Niemojowski Bonawentura h. Wierusz (1787–1835), poseł na sejmy Król. Pol., prezes Rządu Narodowego w Radzie Ministrów w r. 1831. Ur. 4 IX w Słupi w woj. kaliskim, był synem Feliksa, łowczego, cześnika i posła na sejm 1773 r., i Anieli z Walknowskich, młodszym bratem Wincentego (zob.) i Norberta, poległego w kampanii napoleońskiej. N. kształcił się wraz z bratem w kolegium księży pijarów w Warszawie. Potem studiował prawo w Halle, Erlangen (tu otrzymał w r. 1805 dyplom ukończenia studiów) i prawdopodobnie w Gottingen. W Ks. Warsz. pracował do r. 1811 w biurze Min. Sprawiedliwości. W l. 1815–19 kontynuował studia i wojażował po Europie, przebywał m. in. w Bonn, Paryżu, Londynie i kilku miastach włoskich. Po powrocie przejął dobra w Marchwaczu w «stanie zupełnego zaniedbania», lecz szybko podniósł je gospodarczo, zdobywając opinię znakomitego rolnika. W Marchwaczu urządzał pokazy sprowadzonych z Anglii maszyn i narzędzi rolniczych. Wraz z bratem zgromadził duży księgozbiór.
Dopiero w r. 1819 N. został wciągnięty przez brata do aktywniejszej działalności politycznej. Podjął się też informowania prasy francuskiej o łamaniu konstytucji przez władze. Wraz z bratem zorganizował w Marchwaczu Tow. Czytelnicze, rozpowszechniając liberalne czasopisma zachodnie. W r. 1820 uzyskał mandat poselski na sejmiku wieluńskim. Na sejmie wszedł do Komisji Skarbowej i zwrócił na siebie uwagę nie tylko logiką argumentacji i wielką odwagą cywilną, lecz również żarliwością patriotyczną i bardzo liberalną interpretacją konstytucji. W dyskusji nad rządowym projektem kodeksu procedury karnej N. ostro zaatakował w r. 1820 nadmierne uprawnienia prokuratorów, możliwość prowadzenia procesów politycznych przy drzwiach zamkniętych oraz rezygnację Rady Stanu z wprowadzenia sądów przysięgłych. Wystąpienia obu braci Niemojowskich w znacznej mierze przyczyniły się do obalenia tego projektu. Równie ostro krytykował N. rządowy projekt statutu organicznego dla senatu, twierdząc, iż projekt ten stanowi pogwałcenie art. 116 konstytucji. Gdy przepadł on w głosowaniu, publiczność na galerii urządziła obu braciom żywiołową manifestację. Aleksander I ostro zareagował na te wystąpienia i na wyjezdnem z Warszawy dał w. ks. Konstantemu «carte blanche» w rządach bez oglądania się na konstytucję.
W r. 1822 Rada Administracyjna zawiesiła, a następnie rozwiązała Radę Obywatelską Woj. Kaliskiego. Od czasu sejmu 1820 r. N. znajdował się pod nadzorem tajnej policji w. ks. Konstantego, a jego korespondencja podlegała kontroli. W r. 1822 N. skrytykował wstępny projekt rządu utworzenia Tow. Kredytowego Ziemskiego, doszukując się w nim nadmiernej ingerencji i kontroli rządu. Opowiadał się za utworzeniem instytucji kredytowej i za emisją pieniądza papierowego, ale podkreślał potrzebę inicjatywy oddolnej, obywatelskiej (List obywatelski w przedmiocie kredytu, „Astrea” T. 2: 1822). Namiestnik Józef Zajączek w r. 1823 skarżył się cesarzowi, że N. przy lada okazji atakuje najbardziej neutralne