Szczurkiewicz Bolesław (1875–1933), aktor, reżyser, dyrektor teatrów.
Ur. 18 VIII we Lwowie, był synem Eliasza (Eliasa) i Julii z domu Ballon. Miał braci: Kazimierza oraz Leona Alojzego (ur. 1880), od r. 1910 zasiadającego w Radzie Miejskiej Lwowa, w l. 1918–24 naczelnika wydz. gospodarczego Min. Poczt i Telegrafów, a w r. 1929 dyrektora administracyjnego Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu.
S. uczęszczał do szkół we Lwowie. Na wieczorze ku czci Juliusza Słowackiego wszedł 17 IV 1892 do założonego tamże komitetu dla powołania miejscowego Teatru Ludowego. Następnie został sekretarzem (1893) powstałego w tym celu Towarzystwa, a w zorganizowanej przez nie szkole uczył się aktorstwa u Emila Derynga. Debiutował w r. 1894. Po ukończeniu szkoły był w r. 1895 aktorem wędrownego Teatru Polskiego im. Aleksandra Fredry ze Stanisławowa, kierowanego przez Władysława Antoniewskiego (4 VIII t.r. w Krynicy zagrał służącego Marcina w „Stowarzyszeniu kobiet wyższych” Andrzeja Fredry). W sezonie 1896/7 występował w kilkudziesięciu miejscowościach zaboru pruskiego wraz z Teatrem Objazdowym na W. Ks. Pozn. i Prusy Zachodnie, zorganizowanym przez Eugeniusza Majdrowicza i Mieczysława Skirmunta. Dn. 15 VI 1897 w Teatrze Letnim w Krakowie (w Parku Krakowskim), ucharakteryzowany na posła Ignacego Daszyńskiego, zagrał w antysocjalistycznej sztuce „Kusiciele ludu” Teodora Kalitowskiego, wystawionej przez Tow. im. Stanisława Moniuszki (przekształcone przez Jana Reckiego z zespołu ze Stanisławowa); 17 VI t.r. Daszyński z grupą robotników doprowadził do zerwania przedstawienia. W sezonie 1897/8 został S. aktorem teatru w Łodzi, dzierżawionego przez Michała Wołowskiego; z zespołem tym występował wielokrotnie poza stałą siedzibą, m.in. w Warszawie. Następnie w sezonie 1898/9 był aktorem Teatru Bagatela w Warszawie, a kolejne dwa sezony (1899–1901) pracował w kierowanym przez Edmunda Rygiera teatrze w Poznaniu, uczestnicząc także w jego letnich objazdach. Występując w sezonie 1901/2 w teatrze łódzkim, 28 IX 1901 na otwarcie Teatru Wielkiego zagrał w „Marcowym kawalerze” Józefa Blizińskiego; krótko należał do zespołu objazdowego Bolesława Bolesławskiego. W sezonie 1902/3 Józef Kotarbiński zaangażował go do teatru krakowskiego do ról «charakterystyczno-komicznych»; S. wystąpił m.in. w rolach epizodycznych w „Dziadach” Adama Mickiewicza, „Balladynie” Słowackiego, „Wyzwoleniu” i „Warszawiance” Stanisława Wyspiańskiego oraz jako Chochoł w „Weselu” tego autora (reż. Adolf Walewski). Choć był obsadzany w rolach drugorzędnych, uznał ten sezon za najważniejszy w dotychczasowej karierze. Latem 1904 wystąpił gościnnie we Lwowie. Zaangażowany ponownie do Teatru Polskiego w Poznaniu za dyrekcji Rygiera, występował tam w sezonie 1904/5. Początkowo «kawalarz i wesołek z niezłym spustem gardlanym», z czasem «doszedł do dużej techniki»; pozostała w nim jednak «jakaś obojętność na oklaski i sukcesy» (A. Grzymała-Siedlecki).
