Chmielnicki Bohdan Zenobi (ur. ok. 1595 † 1657). »Osobista biografia Ch-go – powiada Hruszewski – jest równie uboga w realne i niewątpliwe fakty, jak niezmiernie bogata w legendy«. Rok urodzenia niepewny; poseł wenecki Sagredo podaje w r. 1649 jego wiek na ok. 54 lat, co wskazuje na r. 1595. Nauki pobierał w kolegium jezuitów we Lwowie lub w Jarosławiu. Nauczycielem poetyki i retoryki Ch-go był ksiądz Mokrski (z tego powodu później wysyłany w poselstwach do niego). Ukończył więc Bohdan cały kurs kolegium dla świeckich, zamykający się nauką retoryki. Prócz ojczystego ruskiego władał językami polskim i łacińskim, a później nauczył się tureckiego i tatarskiego. W r. 1620 był z ojcem pod Cecorą; wziętego w niewolę do Konstantynopola dopiero po dwóch latach wykupiła matka. Wiadomość, jakoby w niewoli miał przyjąć islam, jest takąż samą legendą, jak opowiadania o jego wyprawach na m. Czarne, o udziale w wojnie smoleńskiej i podróży do Francji. Po powrocie z niewoli zajął się gospodarstwem na odziedziczonym po ojcu Subotowie. Ożenił się z Hanną Somkówną, siostrą Jakima, późniejszego pretendenta do buławy hetmańskiej. Z tego małżeństwa pochodzili jego synowie: 1) Tymosz, 2) syn nieznanego imienia (Ostap?) i 3) Jerzy, oraz córki: 1) Ołena (Vol. leg., IV 359; wedle innych źródeł Katarzyna), zamężna za Danielem Wyhowskim a po jego śmierci za P. Teterą, i 2) Stefanida za Iwanem Neczajem, pułkownikiem białoruskim. Ch. należał do grupy umiarkowanych Kozaków, dążących do utrzymania pokojowych stosunków na Ukrainie. W powstaniach 20. i 30. lat XVII w. nie uczestniczył. To też znalazł się wśród starszyzny kozackiej, wybranej po stłumieniu powstania Pawluka. Jako pisarz wojska zaporoskiego podpisał 24 XII 1637 kapitulację pod Borowicą. Po stłumieniu powstania Ostrjanyna i Huni został wybrany na Radzie kozackiej w Kijowie 9 IX 1638 członkiem deputacji do króla w celu wyrażenia submisji. Do mianowanej wówczas nowej starszyzny wszedł już tylko na stanowisko setnika czehryńskiego. Ten urząd jednakże umożliwiał mu osobistą gospodarkę w Subotowie. Zyskał wtedy opinię dzielnego gospodarza i zamożnego ziemianina, a hetman w. kor. Koniecpolski, widząc jego »stateczność«, przywrócił go do godności pisarza wojskowego. W kwietniu 1646 jeździł samoczwart w delegacji do Warszawy, kiedy to Władysław IV wezwał Kozaków na poufną naradę w sprawie planowanej wojny z Turcją. Że jednak hetman St. Koniecpolski nie aprobował planu Władysława, więc wyprawa na m. Czarne mogła być wykonana tylko przy otwartym buncie przeciw ustanowionej ordynacją naczelnej władzy kozackiej, a do tego Ch. nie okazywał zbytniej ochoty. Dyskretna misja kanclerza Ossolińskiego na Ukrainę w sierpniu 1647 skłoniła wprawdzie Ch-go do ostrożnej agitacji za morską wyprawą, nie popchnęła go jednakże do żadnego ryzykownego kroku. Uczyniła to osobista afera z podstarościm czehryńskim, Danielem Czaplińskim.
Późniejsi pisarze podają, że przyczyną zatargu Czaplińskiego z Ch-im była kobieta, z którą Ch. żył po śmierci swej żony i którą następnie uwiódł Czapliński. Tenże szykanował Ch-go poborami i przeprowadził w Subotowie rekwizycję, a gdy Ch. wniósł skargę do starosty Aleks. Koniecpolskiego, syna zmarłego hetmana, Czapliński, mszcząc się, kazał syna Ch-go oćwiczyć, co czeladź wykonała tak gorliwie, że chłopiec w kilka dni potem umarł. Prócz tego Cz. namówił Koniecpolskiego do odebrania Ch-mu majętności, urządził na nią zbrojny zajazd, zrujnował dwór i rozgrabił inwentarz. Zrozpaczony Ch. próbował wszystkich legalnych środków, by ratować siebie i rodzinę przed materialną ruiną. Jest rzeczą wątpliwą jednakże, by jeździł w tej sprawie aż do króla, jak podają kroniki; przywilej też królewski z 22 VII 1646, potwierdzający jego prawa na posiadłość, jest niezawodnie apokryfem. Przeciwnicy starali się nadać sprawie charakter polityczny, oskarżając go o namawianie Kozaków do buntu w celu podjęcia morskiej wyprawy a także o knowania przeciw staroście. Koniecpolski, powracając z wyprawy na Tatarów z końcem października 1647, kazał Ch-go aresztować i zebrał Radę wojenną, by wydała wyrok doraźny. Dopiero sprzeciw członków Rady, którzy podnieśli, że aresztowany podlega sądowi hetmana w. kor., zmitygował Koniecpolskiego i ostatecznie Ch. został oddany pułkownikowi Krzyczewskiemu na porękę. Krzyczewski był osobistym przyjacielem i »kumem« Ch-go, to też otrzymawszy rozkaz oddania go do więzienia, pozwolił mu uciec na Zaporoże.