projekty rządowe pod pretekstem, iż rząd lekceważy opinię publiczną. W lipcu 1824 wytoczono N-emu proces kryminalny o rzekomą obrazę urzędnika sądowego Słowikowskiego, a Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji skierowała do senatu sprawę legalności jego mandatu sejmowego. Mimo znakomitej samoobrony N-ego senat, pod naciskiem namiestnika, na sesjach 8 i 9 V 1825 jednomyślnie zawiesił go w uprawnieniach poselskich, w związku z czym nie mógł N. uczestniczyć w sejmie. Pod eskortą żandarmów odwieziono go do Marchwacza. Policyjny nadzór nie był ścisły, skoro w l. 1826–7 N. parokrotnie jeździł w Poznańskie, gdzie kontaktować się miał «z ludźmi tego samego pokroju». Ponieważ pośredniczył w korespondencji swego brata z ciężko chorą żoną Katarzyną, w sierpniu 1827 został pod eskortą przywieziony do Belwederu przed oblicze w. ks. Konstantego pod zarzutem «obrazy» oficera żandarmerii. Mimo gróźb w. księcia, N. odmówił podpisania deklaracji, iż wstrzyma się od wszelkiej działalności politycznej i nie pokaże się ani w Warszawie, ani w Kaliszu. Został więc odwieziony do Marchwacza, gdzie pozostawał pod nadzorem policji do marca 1829. Zakulisowo wpływał na wybory, popierając na sejmiku częstochowskim Gustawa Małachowskiego. Przed koronacją Mikołaj I uwolnił N-ego spod nadzoru, ale utrzymał w mocy zakaz przebywania w Warszawie. Zabiegi N-ego w czasie koronacji, aby uzyskać amnestię dla swego brata, zakończyły się niepowodzeniem. Nie dopuszczono go również na sejm czerwcowy 1830 r., gdyż senat unieważnił wybory sejmiku wartskiego.
Kontrowersyjną pozostaje w historiografii sprawa ewentualnych kontaktów N-ego z Tow. Patriotycznym i sprzysiężeniem Piotra Wysockiego. Wg emigracyjnej relacji Adama Gurowskiego, Walenty Zwierkowski usiłował bezskutecznie zwerbować N-ego do sprzysiężenia. Ksawery Bronikowski utrzymuje, że Joachim Lelewel miał za zadanie wciągnąć obu braci Niemojowskich do spisku podchorążych, czego jednak Lelewel nie potwierdza. Szymon Askenazy utrzymywał, że «Niemojowscy w żadnych związkach tajnych nie uczestniczyli osobiście», co jednak nie wyklucza możliwości, że N. mógł wiedzieć o istnieniu sprzysiężenia Wysockiego. Po wybuchu powstania N. przybył 6 XII 1830 do Warszawy. Nazajutrz dyktator Józef Chłopicki powołał go na zastępcę ministra sprawiedliwości. N. jednak nie był zwolennikiem dyktatury, wspierał tedy pierwociny opozycji inspirowanej na łamach „Kuriera Polskiego”. Poparł też 20 XII protest Teofila Morawskiego przeciw nieograniczonej dyktaturze Chłopickiego. Jako kierownik resortu sprawiedliwości N. złożył Radzie Najwyższej Narodowej (RNN) wniosek o powołanie komisji do rozpoznania osób oskarżonych o szpiegostwo. Wniosek ten uzyskał aprobatę Chłopickiego. N. usunął też kilku sędziów uległych obalonej Radzie Administracyjnej, a 23 XII wystąpił o zmianę intytulacji wyroków sądowych, które dotąd wydawane były w «imieniu JKM Mikołaja». Jego też zasługą było wprowadzenie sądów przysięgłych do warszawskiej Gwardii Narodowej.
