i dożywocie na wsi królewskiej Werbki w pow. latyczowskim. Dorobił się też znacznego własnego majątku. W dziedziczne posiadanie dostał w r. 1547 Leźniów (Hleznow) w pow. latyczowskim, w r. 1550 zamek i miasto Szarawkę z kilku wsiami na Podolu, w r. 1554 Łośniów i Suszczyn ze star. trembowelskiego. Trzymał zastawem kilka wsi od Jazłowieckich; wdowa po nim jeszcze w r. 1565 dzierżyła Janikowice, Kopistin, Peryhinkę, Kolibanie i Swynna na Podolu. Nie udało się P-owi nabyć na własność zaniku Zinków z kilku wsiami od Anny Odrowążyny, choć w r. 1552 wszedł w jego czasowe posiadanie, uzyskawszy cesję zastawu od Andrzeja Ciołka z Żelechowa (1550), a od ks. Albrechta cesję 2 000 fl., które Anna winna była księciu.

P. utrzymywał kontakty ze swoją śląską rodziną. W maju 1561 wpadł w letarg i uznano go za zmarłego, nie umarł wszakże i po przebudzeniu wyprawił huczną biesiadę. Star. trembowelskie scedował jednak na syna Jakuba 12 VII t. r. Zmarł przed 12 I 1564.

Żonaty był P. dwukrotnie. Za drugą żoną Barbarą Zawadzką wziął w r. 1551 1 000 fl. posagu. Pierwszy syn Wojciech, ur. przed 17 VII 1546, zmarł w niemowlęctwie, drugim synem był Jakub (zob.); córka Anna wyszła za Jana Chodorowskiego.

Sława P-a rosła już za jego życia. Wspominał go Marcin Kromer w mowie pogrzebowej po śmierci Zygmunta I, Mikołaj Rej w Zwierzyńcu; potem pisali o nim Marcin Bielski, Bartosz Paprocki, Szymon Starowolski, Rogalicius, J. Unieszowski. Opowiadano, że matki tatarskie uspokajały płaczące dzieci pogróżką: przyjdzie Pretwicz i zabierze was w jasyr. Tradycja przewag P-a dotrwała na Śląsku do początku XIX w., o czym świadczy jego żywot (bałamutny bardzo) wydany w r. 1829 w Nysie w zbiorze F. Minsberga „Oberschlesische Sagen”. Również wśród ludu polskiego zachowało się do XIX w. przysłowie: «Za pana Pretwica spała od Tatar granica».

Portrety P-a: w rodzinie Prittwitzów, olej, XVII w.? z datą 1541 i częściowo błędnym podpisem: „Bernhardus Pretwitz, terror Tartarorum woiewoda podols. etc.”, reprod. w: Genealogisches Handbuch des deutschen Adels, Bd. 29 s. 312, A. Harnier, Beitrag zur Geschichte des deutschen Grossgrudbesitzes im Lande der Netze u. Warthe (Essen 1971), przy s. 27; Zaginiony (klisza w Dziale Dok. Muz. Narod. w W.) olej na drzewie, XVI w., reprod. w: P. Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów, W. 1967 I 112; Zaginiony (do r. 1939 w zbiorach Ordynacji Zamoyskich w W.) olej, XVI w., reprod. m. in. w: T. Dobrowolski, Polskie malarstwo portretowe, Kr. 1948; – Niesiecki; Paprocki; Genealogisches Handbuch des deutschen Adels. Adelige Häuser, Bd 6 (Bd 29 – ogólnego zbioru); Prittwitz R., Das v. Prittwitz’sche Adels-Geschlecht, Breslau 1870; Katalog dokumentów tureckich…, Wyd. Z. Abrahamowicz, W. 1959 nr 72, 78, 91, 94; – Abrahamowicz Z., Drei Veröffentlichungen der armenisch-kiptschakischen Denkmäler aus Kamieniec Podolski, „Asian und African Studies” (Bratislava) T. 7: 1972 s. 167; Bartoszewicz J., Bernard Pretwicz, „Tyg. Illustr.” T. 7: 1863 s. 72–4; tenże, Notatka o Pretwiczach, „Dzien. Warsz.” 1855 nr 178; Forstreuter K., Preussen u. Russland von den Anfägen des Deutschen Ordens bis zu Peter dem Grossen, Göttingen 1955 s. 40–2; Hruševs’kij, Istorija, VII (przedruk New York 1957); Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1912 I–II; Lubomirski J. T., Bernard Pretwicz i jego apologia na sejmie 1550 r., „Bibl. Warsz.” 1866 t. 3; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy trembowelscy 1403–1783, „Ziemia Czerwieńska” R. 2: 1936 s. 307; Pociecha W., Śląski bohater Bernard Pretwicz, „Śląsk” R. 1: 1946 nr 10 (fot. portretu); Pułaski K., Gospodarka królowej Bony na kresach, w: Szkice i poszukiwania historyczne, S. I, Kr. 1887 s. 143–56; tenże, Stare osady w ziemi kamienieckiej. Szarawka, tamże, S. III, Kr. 1906; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Wr. 1974 s. 229, 248; Tomczak A., Z dziejów stosunków polsko-tureckich za Zygmunta Augusta, w: Księga pamiątkowa 150-lecia AGAD, W. 1958 s. 444–50; Zakrzewski W., Powstanie i wzrost reformacji w Polsce, Lipsk 1870 s. 42–3, 237; – Akta grodz. i ziem., X, XXV; Arch. Jugo-Zap. Rossii, I–II cz. VIII; Ein Brief des „Tatarenschrecks” Bernard v. Prittwitz an Herzog Albrecht v. Preussen, Wyd. G. Rhode, „Zeitschr. f. Ostforschung” R. 21: 1972 z. 1; Elementa ad Fontium Editiones, XXIV, XXXVIII–L, LVI, LVII; Dokumenty na polovieckom jazyke XVI v. ..., Pod red. E. S. Sevortiana, Moskva 1967 nr 23; Lubieniecki A., Poloneutychia, W. 1982; Matricularum summ., IV, V 582, 1283, 1284, 1554, 1555, 2147, 2454, 2475, 4048, 4975, 5036, 5047, 5057, 5066, 5753, 6630, 7581, 8982; Memoriał Bernarda Pretwicza do króla z 1550 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk, VI; Źródła Dziej., XIX 184, 186, 192, 193; – AGAD: Arch. Skarbu Kor. LVI B 51, T. 3; Geheimes Staats Archiv Preus. Kulturbesitz-Berlin Dahlem: Ostpreussische Folianten, Auswärtige Beziehungen A nr 44 k. 26, 150v. 167, 172v., 173v., 180, 220v., 225v., 251, 272, 277, 285v., 291v., 294v., 302, 316, 322, 383v., Nr 45 k. 13v., 18v., 25v., 36, 38v., 53v., 54v., 60, 65, 81, 85, 95, 102, 112, 115, 123, 132v., 135, 143, 149, 155v., 168, 170, 172, 189v., 215, 249, 272, 289, 295, 302v., 371, 397.

Andrzej Tomczak