Była to tragiczna chwila w życiu Ch-go. Człowiek zwyż 50-letni, ojciec licznej rodziny, dotychczas zamożny, lojalny względem państwa obywatel, niedawno zaszczycony osobistym zaufaniem króla i kanclerza, obecnie wskutek samowoli warchoła kresowego i jego protektorów nagle wyzuty z całego mienia, a w dodatku zagrożony mieczem katowskim, poszedł szukać ratunku na drodze, której dotychczas starannie unikał, by z bronią w ręku wystąpić jako rzecznik już nie tylko swoich krzywd osobistych, lecz także ogólnej sprawy kozackiej, nie przeciw królowi i Rzplitej – jak wówczas głosił – lecz przeciw »królewiętom«.
Przybywszy na Zaporoże pod koniec r. 1647, Ch. rozpoczął agitację za powstaniem w celu obalenia ordynacji kozackiej z r. 1638. Wieści o jego poufnych pertraktacjach z królem i o sekretnym przywileju królewskim, przywracającym dawne wolności kozackie, nadawały jego akcji pozór legalności i jednały mu licznych stronników. Pod koniec stycznia 1648 r. zbuntował stojący w Siczy garnizon Kozaków rejestrowych. Już w lutym miał gotowy sojusz z Tatarami. Na wiadomość o tym ruszył hetman Mikołaj Potocki 15 II na Ukrainę, a pragnąc nie dopuścić Ch-go do jego włości, wysłał przodem na Zaporoże swego syna Stefana z oddziałem wojska kwarcianego i rejestrowych Kozaków. Oddział ten natknął się w stepach u Żółtych Wód na Ch-go i Tatarów i 15 V został zupełnie zniesiony. Wzmocniony tym sukcesem, Ch. wpadł pod Korsuniem 26 V na cofającą się główną armię polską, liczącą niespełna 6.000 ludzi, i rozgromił ją doszczętnie.
Wieść o zwycięstwie Ch-go wywołała olbrzymie wrażenie w całym państwie. Powstanie rozgorzało z żywiołową szybkością. Sfery rządzące straciły głowę, a śmierć króla Władysława IV jeszcze bardziej zagmatwała położenie. Tymczasem Ch. stanął obozem pod Białą Cerkwią, przerywając na trzy miesiące operacje wojenne. Ta przerwa stała się wielką zagadką dla historyków. Zarzucano Ch-mu, że nie umiał wyzyskać odniesionych zwycięstw, że nie skorzystał z zamętu w państwie, by śmiało uderzyć wprost na Warszawę. Otóż przerwa w operacjach wojennych była koniecznością, bo Tatarzy zaraz po korsuńskiej bitwie powrócili do domu, świeże ich oddziały nadeszły dopiero we wrześniu, zgromadzone zaś pod Białą Cerkwią wojsko kozackie składało się z niewyszkolonych żołnierzy. Stawszy się panem całego Podnieprza, musiał Ch. zająć się jego organizacją. Dopiero stworzywszy silną podstawę operacyjną na Podnieprzu, ruszył we wrześniu 1648 w głąb Rzplitej, odniósł 23 IX walne zwycięstwo pod Piławcami, obległ w październiku Lwów, a w listopadzie Zamość.