Jesienią 1905 został S. aktorem objazdowego Teatru Dramatycznego, zorganizowanego przez Wandę Siemaszkową i w październiku t.r. wyjechał z nim na tournée do Mińska Lit., Pińska i Homla. Od listopada do grudnia wchodził w skład zespołu objazdowego, kierowanego przez Siemaszkową i Józefa Puchniewskiego; występował wtedy w Wilnie, Grodnie, Brześciu Lit. i Kownie, a po odejściu Siemaszkowej, w styczniu 1906, w Białymstoku. Od marca t.r. grał ponownie w trupie Puchniewskiego w Wilnie. Jesienią t.r. został aktorem i reżyserem pierwszego od r. 1864 stałego teatru polskiego w Wilnie, zorganizowanego przez Nunę Młodziejowską; 17 X 1906 uczestniczył w przedstawieniu inauguracyjnym w sali wileńskiego Ratusza. Dn. 8 XII t.r. zagrał Guślarza w „Dziadach” (reż. Józef Popławski), wystawionych w zaborze rosyjskim po raz pierwszy prawie w całości. Odtworzył w r. 1907 główne role w „Ijoli” Jerzego Żuławskiego (luty) i „Złotym runie” Stanisława Przybyszewskiego (sierpień). Gościnnie wystąpił w lipcu t.r. w Lwowskim Teatrze Ludowym Miłośników Sceny jako Jan Skrzynecki w „Warszawiance”. Dn. 10 XI w pokazanym po raz pierwszy w zaborze rosyjskim „Weselu” Wyspiańskiego (reż. Popławski) zagrał Chochoła, a 24 XII w prapremierze „Sędziów” tego autora (reż. Młodziejowska i Popławski) wystąpił jako Dziad. Z inicjatywy S-a zawiązano t.r. w Wilnie Tow. Popierania Sceny Polskiej. Na swoim benefisie 26 I 1908 wystąpił w „Szkole” Zygmunta Kaweckiego. Dn. 7 VIII t.r. poślubił Młodziejowską, po czym został współdyrektorem (formalnie «głównym administratorem») teatru w Wilnie. T.r. grał w komediach Aleksandra Fredry: w lutym Łatkę w „Dożywociu”, a we wrześniu Rejenta w „Zemście”. Wystawiona przez Szczurkiewiczów 12 VI 1909 „Lilla Weneda” Słowackiego w inscenizacji i z dekoracjami Ferdynanda Ruszczyca (reż. Popławski), przeszła do historii teatru polskiego. S. w lutym 1910 zagrał Jenialkiewicza w „Wielkim człowieku do małych interesów” Aleksandra Fredry (reż. Kazimierz Okornicki), lecz już 13 III t.r. oboje małżonkowie, zrujnowani finansowo prowadzeniem teatru, złożyli dyrekcję i wyjechali z Wilna.
W sezonie 1910/11 występował S. razem z żoną w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie. Zagrał wówczas m.in. Bielskiego w „Śmierci Iwana Groźnego” A. Tołstoja, Brzydkiewicza w „Żydach” Józefa Korzeniowskiego i Starostę Jana Sanockiego w „Zawiszy Czarnym” Słowackiego. Latem 1912 przebywał z żoną w Berlinie i Paryżu. T.r. wygrał konkurs na dyrektora Teatru Polskiego w Poznaniu; stanowisko to sprawował odtąd wspólnie z żoną. Dn. 6 IX Szczurkiewiczowie otworzyli sezon na poznańskiej scenie dramatycznej „Bolesławem Śmiałym”, wg prapremierowego układu Wyspiańskiego (reż. i rola główna Józef Sosnowski), a na scenie operowej 8 X „Mazepą” Adama Münchheimera. Dn. 19 X odbyła się w Teatrze Polskim premiera „Cyganerii warszawskiej” Adolfa Nowaczyńskiego w reżyserii S-a. Ambicją obojga dyrektorów było stworzenie w Poznaniu teatru dramatycznego w miejsce dotychczasowej sceny o charakterze raczej prowincjonalnym, z przewagą repertuaru muzycznego. W ciągu dwóch sezonów pokazano w Teatrze Polskim inscenizacje dramatów Wyspiańskiego, Słowackiego, Przybyszewskiego, W. Shakespeare’a, M. Maeterlincka, A. Strindberga i H. Ibsena. S. z żoną dokonali też modernizacji sceny, wprowadzając nowe oświetlenie i horyzont panoramiczny. W maju 1913 teatr poznański występował w Berlinie; na zaproszenie Tow. Młodzieży Polskiej odegrał „Zemstę”, a na zaproszenie Tow. Przemysłowców Polskich – „Dziady”. Ponownie wystąpili w Berlinie wiosną 1914; pokazano m.in. „Mazepę” Słowackiego, „Sędziów” Wyspiańskiego i „Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry. Drugi sezon Teatru Polskiego w Poznaniu został zamknięty 30 IV t.r.