Gdy otoczenie dyktatora sprowokowało tzw. spisek Lelewela (11 I 1831), N. ostro zaprotestował przeciw tym antykonstytucyjnym metodom. Na jego żądanie uwolniono Lelewela i innych aresztowanych, a Chłopicki nie odważył się zakwestionować tej decyzji. Po rezygnacji Chłopickiego N. wystąpił w RNN 19 I 1831 przeciw jakiejkolwiek dyktaturze i zgłosił projekt utworzenia rady ministrów, aczkolwiek nie był zwolennikiem powołania na jej prezesa Adama Czartoryskiego. Na sesji 25 I N. podpisał akt detronizacji, narażając się tym samym na zarzuty konserwatystów, iż jawnie się wypowiada przeciw konstytucji 1815 r. Dn. 4 II 1831 Rząd Narodowy (RN) powołał N-ego na ministra spraw wewnętrznych i policji, zaś 6 IV t. r. izba poselska zatwierdziła jego mandat jako posła wartskiego. Jako poseł N. występował niekiedy nawet z krytyką projektów rządowych. Tak było 13 i 14 IV, kiedy bronił w sejmie poprawek rozszerzających rządowy projekt oczynszowania. Starał się też jako minister spraw wewnętrznych uaktywnić samorząd miast i w znacznym stopniu przyczynił się do powołania Rady Municypalnej w Warszawie o dość znacznych kompetencjach (luty 1831). Bronił konsekwentnie wolności druku i tolerował działalność Tow. Patriotycznego (TP), chociaż politycznie nie sympatyzował z klubistami. Dn. 2 V t. r. doszło w sejmie do scysji N-ego z radcą stanu Aleksandrem Wielopolskim, rzecznikiem ministra spraw zagranicznych G. Małachowskiego. N. chciał rozciągnąć ustawodawstwo Król. Pol. na Litwę, Wołyń i Podole, co mogło poprawić sytuację tamtejszych włościan; Wielopolski bronił odrębności ustawodawczej tych ziem w interesie konserwatywnego ziemiaństwa. N. skrytykował również niedostatek treści społecznych w instrukcji RN dla gen. Józefa Dwernickiego przed jego wyprawą na Wołyń. W wyniku scysji z Małachowskim N. złożył urząd ministra. W czerwcu stał się głównym obrońcą RN przed atakami «frakcji arystokratycznej» w sejmie.
W dn. 1 VI 1831 poseł Jan Ledóchowski wystąpił z inspirowanym przez wodza naczelnego gen. Jana Skrzyneckiego wnioskiem reformy rządu, polegającej na skoncentrowaniu władzy wykonawczej w ręku nieodpowiedzialnego namiestnika (tzn. Skrzyneckiego) w celu wszczęcia rokowań z Rosją. Projekt ten upadł (8–11 VI) głównie na skutek wystąpień sejmowych N-ego. Z uwagi jednak na dobro działań militarnych N. nie zdecydował się poprzeć żądania odwołania Skrzyneckiego z funkcji wodza naczelnego. Aby osłabić w sejmie «frakcję arystokratyczną», N. złożył 15 VI projekt przeprowadzenia wyborów cząstkowych do izby, który jednakże został odrzucony. Konflikt N-ego ze Skrzyneckim zaostrzył się w początku lipca. Z inicjatywy N-ego izba poselska zażądała (24 VII) zwołania rady wojennej z udziałem reprezentantów sejmu i rządu, lecz sejm osłabił sens tego wniosku przez zawarowanie, że rada nie będzie analizowała działań minionych. Tu zaznaczyła się różnica postaw obu braci: gdy N. zmierzał przy poparciu «opozycji generalskiej» do usunięcia Skrzyneckiego, to Wincenty w czerwcu 1831 solidaryzował się z Czartoryskim i był za utrzymaniem Skrzyneckiego. W najbardziej dramatycznym momencie wielkiej rady z 27 VII N. dostał «ataku febry» i opuścił salę obrad. Z kolei był faktycznym inicjatorem wysłania delegacji sejmowej do Bolimowa, która 11 VIII usunęła Skrzyneckiego z wodzostwa.