Tymczasem w Warszawie toczyła się walka elekcyjna. Trudno rozstrzygnąć, czy Ch. rzeczywiście szczerze popierał kandydaturę Jana Kazimierza. Faktem jest, że odprawiając pod Zamościem poselstwo siedmiogrodzkie, zachęcił Jerzego I. Rakoczego do podtrzymania kandydatury syna na tron polski, obiecując mu pomoc. Zaraz po wyborze Jana Kazimierza nastąpiła wymiana poselstw między nowym królem i hetmanem kozackim. Zapewnienie króla, że wnet wyśle komisję w celu zaspokojenia żądań kozackich, skłoniło Ch-go do przerwania oblężenia Zamościa i do powrotu. W Kijowie witano go uroczyście jako bohatera i »drugiego Mesjasza«. Tutaj odbywał narady z przedstawicielami wyższego duchowieństwa i mieszczaństwa, które, wedle Hruszewskiego, wywarły stanowczy wpływ na jego dalszą orientację polityczną i uczyniły zeń szermierza państwowej niezależności Ukrainy. Z Kijowa prowadził dalsze rokowania z Siedmiogrodem, nawiązał stosunki z Moskwą, Turcją, Mołdawią i Wołoszczyzną. Prowadzone w tej atmosferze w lutym i marcu 1649 rokowania nie mogły doprowadzić do porozumienia. Z obu stron przygotowywano się więc do nowej kampanii. Główne operacje wojenne zapoczątkował Ch. w czerwcu 1649. 8 VII przystąpił do oblężenia obozu pod Zbarażem, w którym zamknęła się armia polska. Na odsiecz oblężonym wyruszył sam król. Ch. pozostawił część wojska pod Zbarażem, a z głównymi siłami ruszył na spotkanie króla. Pod Zborowem w dwudniowej bitwie (15 i 16 VIII) Ch. osiągnął stanowczą przewagę, lecz chan tatarski Islam Girej dał się pozyskać kanclerzowi Ossolińskiemu na pośrednika pokoju. Pod naciskiem chana musiał Ch. znacznie zredukować swoje pierwotne żądania. Chan objął gwarancję dotrzymania traktatu. Ch. przybył do królewskiego namiotu, gdzie złożył hołd i uzyskał przebaczenie. Spod Zborowa udał się wprost do Czehrynia (wiadomość o jego powtórnym wjeździe triumfalnym do Kijowa jest wymysłem Kostomarowa). Wśród postanowień pokoju zborowskiego znajdowały się warunki dla obu stron przykre: dla rządu polskiego zniesienie unii kościelnej, co musiało wywołać sprzeciw duchowieństwa katolickiego i stolicy apostolskiej; dla hetmana przywrócenie włościan do poddaństwa pańszczyźnianego oraz zgoda na powrót możnowładców na latyfundia ukraińskie. Ch. starał się zachować to ostatnie postanowienie w tajemnicy, a kilkakrotne próby przekonały go o niemożliwości jego wykonania bez wywołania rewolucji we własnym wojsku. Na sejmie warszawskim przy końcu r. 1649, kiedy król postanowienie o unii wyłączył spod ratyfikacji, a metropolity kijowskiego wbrew paktom nie wpuszczono do senatu, stało się oczywistym, że pokój zborowski nie da się utrzymać na dłuższą metę. Ch. starał się wykorzystać r. 1650, by wojnę przygotować pod względem dyplomatycznym jak najlepiej. Intrygował przez posłów, by wciągnąć Polskę w konflikt z Moskwą, Turcją lub przynajmniej Siedmiogrodem. Do Turcji wysłał w lecie 1650 r. poselstwo z oświadczeniem gotowości do poddaństwa. W odpowiedzi na to przybyło w kwietniu 1651 r. na Ukrainę uroczyste poselstwo tureckie z dyplomem, w którym sułtan przyjmował Ch-go pod swoją opiekę jako stróża Porty Ottomańskiej i wzywał go do przysłania do Porty swego stałego rezydenta. Lecz te kombinacje na razie zawiodły. Chan żądał współudziału Kozaków w wyprawie na Moskwę, co popchnęłoby Moskwę w objęcia Polski; odmowa zaś pomocy zraziłaby jedynego sprzymierzeńca, jakiego hetman dotychczas posiadał. Ch. poradził sobie, namawiając chana, by zamiast na Moskwę uderzył na Mołdawię. We wrześniu 1650 wojska tatarsko-kozackie wtargnęły do Mołdawii. Hospodar Lupul musiał z Ch-im zawrzeć sojusz, a umówione małżeństwo syna hetmańskiego z młodszą hospodarówną miało ten sojusz utrwalić.