Wybuch pierwszej wojny światowej zastał S-a w Warszawie. Wobec zbliżania się frontu musiał jako obywatel austriacki ewakuować się do Rosji. Od września 1915 był w Moskwie aktorem w «działowym» Teatrze Polskim, zorganizowanym przez Bronisława Skąpskiego. W październiku t.r. podjął współpracę z powstałym miesiąc wcześniej moskiewskim tygodnikiem „Echo Polskie” Aleksandra Lednickiego. Po upadku «działówki» Skąpskiego zorganizował w Moskwie zespół p.n. Teatr Polski Narodowy, w którym był kierownikiem artystycznym i organizatorem przedstawień. Działalność rozpoczął 23 XI wystawieniem „Sędziów” i „Warszawianki” (reż. Stefan Jaracz). W repertuarze znalazły się: „Betlejem polskie” Lucjana Rydla (reż. Jaracz), „Dom otwarty” Michała Bałuckiego (reż. Władysław Lenczewski) oraz „Wicek i Wacek” Zygmunta Przybylskiego (reż. Jaracz), w których S. zagrał Klepackiego; pokazano też „Damy i huzarów” Fredry, w reżyserii S-a i z nim samym w roli Rotmistrza, a także „Ahaswera” Gabrieli Zapolskiej i „Śluby panieńskie”. Po upadku 15 II 1916 Teatru Polskiego Narodowego przeniósł się S. do Kijowa. Razem z żoną dołączył do Teatru Studya Stanisławy Wysockiej, w którym zapoznał się z metodą gry aktorskiej K. Stanisławskiego (zmodyfikowaną przez Wysocką). Wystąpił w spektaklach reżyserowanych przez Wysocką: „Upiorach” Ibsena (jako Pastor, 9 XI 1916), „Intruzie” Maeterlincka (14 XII 1916) oraz „Pannie mężatce” Korzeniowskiego (jako Major, 11 I 1917). Dn. 13 IV 1917 wszedł do tymczasowego zarządu utworzonego w Kijowie ZASP. Opuścił z żoną Kijów 21 II 1918 pociągiem Czerwonego Krzyża w transporcie liczącym ponad 500 osób; zapewne 2 III t.r. dotarli oboje do Lwowa, a w kwietniu wrócili do Poznania. S., po raz pierwszy od wyjazdu, wystąpił tam w Teatrze Polskim 21 VI w roli Korniłofa w „Tamtym” Zapolskiej we własnej reżyserii. Korzystając z doświadczeń kijowskich, wyreżyserował 25 VII „Świerszcza za kominem” wg Ch. Dickensa.
Dn. 20 VIII 1918 objął S. ponownie dyrekcję Teatru Polskiego w Poznaniu jako prywatny antreprener; w praktyce prowadził ją, jak dawniej, wspólnie z żoną. Sezon zainaugurował 3 X t.r., wystawiając pierwszy raz w Poznaniu „Kordiana” Słowackiego; w l.n. wprowadził na poznańską scenę kolejne dramaty poety: „Mazepę (1919), „Horsztyńskiego” (1920), „Lillę Wenedę” (1922), „Fantazego” (1924) i „Beatrix Cenci” (1927). Również po raz pierwszy w Poznaniu pokazał 26 XI 1918 „Wesele”; jak zwykle zagrał w nim Chochoła. W r. 1920 odbyły się prapremiery „Miasta” Przybyszewskiego (6 II) i „Ogrodu młodości” Tadeusza Rittnera (18 III, reż. Władysław Ryszkowski). Dn. 21 V t.r. w „Ponad śnieg” Stefana Żeromskiego (reż. Wysocka) rolę Rudomskiej zagrała gościnnie Wysocka, a 1 VII t.r. Siemaszkowa. W teatrze poznańskim występowali gościnnie także Michał Tarasiewicz i Jerzy Leszczyński. We wrześniu, po tzw. umiastowieniu, czyli przejęciu zarządzania scenami przez władze miasta, stworzono Teatry Miejskie (w ich skład wchodził Teatr Polski i scena dramatyczna Teatru Wielkiego), oddając ich dyrekcję S-owi i Romanowi Żelazowskiemu. Kontynuując linię programową, prezentowano nowe polskie sztuki: „Gorącą krew” Mieczysława Fijałkowskiego oraz „Księgę Hioba”, „Roztwór profesora Pytla” i „R. H. Inżynier” Brunona Winawera. Wystawili też: „Orlątko” E. Rostanda i „To, co najważniejsze” N. Jewreinowa. S. reżyserował „Papierowego kochanka” (1920) i „Ptaka” (1924) Jerzego Szaniawskiego, „Śluby panieńskie” (1921), „Bolszewików” Wacława Sieroszewskiego (1922) oraz „Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora” L. Pirandella (1924). Gościnnie występowali Antoni Fertner, Aleksander Zelwerowicz i Wojciech Brydziński. W dn. 30 IV – 6 V 1921 wziął S. udział w III Zjeździe Związku Dyrektorów Teatrów Polskich w Warszawie i został wybrany do zarządu Związku. Dn. 17 V 1924 uczestniczył także w VI Zjeździe Dyrektorów Teatrów Polskich. T.r. wystąpił w filmie „Odrodzona Polska” (reż. Zygmunt Wesołowski), a w r. 1928 zagrał rolę ojca w filmie „Szaleńcy” (reż. Leonard Buczkowski); oba zostały nakręcone przez lokalne wytwórnie poznańskie.