Po wypadkach z 15 VIII i dymisji RN komisje sejmowe w dn. 17 VIII wypowiedziały się za styczniowym projektem N-ego, tzn. za radą ministrów z prezesem na czele, któremu też podlegałby wódz naczelny. W komisjach sejmowych kandydatura N-ego na prezesa uzyskała maksymalną ilość głosów – 11, ale sejm uznał, że komisje sejmowe, wysuwając kandydaturę N-ego, naruszyły zakres swoich kompetencji, i powierzył stanowisko prezesa w radzie ministrów gen. Janowi Krukowieckiemu. Wg emigracyjnej relacji marszałka Władysława Ostrowskiego, sejm dlatego powołał Krukowieckiego, ponieważ dał on słowo, iż na wiceprezesa powoła N-ego, którego patriotyzm nie budził żadnych wątpliwości. Natomiast wg Maurycego Mochnackiego, Krukowiecki poufnie obiecał mu, iż bezwzględnie usunie od steru «najnieznośniejszą partię Niemojowskich». Na posiedzeniu rady ministrów 18 VIII N. ostro zaprotestował przeciw oddaniu sprawców wydarzeń 15 VIII pod sąd wojenny i jego to sprzeciw ocalił głowy przywódców TP. W polemice z Mochnackim N. bezkrytycznie twierdził, że przygotowania obronne stolicy były wystarczające, a on sam gotów był na «dzielenie osobiście z ludem niebezpieczeństwa» Faktycznie od 17 VIII do 4 IX 1831 N. pozostawał w cieniu Krukowieckiego. Przeciwstawił się mu w toku rokowań o kapitulację (2–4 IX). Na burzliwym posiedzeniu rady ministrów 4 IX N., mimo gwałtownych sprzeciwów Krukowieckiego, przeforsował odpowiedź, iż układy mogą się toczyć jedynie na gruncie manifestu sejmowego ze stycznia, czyli uznaniu Polski za państwo niepodległe. Pogląd ten uzyskał poparcie większości ministrów i marszałka izby poselskiej. Gdy Krukowiecki, wbrew zdaniu rady ministrów, paktował z J. Paskiewiczem, N., T. Morawski i F. Morawski rano 7 IX zgłosili dymisję. Przegrał również Krukowiecki w sejmie, który dzięki N-emu wyraził wolę walki, uniemożliwiając Krukowieckiemu przeforsowanie limity sejmu i zgody na kapitulację. Gdy 7 IX wieczorem sejm w niepełnym komplecie złożył Krukowieckiego z urzędu, na nowego prezesa RN powołano N-ego, ten zaś upoważnił gen. Kazimierza Małachowskiego tylko do podpisania układu dotyczącego oddania Warszawy. Koło północy, w gorączkowym pośpiechu, N. dokonał pierwszych nominacji ministerialnych; szczególnie kontrowersyjną była nominacja płka Karola Zielińskiego na wiceprezesa rządu. Dramatycznej nocy z 7 na 8 IX N. osobiście nadzorował wywiezienie ze stolicy skarbu państwa i części zasobów wojskowych. Był też ostatnim członkiem rządu, który o świcie 8 IX opuścił stolicę.
Na zwołanej w Modlinie 8 IX radzie wojennej powołano na wodza naczelnego gen. Macieja Rybińskiego. Niestety N. nie skorzystał z uprawnień ustawy sejmowej z 17 VIII, która dawała prawo nominacji wodza prezesowi rządu. Najbliższy był mu Jan Nepomucen Umiński, szwagier Wincentego, lecz N. bał się zarzutu konserwatystów, iż popiera «partię kaliską». Aprobowanie decyzji rady wojennej było politycznym błędem N-ego, wynikłym jednak z ogólnego spadku prestiżu sejmu i rządu od chwili kapitulacji stolicy. Część posłów konserwatywnych gwałtownie zwalczała w Zakroczymiu i Płocku rząd N-ego. M. in. rozpowszechniano plotkę o utworzeniu nowego RN w II korpusie gen. Hieronima Ramoriny pod prezesurą Czartoryskiego. Gdy gen. Rybiński podjął rokowania z gen. T. Bergiem w Nowym Dworze i skłonny był przyjąć jego propozycje, N. spowodował w sejmie (Płock 23 IX) usunięcie go z wodzostwa naczelnego i przekazanie buławy wraz z funkcją prezesa RN, którą N. złożył równocześnie, gen. J. N. Umińskiemu. Gdy gen. Umiński wypowiedział się zdecydowanie za rozdzieleniem urzędu prezesa rządu od funkcji wodza, a armia, podburzona przez stronników Rybińskiego, odrzuciła sejmowego wodza gen. J. N. Umińskiegu jako rzekomego wybrańca «klubistów i motłochu», N. jako prezes RN w obliczu sytuacji przymusowej przywrócił wodzostwo gen. Rybińskiemu. Nie widząc chęci walki wśród generalicji, N. podjął 25 IX decyzję opuszczenia Królestwa przez RN i sejm. Przekazał kasy rządowe Komisji Wojewódzkiej w Płocku z poleceniem oddania ich wodzowi naczelnemu i 26 IX wydał w Rypinie ostatni manifest rządu, w którym oświadczał, że «władza sejmu nie jest szanowana», a «Rząd Narodowy dłużej z godnością urzędować nie może», zapowiedział opuszczenie kraju dodając, «iż cokolwiek wódz naczelny wyszedłszy z granic swej władzy przedsięweźmie, ani honorowi, ani sprawie ojczystej przesądzać nie może».