Już w lutym 1651 rozpoczęły się podjazdowe walki na Podolu. Różne okoliczności przewlekły główne operacje do lata. W tym czasie Ch. przeżył tragedię rodzinną. Po bitwie pod Korsuniem zabrał do siebie żonę Czaplińskiego i zaślubił ją za dyspensą patriarchy. Przebywając w maju 1651 w obozie, dowiedział się, że żona zdradza go ze skarbnikiem i że tenże sprzeniewierzył część pieniędzy. Polecił więc synowi Tymoszowi przeprowadzić śledztwo i w razie stwierdzenia winy powiesić oboje, co też zostało wykonane. Ten wypadek wywołał wstrząs w duszy hetmana. Dopiero w czerwcu przybył chan z ordami i oba wojska ruszyły na spotkanie armii polskiej. Trzydniowa bitwa pod Beresteczkiem (28–30 VI 1651) skończyła się zwycięstwem Polaków. Tłumaczenie tego zwycięstwa zdradą chana, tak często spotykane w historiografii, jest nieuzasadnione. Bitwę rozstrzygnęły: wielka przewaga artylerii polskiej, zastosowanie przez króla nowego szyku bojowego i nieudatny manewr piechoty kozackiej, która, wysłana w celu głębokiego obejścia pozycji polskich, nie przybyła w decydującej chwili na plac boju. Opowiadanie o porwaniu Ch-go przez uciekającego spod Beresteczka chana – to legenda, mająca usprawiedliwić jego nagły odjazd od wojska, by jak najśpieszniej zorganizować nową obronę Ukrainy. Jakoż już w dwa tygodnie później odbył w Białej Cerkwi szereg narad ze starszyzną kozacką i rozesłał uniwersały mobilizacyjne. 20 VIII przeniósł kwaterę do Korsunia; tam nadeszła świeża pomoc tatarska, tam też w pierwszych dniach sierpnia odprawił gody weselne, pojmując trzecią żonę Hannę, z rodziny Zołotarenków, wdowę po pułkowniku Filipie. Tymczasem z północy nadciągnęła armia litewska i zajęła Kijów, a nieco później przybyła spod Beresteczka armia polska, którą po powrocie pospolitego ruszenia i króla do domu dowodził M. Potocki. Wreszcie 28 IX przyszło w Białej Cerkwi do zawarcia pokoju, który znacznie ograniczał terytorium i liczbę Kozaków. Nie uzyskał on ratyfikacji, gdyż sejm, zebrany w styczniu 1652, został zerwany. Wnet wytworzyły się nowe komplikacje. Wojska polskie, rozłożone w Czernihowszczyźnie, podejmowały w interesie magnatów karne wyprawy, a Ch., usiłując za wszelką cenę utrzymać zawarty pokój, karał gardłem przywódców ruchawek włościańskich. Skutkiem tego wśród mas kozackich szerzył się groźny ferment przeciw hetmanowi. Ch. stał się przedmiotem nienawiści: na całej Ukrainie złorzeczono mu, układano przeciw niemu pieśni, nazywano go pachołkiem polskich magnatów. Wreszcie uległ naporowi opinii, zwołał z początkiem maja 1652 wielką radę do Czehrynia, na której uchwalono wystąpić orężnie przeciw Polsce i wysłano poselstwa do cara i do chana z prośbą o pomoc. Pierwsze uderzenie skierował Ch. przeciw intrygantowi Lupulowi. Mołdawia odgrywała w planach hetmana kozackiego ważną rolę: przez Lupula spodziewał się pozyskać J. Radziwiłła. Utworzywszy związek elementów prawosławnych i dysydenckich w Polsce, zamierzał wprowadzić Rakoczego na tron polski i przetworzyć Rzplitą w federację Polski, Ukrainy i Litwy jako państw samodzielnych. Próbował zastąpić mu drogę hetman polny Kalinowski, ale poniósł 2 VI 1652 pod Batohem druzgoczącą klęskę, w której sam poległ. Do wyprawy na Mołdawię nie doszło. Po krótkim oblężeniu Kamieńca Podol. powrócił Ch. do domu, zwalając w liście do króla na Kalinowskiego winę za zaszłe wypadki. Znowu zaczął gorączkowo poszukiwać sojuszników do dalszej walki z Polską. Głównym jego dążeniem było uzyskać pomoc od cara, pertraktacje zaś z Turcją służyły tylko do wywarcia nacisku na rząd moskiewski. Hospodar mołdawski wkroczył wreszcie na drogę, na którą prowadził go Ch.: po weselu hospodarówny z Tymoszem zapragnął odegrać rolę pośrednika między Polską i Ukrainą. Lecz właśnie w tym momencie wskutek przewrotu na Mołdawii nastąpiła nagła zmiana położenia. Ch. wysłał usuniętemu z tronu Lupulowi pomoc, sam zaś z główną armią kozacko-tatarską dotarł w połowie czerwca do Zbrucza. Tutaj przyszło do ostrego zatargu z Tatarami, którzy po drodze plądrowali wsie ukraińskie, a wiadomość o klęsce oddziału kozackiego na Wołoszczyźnie wzburzyła czerń kozacką przeciw bałkańskiej polityce hetmana. Krytyczne położenie Ch-go postanowił wykorzystać król polski, by powstaniu ukraińskiemu zadać cios stanowczy. Uchyliwszy pośrednictwo cara, w sierpniu ruszył ku Kamieńcowi Podol. Operacje wojenne zogniskowały się w dwóch punktach: pod Suczawą i pod Żwańcem, gdzie armia polska zetknęła się z Ch-im i Tatarami. Pod Żwańcem nie przyszło do poważniejszych bojów; Kozacy i Tatarzy osaczyli obóz królewski ze wszystkich stron. Lecz tutaj znowu (jak pod Zborowem) chan nie chciał dopuścić do triumfu Kozaków i bez wiadomości Ch-go zawarł 15 XII 1653 z Polską pokój na warunkach podobnych do traktatu zborowskiego.