Gdy Rada Miasta zdecydowała w r. 1924 o zaprzestaniu przedstawień dramatycznych w Teatrze Wielkim, ze współdyrekcji zrezygnował Żelazowski i od początku sezonu 1924/5 kierował S. Teatrem Polskim samodzielnie. Reżyserował prapremiery: 17 X 1924 „Spadkobiercy” Grzymały-Siedleckiego i 24 II 1925 „Antychrysta” Karola Huberta Rostworowskiego. Dn. 17 IV 1926 obchodził jubileusz 30-lecia pracy artystycznej. Jesienią 1927 zatrudnił Wysocką jako główną reżyserkę i Emila Zegadłowicza jako kierownika literackiego; Teatr Poznański osiągnął wówczas wysoki poziom. Oskarżony 23 V 1928 przez recenzenta „Dziennika Poznańskiego” Jerzego Kollera, że 18 V nie skoordynował premiery „Kobiety 339-letniej” („Sprawy Makropulosa”) K. Čapka (reż. Wysocka) z odbywającymi się o tej samej porze odczytami Tadeusza Żeleńskiego-Boya i Marcela Bouterona, wyzwał dziennikarza na pojedynek; sprawa zakończyła się bezkrwawo, lecz „Dziennik Poznański” bojkotował przez pół roku teatr S-a. W r. 1929 przygotował S. teatr do Powszechnej Wystawy Krajowej, przeprowadzając remont gmachu. W czerwcu 1930 zakończył współpracę z Wysocką i Zegadłowiczem, a od r. 1931 prowadził teatr samodzielnie. Po cofnięciu dotacji poznańskiego magistratu ratował się finansowo, m.in. angażując Zelwerowicza jako aktora gościnnego i reżysera. Umiejętnie dobierał repertuar, starając się znaleźć równowagę między sztuką rozrywkową a klasyką polską i światową; jego szczególną ambicją były nadal inscenizacje polskiego dramatu współczesnego. Reżyserował prapremiery: „Ich synowej” Grzymały-Siedleckiego (5 XII 1931) oraz „U mety” Rostworowskiego (21 IV 1932); często gościł w teatrze autorów wystawianych sztuk. Dbał też o zapewnienie ciągłości pracy aktorów, z których wielu wiązało się z Poznaniem na dłużej. «Miał w sposobie bycia coś z dobrotliwego feudała, który posiadając absolutną władzę nad swymi poddanymi otacza ich jednocześnie ojcowską opieką» (J. Kreczmar). Z powodu astmy nieczęsto pokazywał się na scenie, ale każda jego rola była starannie przygotowana, jak np. Proboszcz w „Proboszczu wśród bogaczy” P. Chaine’a i A. de Lorde’a (1925, reż. Janusz Nowacki), tytułowy bohater w „Judaszu z Kariothu” (1925, reż. własna), Ojciec w „Niespodziance” Rostworowskiego (1929, reż. własna), czy Major w „Pannie mężatce” (1926, reż. własna).
Od jesieni 1932 dzielił S. dyrekcję teatru z Teofilem Trzcińskim; wkrótce jednak popadł z nim w konflikt. W listopadzie t.r. występował gościnnie w teatrze w Bydgoszczy. W lutym 1933, po siedemnastu latach kierowania Teatrem Polskim, zrzekł się jego prowadzenia, pozostawiając placówkę Trzcińskiemu. W marcu 1933 wyjechał na leczenie do Zakopanego. Zmarł 23 IX 1933 w Zakopanem, został pochowany 26 IX na cmentarzu Nowym przy ul. Nowotarskiej, a 9 XI, po ekshumacji, spoczął na cmentarzu św. Marcina przy ul. Bukowskiej w Poznaniu. W czasie okupacji niemieckiej, w związku z likwidacją cmentarza, 21 V 1942 ciało przeniesiono na cmentarz Zmartwychwstania Pańskiego przy ul. Spokojnej. W grudniu 1959 został pochowany na cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu św. Wojciecha, we wspólnym grobie z Młodziejowską i Franciszkiem Ryllem (kw. IV).
Małżeństwo S-a z Młodziejowską (zob. Młodziejowska, zamężna Szczurkiewiczowa Nuna) było bezdzietne.