Dn. 26 IX pod eskortą pułku krakusów RN przekroczył N. granicę pruską. Wyrokiem zaocznym Najwyższego Sądu Kryminalnego z 4 (16) IX 1834 został zaocznie skazany «na karę śmierci przez ucięcie głowy». Majątek jego uległ konfiskacie. Dn. 24 X 1831 N. przybył do Paryża. Zarzuty braci Mochnackich, jakoby sprzeniewierzył 94 mln złp. z kas państwowych, były inspirowane przez gen. Rybińskiego. Dn. 6 XI w mieszkaniu N-ego wybrano Komitet Tymczasowy Emigracji, którego prezesem obrano N-ego. Komitet ten był tworem dość przypadkowym; nie wdając się «w żadne czynności polityczne», miał ograniczyć funkcje do udzielania pomocy materialnej świeżym emigrantom. W tej sprawie N. zabiegał o poparcie francuskiego premiera C. Périera, lecz ten odmówił udzielenia mu audiencji. Niniejszą próbę kontaktów z konserwatywnym rządem wykorzystali M. Mochnacki i A. Gurowski, podejmując gwałtowny atak na N-ego. Jego Komitet odbył tylko 4 posiedzenia, zdążył jednak wysłać swych przedstawicieli do Londynu, Drezna, Krakowa i Lwowa, aby ułatwić emigrantom przedostawanie się do Francji lub Anglii. Dn. 13 XI podano do prasy francuskiej tekst ostatniego manifestu N-ego, zaś 16 XI uchwalono zasiłki dla emigrantów. Ale i te bardzo ograniczone poczynania Komitetu zaniepokoiły Mochnackiego i jego przyjaciół. Do obalenia N-ego wykorzystano jego odmowę wspólnego urządzenia uroczystego obchodu rocznicy Nocy Listopadowej z Komitetem Polsko-Francuskim gen. M. J. La Fayette’a, podyktowaną obawą, iż posłuży to policji za pretekst do usunięcia emigrantów z Paryża. W dn. 9 XII nowe zgromadzenie emigrantów powołało na prezesa Komitetu Emigracji Polskiej Lelewela, a zniechęcony, wyczerpany nerwowo i ośmieszany ostrym piórem Mochnackiego N. opuścił scenę polityczną. Niezbyt mu życzliwy Lelewel przyznał, że pamflety Mochnackiego wyrządziły krzywdę N-emu i kaliszanom. Gwałtownie piętnowany przez byłych klubistów, N. zbliżył się do stronników ks. A. Czartoryskiego, mimo iż w czasie powstania 1831 r. stosunki ich były raczej oziębłe. W styczniu 1832 N. otrzymał polecenie ministra spraw wewnętrznych, aby zalegalizował swój pobyt i zgłosił się do policji w Châteauroux. Była to szykana inspirowana przez ambasadę rosyjską. Obrażony N. złożył protest na ręce Izby Deputowanych, iż «przeciw despotyzmowi ministerialnemu nie ma innej broni, jak wolność protestowania», i zapowiedział, że w obliczu szykan policji uda się w «poszukiwanie ziemi bardziej gościnnej». W końcu lutego 1832 N. udał się do Brukseli, lecz już w grudniu t. r. powrócił do Paryża, aby uczestniczyć w tzw. zebraniach familijnych grupy posłów sejmowych.