Począwszy od czerwca 1653 r., Ch. słał do Moskwy jedne po drugich poselstwa, domagając się przyjęcia Ukrainy pod opiekę cara. Rząd moskiewski zwlekał, oczekując na wynik poselstwa, wysłanego do Polski. Po powrocie tegoż sobór uchwalił 11 X przyjąć Ch-go pod protekcję carską i wypowiedzieć Polsce wojnę. Dopiero po zakończeniu kampanii żwanieckiej Ch. zaprosił Buturlina do Perejasławia, gdzie 18 I odbył się uroczysty akt, który stał się punktem zwrotnym w dalszym rozwoju dziejowym Europy wschodniej. Poddanie Ukrainy pod »rękę carską« odbyło się na razie przy ogólnym zastrzeżeniu »wszystkich praw i wolności« nie tylko Kozaków, lecz także innych stanów. Dokładniej sprecyzowano punkta umowy w marcu w Moskwie. Pozyskawszy w ten sposób pomoc i opiekę cara, Ch. słał poselstwa do Krymu i Konstantynopola, by nie dopuścić do groźnego dla Ukrainy sojuszu Tatarów z Polską. To się jednak nie udało. Z końcem października przybył do Czehrynia poseł nowego chana z żądaniem natychmiastowego zerwania sojuszu z Moskwą. Wkrótce potem Tatarzy wtargnęli do Bracławszczyzny, by złączyć się armią polską. Zaczęło się systematyczne pustoszenie kraju, któremu Ch. nie przeciwdziałał, nie czując się na siłach do stawienia czoła zjednoczonym wojskom polsko-tatarskim. Dopiero otrzymawszy w styczniu 1655 posiłki moskiewskie, stoczył 29 I–2 II nierozstrzygniętą bitwę pod Ochmatowem. Z nastaniem wiosny zaczęła się nowa gra dyplomatyczna. Na Ukrainę przybyło poselstwo tureckie, obiecując pomoc tatarską w razie zerwania z Moskwą. Zjawił się poseł szwedzki; nawet Rakoczy znowu nawiązał przerwane w r. 1653 stosunki. Jan Kazimierz, zagrożony napadem Szwedów, w uniwersale z 4 V przyrzekał częściowe zrównanie Kozaków ze szlachtą a nawet wyzwolenie włościaństwa ukraińskiego z pańszczyźnianego poddaństwa. Zebrany 19 V sejm wybrał komisję do rokowań z Ch-im. Lecz właśnie wówczas przybyła na Ukrainę armia moskiewska pod wodzą Buturlina, i oba wojska, kozackie i moskiewskie, ruszyły na zachód. Oblężenie Lwowa, podczas którego zniesiono St. Potockiego pod Gródkiem, przeciągnęło się do listopada i stało się powodem zatargu ze zdobywcą i »protektorem« Polski, Karolem X Gustawem.
Psuły się też coraz bardziej stosunki kozaków z Moskwą z powodu zatargów o Białą Ruś. Niechęć hetmana wzrosła jeszcze, gdy niemal jednocześnie car po zdobyciu Wilna dał do zrozumienia, że także i zachodnioruskie ziemie uważa za swoją bezpośrednią własność. Dlatego Ch. oblężenie Lwowa prowadził opieszale, bojąc się, by w razie zdobycia Buturlin nie osadził tam załogi moskiewskiej, i wreszcie zadowolnił się bardzo małym okupem. To też poselstwo Lubowickiego, wysłane przez Jana Kazimierza ze Śląska z listem i podarunkiem królowej do żony Ch-go, trafiło na grunt podatny. Hetman oświadczył gotowość ustąpienia królowi-wygnańcowi ziem zachodnio-ukraińskich w tej oczywiście myśli, że w ten sposób przeszkodzi ich zagarnięciu przez Moskwę lub Szwedów. Powracające spod Lwowa wojska spotkały się pod Jezierną z Tatarami, gdzie 20 XI stoczyły bitwę strategicznie przegraną. Po bitwie chan zdołał zobowiązać Ch-go do pomagania J. Kazimierzowi. Po załamaniu się sukcesów oręża szwedzkiego Jan Kazimierz wrócił do Polski i kilkakrotnie przynaglał hetmana kozackiego do przysłania mu pomocy, a gdy to nie skutkowało, zaofiarował carowi przymierze i obiór na następcę tronu w Polsce. Odtąd Ch. tym mocniej trzymał z wrogami Polski. Uzyskawszy zapewnienie udziału w rozbiorze Rzplitej, hetman zobowiązał się pomóc Rakoczemu silnym oddziałem kozackim do odebrania J. Kazimierzowi resztek państwa. Tylko co do ziem zachodnioruskich nie było zgody ani ze Szwedem ani z Siedmiogrodzianinem. Przybyły w styczniu do Czehrynia poseł szwedzki Welling musiał wracać z niczym, gdyż Ch. twardo żądał dla Kozaków wszystkich ziem, »jak daleko sięga religia grecka i ich język«. Pertraktując dalej, wysłał hetman z początkiem stycznia Zdanowicza na pomoc Rakoczemu, poleciwszy mu nadewszystko zająć ziemie zachodnioruskie. Wszystkie zdobyte miasta miano obsadzać załogami kozackimi i organizować w nich własny aparat administracyjny. Naprzód powstał kozacki okręg na Wołyniu. Po zdobyciu Brześcia Lit. (17 V) zgromadzona na sejmiku szlachta pińska poddała się pod zwierzchnictwo Ch-go; to samo uczyniła szlachta okręgów turowskiego i dawidgrodzkiego. Tymczasem na dworze polskim podjęto jeszcze jedną próbę porozumienia z Ch-im. W styczniu 1657 wysłano St. Bieniewskiego z instrukcją w duchu warunków z r. 1655. W tymże kierunku miał działać wysłany równocześnie od cesarza Piotr Parczewicz. Ch. przetrzymał oba poselstwa przez trzy miesiące, wykorzystując dyplomatycznie ich przybycie. Rokowania hetmana z posłami szwedzkimi i wysłanie pomocy Rakoczemu wywołały w Moskwie poważne zaniepokojenie. W połowie czerwca prawie równocześnie przybyli do Czehrynia F. Buturlin i poseł szwedzki Lilliecrona. By uspokoić posła carskiego, Ch. wydał rozkaz odwołujący Zdanowicza z terenu wojny, co mu przyszło tym łatwiej, że między wodzem kozackim i księciem siedmiogrodzkim przyszło do ostrych nieporozumień, a cała impreza Rakoczego wzięła niepomyślny dlań obrót. Końca rokowań z poselstwem szwedzkim Ch. nie dożył.