Imieniem Nuny i Bolesława Szczurkiewiczów nazwano ulicę w Poznaniu (w dzielnicy Ławica).
Fot. w: B. Raczyńskich, sygn. 2401/I–IV, 2402/II 3 (prywatne i w rolach z l. 1906–32), Pracowni Ikonogr. B. Uniwersyteckiej w P., Muz. Teatr. w W., „Scena i Sztuka” 1910 nr 12; Karykatury na pocztówce Stefana Sonneweldta z r. 1911 w B. Raczyńskich, sygn. 4165, przez Zygmunta Szpingiera w: „Salon Liter.” 1922 z. 1; – Cmentarz Zasłużonych na Wzgórzu Świętego Wojciecha w Poznaniu, Red. M. A. Smoczkiewiczowa, R. Linette, P. 1927; Katalog rękopisów teatralnych Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, W.–P. 1990; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Monografia bibliograficzna, Oprac. M. Stokowa, w: Wyspiański S., Dzieła zebrane, Kr. 1968 XV cz. 3–4; Słown. Teatru Pol., (bibliogr., ikonogr., fot.); Solarska-Zachuta A., Repertuar teatru krakowskiego 1899–1905, W. 1979; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I; Wpol. Słown. Biogr., (bibliogr.); – Białynia Chołodecki J., Zakładnicy miasta Lwowa w niewoli rosyjskiej 1915–1918, Lw. 1930; Dąbrowski B., Na deskach świat oznaczających, Kr. 1977 I (fot.); Dzieje teatru polskiego, Red. T. Sivert, W. 1987 IV cz. 1; Guderian-Czaplińska E., Album teatralne, P. 2003 s. 17–30 (fot.); taż, Teatralna Arkadia, P. 2004 (fot.); Hendrykowska M., Hendrykowski M., Film w Poznaniu i Wielkopolsce 1896–1996, P. 1996 (fot.); Horbatowski P., Polskie życie teatralne w Kijowie w latach 1905–1918, Kr. 2009 s. 185, 189; Iwaszkiewicz J., Teatralia, W. 1983 s. 43; Kędzierski C., Teatr polski w ogrodzie Potockiego w Poznaniu 1875–1925, P. 1925 (fot.); Korzeniowski M., Za Złotą Bramą, L. 2009; Marczak-Oborski S., Teatry poznańskie w dwudziestoleciu międzywojennym, „Pam. Teatr.” 1988 z. 1–2 s. 224–8; Michalik J., Dzieje teatru w Krakowie. W cieniu teatru miejskiego, Kr. 1987; Romanowski A., Młoda Polska wileńska, Kr. 1999; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; tenże, Wielka tragiczka, Kr. 1982; Wosiek M., Historia teatrów ludowych, Wr. 1975; – Estreicher K., Flach J., Sprawozdania Komisji Teatralnej w Krakowie 1893–1911, Oprac. D. Poskuta-Włodek, W. 1992; Grzymała-Siedlecki A., Świat aktorski moich czasów, W. 1973; Kreczmar J., Notatnik aktora, W. 1966; Limanowski M., Duchowość i maestria, W. 1992; Ruszczyc F., Dziennik, część pierwsza, W. 1994; Wspomnienia aktorów (1800–1925), W. 1963 II; Wysiński K. A., Związek Artystów Scen Polskich 1918–1950, W. 1979; – „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1895 nr 620; „Głos Narodu” 1901 nr 194; – Nekrologi z r. 1933: „Dzien. Pozn.” nr 221, „Gaz. Warsz.” nr 296; – AP w P.: Zespół nr 3193 (Tow. Miłośników M. Poznania), sygn. 24, 25; Arch. Artyst. i B. Teatru im. Juliusza Słowackiego w Kr.: Afisze; B. Raczyńskich: Koresp., dok. rodzinne S-a, m.in. odpis aktu chrztu z paraf. św. Mikołaja we Lw. z 31 VIII 1875, sygn. 2401/I–IV, odpis aktu zgonu z USC w Zakopanem, sygn. 2437; B. Uniwersytecka w P.: Mater. dot. S-a; Paraf. rzymskokatol. p. wezw. Świętej Rodziny w Zakopanem: Liber mortuorum, t. 3 pozycja 275 nr 135; Paraf. rzymskokatol. p. wezw. Zmartwychwstania Pańskiego w P.: Księga cmentarna, s. 105 (kopia w AP w P.); – Informacje Wiesława Wójcika z Kr. oraz Leszka Krajkowskiego z P.
Ewa Guderian-Czaplińska i Roman Włodek