Już w zimie 1656/7 zachorował; z nadejściem wiosny pomyślał o następcy. Zebrana w połowie kwietnia Rada kozacka uznała, że następcą ma być jego syn Jerzy. W wojsku wszczęła się agitacja za oddaniem buławy J. Wyhowskiemu, co bardzo gniewało starego hetmana, lecz wiadomość, że kazał Wyhowskiego zakuć w kajdany, jest późniejszą legendą. Wieść o buncie oddziału kozackiego, wysłanego, by ratować Rakoczego od Tatarów (zob. art. Ch. Jerzy), wzburzyła chorego do tego stopnia, że rażony apopleksją stracił mowę i 6 VIII z rana zakończył żywot. Uroczysty pogrzeb w cerkwi w Subotowie odbył się 2 IX 1657.
Nowoczesna historiografia na ogół nie docenia osobistości Ch-go. Najbardziej bezstronnie i najtrafniej osądził go L. Kubala. Powszechnie najwięcej zastrzeżeń wywołuje jego polityka zagraniczna. Że była chaotyczna i niekonsekwentna, to prawda, lecz należy zdać sobie sprawę, czy nowopowstający organizm państwowy, pragnący wywalczyć sobie prawo istnienia, mógł wśród danych warunków prowadzić inną. Dopiero dłuższa tradycja państwowości ustala trwałe systemy aliansów i antagonizmów. Dążeniem Ch-go było rozerwanie systemu mocarstwowego w Europie wschodniej, który ustalił się w 30. latach XVII w., by wśród skłóconych: Polski, Moskwy, Turcji i Szwecji stworzyć wolne miejsce dla Ukrainy jako nowego czynnika międzynarodowego. Początkowo musiał wiązać się z Tatarami, chociaż wiedział, jak niepopularny wśród ludności ukraińskiej i niepewny ten sojusznik. Starał się więc mieć jeszcze sprzymierzeńca w odwodzie. Usiłował nie dopuścić do zaatakowania Ukrainy z dwóch stron równocześnie, co mu się na ogół udawało. W operacjach wojennych cechowały go rozwaga i ostrożność. Największy podziw wywołuje jego geniusz organizatorski. Wśród ogólnego chaosu, który zapanował po bitwie korsuńskiej, potrafił zorganizować administrację, finanse, sądownictwo, policję, słowem stworzyć cały aparat państwowy, zapewnić wojsku dostarczanie żywności i amunicji. Skoro we współczesnych listach i pamiętnikach czytamy, że w zdobytych pozycjach kozackich znajdywano obfite zapasy żywności i sprzętu wojennego, a w kasie hetmańskiej nigdy nie brakło pieniędzy, skoro mobilizacje kozackie odbywały się szybko i gładko, skoro podróżujący w r. 1653 przez Ukrainę archidiakon Paweł z Aleppu wyraża podziw dla panującego tam ładu i bezpieczeństwa, to widocznie ten kozacki aparat państwowy funkcjonował wcale sprawnie. Posiadał też Ch. przy gwałtownym temperamencie niespożyty zasób energii. Wiadomo, że osobistości kierujące nigdzie nie zużywają się tak szybko, jak w powstaniach i rewolucjach. A przecież Ch. potrafił wśród zmiennych kolei losów przez 10 lat wytrwać na swym trudnym stanowisku i umierając, przekazać buławę hetmańską synowi. On jedyny umiał masy kozackie i włościańskie utrzymać w karności, posłuszeństwie i jedności na zewnątrz, uzgadniać sprzeczne interesy klasowe, czego żaden z jego następców nie potrafił. Wreszcie odznaczał się umiejętnością dobierania sobie odpowiednich pomocników i wykonawców swej woli. Możemy więc, nie popadając w przesadę, uznać Ch-go za najwybitniejszą osobistość ówczesnej Europy wschodniej.
Portrety Ch-go należą do dwóch typów: 1) rycina Wilh. Hondiusa, drukowana w Gdańsku 1651 r., najstarszy i prawdopodobnie najbardziej autentyczny portret. W kilka lat później przerytowali ją Konrad Waumans i J. Meyssens w Antwerpii. Portrety umieszczone w różnych wydawnictwach XVII w. – to prawie wyłącznie naśladowania grawiury Hondiusa. Nowoczesną przeróbkę wykonał Matejko. Portret w Muzeum W. Tarnowskiego w Czernihowie należy również do tego typu. 2) rycina nieznanego artysty w książce: »Elogii dei capitani illustri scritti da Lorenzo Napoletano, barone di Pianura«, wydanej w Wenecji 1683 r., przedstawia typ odmienny w czapce tatarskiej bez piór, w ramach ośmiokątnych. Oba typy i ich odmiany (w liczbie 8) wydane u Antonowycza i Beca (Istor. diejatieli).
Z nader obfitej literatury podajemy rzeczy ważniejsze: Kostomarow, Bogdan Chmielnicki, 2 tomy, 1859, 2. wyd. w 3 t. 1870, potem jeszcze kilka wydań; Maksymowicz M., Pisma o B. Chmielnickom 1859–1860 (Sobr. Soczinienij t. I); Szajnocha, Dwa lata dziejów naszych, 1865; Karpow, Naczało istor. diejatielnosti B. Chmieln., 1873; Kostomarow, B. Chmieln., dannik Otomanskoj Porty (»Wiestnik Jewropy« 1878); Bucinski, O B. Chmielnickom, 1882; Kubala, Szkice historyczne (od r. 1873, »Przewod. nauk. i liter.« potem osobno: ser. I–II 1880–1, wyd. 4. 1901, ser. III 1910, ser. IV 1914); Antonowicz W. i Bec, Istoriczesk. diejatieli jugo-zap. Rossii, 1883; Kulisz, Otpadienije Malorossii ot Polszi, 3 tomy, 1888–9; Karpow, W zaszczitu B. Chmieln. »Cztienija Mosk. Ob-wa Ist. i Driewn.«, 1889); Korzon, O Chmielnickim sądy Kulisza i Karpowa (»Kw. Hist.« 1892); Czermak W., Plany wojny tur. Władysława IV (»Rozpr. wydz. histor.-filoz.« 1895, t. 31); Hruszewski M., Chmelnycki i chmelnyczczyna, »Zapysky Nauk. Tow. im. Szewczenka« 1898, t. 23–4; Tomasziwski St., Narodni ruchy w Hałyckij Rusy 1648 r. (tamże); Rawita-Gawroński Fr., B. Chmielnicki, 1906–9, 2 tomy; tenże, Poselstwo Bieniewskiego, 1907; Korduba, Wenećkie posolstwo do Chmeln. 1650 r., «Zapysky Nauk. Tow. im. Szewcz.«, t. 78; tenże, Proba awstrijśkoho poserednyctwa miż Chm. i Polszczeju (tamże t. 84); Gawlik M., Projekt unii rosyjsko-polskiej 1656–8, »Kwart. Hist.« 1909; Korduba, Borot’ba za polśkyj prestił po smerty Wołodysława IV. (Żereła do ist. Ukrajiny-Rusy, t. 12, wstęp); »Z dziejów Ukrainy«, zbiór red. W. Lipiński, 1912; Kamanin J., Pochożdennje B. Chmelnyćkoho (»Zapysky Ukr. Nauk. Tow. w Kyjiwi«, t. 12); Tomasziwski St., Perszyj pochid B. Chmelnyćkoho w Hałyczynu (Żereła do ist. Ukr.-Rusy, t. 6, wstęp); Kamanin I., Uczastie jużno-russkago nasielenija w wozstanii B. Chmieln. (Archiw jugo-zap. Rossii, dział III, t. 4, wstęp); Rosenfeld I., Prisojedinienie Małorossii k Rossii, 1915; Kamanin J., Dogowory B. Chmieln. (»Sbornik Kiew. Kommissii«, t. II); Kubala, Wojna brandenb. i najazd Rakoczego, 1917; Lipiński W., Ukrajina na perełomi, 1920; Hruszewski M., Istorija Ukrajiny-Rusy, 1922, t. VIII cz. 2 i 3, 1928–31, t. IX, cz. 1 i 2; Korduba, Miż Zamostjem ta Zborowom (»Zapysky Nauk. Tow. im. Szewcz.«, t. 133); Laszczenko, Uhoda Perejasławśka (»Juwił. Zbirnyk w czest’ St. Dnistrianśkoho«, 1925); Korduba, Nowi pryczynky do poczatkiw chmelnyczczyny (»Zap. Nauk. Tow. im. Szewcz.«, t. 144–45); Szczerbyna, Do pytannia pro statti B. Chmeln. (»Juwił. Zbirn. na poszanu M. Hruszewśkoho« 1928, t. I); Petrowski M., Z lehend chmelnyczczyny (tamże); Miakotin W., Perejasławskij dogowor 1654 (»Sbornik posw. P. N. Miliukowu« 1929); Petrowski M., Pryczynok do pytannja pro statti B. Chmeln. (»Zapysky Niżynśkoho Inst. Nar. Osw.«, t. IX); Hruszewski M., Z prywodu łystuwannia B. Chm. z Otom. Portoju (»Ukrajina« t. 42); Korduba, Der Ukraine Niedergang und Aufschwung (»Zeitschr. für osteurop. Gesch.« 1932, VI zesz. 1–3); Frąś L., Obrona Zbaraża, 1932; tenże Bitwa pod Zborowem (»Kwart. Histor.« 1932); Latacz E., Ugoda zborowska a plany tureckie J. Kazim. (»Historia« 1933, nr 3); Tomkiewicz W., Jeremi Wiśniowiecki, 1933; Korduba, Jeremias Wiśniowiecki im Lichte der neuen Forschung (»Zeitschr. f. osteurop. Gesch.« 1934, VIII, zesz. 2); Jakowliw A., Ukrajinśko-moskowśki dohowory, 1934; Górka O., »Ogniem i mieczem« a rzeczywistość histor., 1934.
Źródła: Pamiatniki izd. kijewsk. wriemen. kommiss. 1845–52, I–III, wyd. Iwaniszew (akty z arch. polskich); Grabowski, Ojczyste spominki, 1845, II; Michałowski Jak., Księga pamiętnicza, 1864; Akty zap. Rossii, V (uniwersały i nadania Ch-go); Akty jużnoj i zap. Rossii, 1861, III, 1872, VII, 1875, VIII, wydane przez Kulisza i Kostomarowa, 1878, X, 1879, XI, 1889, XIV, wydane przez Karpowa (z moskiewskich prikazów); Akty Moskowsk. gosud., 1894, II (relacje gońców z Ukrainy); Materiały dla istor. ekon. jurid. i obszczestw. byta Małorossii, (1901) I i (1909) III, wyd. pod red. M. Wasilenki (akty urzęd. hetm. i wojsk.); Archiw jugo-zap. Rossii, (1914), dział III, t. IV, wyd. J. Kamanin (z akt sądowych i rkp. B. Publ. w Pet.), 1908, VI, wyd. Mołczanowski (z arch. szwedzkich); Sbornik statiej i matieriałów jugo-zap. Rossii, I–II, wyd. J. Kamanin (z Arch. Minist. Spr. Zagr. w Moskwie i zbiór Antonowicza relacyj nunc. Torresa); Żereła do istor. Ukr.-Rusy, 1898, IV i 1901, V, wyd. St. Tomasziwski (akty halickie), 1911, XII, wyd. Korduba (z arch. zagranicznych), 1924, XVI, wyd. St. Tomasziwski (relacje nuncjuszów); Tomasziwski St., Do istorii perełomu chmelnyczczyny (Jubil. Zbirn. na poszanu D. Bahalija 1927, listy P. Doni z r. 1653). Z wydawnictw węgierskich: Szilágyiego A., Monum. Hungariae Hist. (1874–5), dział I t. 23–4, akty i korespondencja Rakoczych). Transsylvania et bellum boreo-orientale, 2 tomy, 1890–1 (z arch. zagranicznych). Z rumuńskich: Documente priv. la istoria Românilor, wyd. Hurmuzaki, 1882–4, IV, cz. 1–2 1885–6, V cz. 1–2 1894, VIII, 1897, IX cz. 1 (przeważnie sprawozd. posłów weneckich), Supplem. II, 1900, z arch. polskich, II, t. III, cz. 1. Wobec masy źródeł dokumentalnych mają obecnie utwory współczesnych pisarzy polskich: Jerlicza, Temberskiego, Kojałowicza, Pastoriusza, Twardowskiego, Rudawskiego, Kochowskiego i Grondskiego, tudzież ukraińskich: Mużyłiwskiego, Samowydcia i późniejszych Hrabianki i Wełyczki, tylko podrzędne znaczenie. Ważniejsze są diariusze i pamiętniki: Albr. Radziwiłła, wyd. w tłum. na język polski (w skróceniu) 1839; Jemiołowskiego Mik., 1850; relacje o oblężeniu Lwowa Czechowicza Ch. (wyd. u Zubrzyckiego, Kronika m. Lwowa) i Kuszewicza S. (wyd. w Żereła do ist. Ukr.-Rusy, IV); Bytomskiego, Obsidio zamosciana (wyd. tamże, VI); Oświęcima St., Diariusz (Scriptores rer. polonicarum; XIX). Z obcych traktatów zasługują na uwagę: Tolck Ioosten, Origines et continuation de la guerre des cosaques, Amsterd. 1657; Chevalier P., Histoire de la guerre des cosaques, Paris 1663; Linage de Vauciennes, L’origine véritable du soulèvement des cosaques, Paris 1674; Vimina Alb., Historia delle guerre civili di Polonia, Wenecja 1761. Wyjątki z «Gazette de France« dotyczące wypadków na Ukrainie w l. 1649–51 wydał Borszczak I., »Litopyś« 1924, nr 6–7, 15–6. Ważnym źródłem jest opis podróży patr. Makariusza napisany w jęz. arabskim przez Pawła z Aleppu, wyd. w tłum. rosyjskim przez Murkosa (Moskwa 1896–1900), w tłum. francuskim przez B. Radu (Graffin-Nau, Patrologia orientalis, Paryż 1930, t. 23).
Miron Korduba