Dn. 6 I 1833 N. i grupka jego przyjaciół przyłączyli się do stronników Czartoryskiego. Ogłoszono tzw. akt jedenastu, protest przeciw pomysłowi zwołania sejmu na emigracji. Krytykował też N. polityczną działalność Lelewela, zarzucając mu, iż wchodzi w kompetencje reprezentacji narodowej. Bardzo ostro wystąpił N. przeciw tzw. aktowi poitierskiemu z 29 VII 1834, uznającemu ks. Adama «za nieprzyjaciela polskiej emigracji». Gdy dziennik „Messager” 12 IX 1834 ogłosił francuski przekład tego aktu, N. w liście do redakcji „Impartial” zaprotestował, nazywając go «narzędziem motłochu emigracji polskiej» skierowanym przeciw najzasłużeńszemu człowiekowi. N. został też członkiem Tow. Literackiego i współzałożycielem Tow. Pomocy Naukowej (grudzień 1832). W polemikach emigracyjnych bronił umiarkowanego projektu reformy agrarnej w dobrach narodowych, zgłoszonego na sejmie 1831 r. Realizacja tego projektu spowodowałaby, jego zdaniem, analogiczną przemianę w dobrach prywatnych, twierdził, iż konstytucja 1815 r. była dobrym punktem wyjścia dla dalszych umiarkowanych przeobrażeń społeczno-politycznych Polski. Jego prestiż, mimo ataków Mochnackiego i Gurowskiego, pozostał znaczny, skoro w wyborach do Komitetu gen. J. Dwernickiego w r. 1833 uzyskał aż 757 głosów na 2627 wyborców.
W r. 1834 N. zapadł na «chorobę melancholii»; zaczął składać wizyty w wytwórniach broni i zamawiał po 100 000 karabinów dla armii polskiej. Początkowo opiekował się nim bratanek Franciszek, syn najmłodszego brata Gabriela. W końcu 1834 r. umieszczono N-ego w zakładzie dla obłąkanych w Charenton. Zmarł 15 VI 1835 w Vanves pod Paryżem. Pochowany został 17 VI na paryskim cmentarzu Père Lachaise w obecności nielicznych emigrantów, których zdążono powiadomić. Dn. 15 VII zwłoki N-ego zostały przeniesione do «zakupionego przez familię na własność grobu, obok grobów gen. Foya i Beniamina Constant». Dziś nie wiadomo, co się z nim później stało. Zasługi N-ego dla sprawy narodowej wysoko ocenił jego niedawny przeciwnik Lelewel: «Szanujmy pamięć tego męża, znajdzie on więcej przyjaciół po zgonie, niż miał za życia i zasłużył na ich serca». Juliusz Słowacki, wstrząśnięty tragedią N-ego i jego brata Wincentego, poświęcił im najpiękniejsze fragmenty „Anhellego”.
W dorobku publicystycznym N-ego, obok wystąpień sejmowych, należy wymienić: Wyjątki z dzieła Aleksandra de Labrode pt. O duchu stowarzyszenia pod wszystkimi względami interesów społecznych („Astrea” T. 2: 1822 s. 6–30), Narodowość polska w związku z dzisiejszą rewolucją („Kur. Pol.” 1831 nr 531 s. 781–2), L’autocrate et la constitution du Royaume de Pologne (Bruxelles 1832 s. 32), O ostatnich wypadkach rewolucji polskiej. W odpowiedzi na biografię generała Macieja Rybińskiego (Paryż 1833 s. 66), Kilka słów do spółrodaków z powodu fałszów przez J. B. Ostrowskiego w piśmie Nowa Polska zwanym ogłoszonych (Paryż 1833), Réclamation et protestation (Paris 1834).
Żonaty od r. 1821 z Wiktorią, córką gen. Stefana Lubowidzkiego (zob.), miał córkę Felicję (zm. 1878), która była żoną hr. Aleksandra Szembeka, i syna Kazimierza (zm. 1871). Wiktoria na emigrację z mężem nie udała się, a w r. 1832 doprowadziła do zwrotu części majątku, które wniosła jako wiano.
Litogr. F. de Villaina w Muz. Narod. w W. (reprod. w: Straszewicz J., Les Polonais et les Polonaises de la Révolution du 29 novembre 1830, Paris 1832); Litografia Ch. Bazina, reprod. w: Polska, jej dzieje i kultura, W. [1931] III 106; – Bibliogr. historii Pol. XIX w., I–II; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Słownik Pracowników Książki Pol.; Boniecki; Uruski; Żychliński, III; – Askenazy Sz., Łukasiński, W. 1929; tenże, Nowe wczasy, W. 1910; tenże, Rosja–Polska 1815–1830, Lw. 1907; Barszczewska A., Województwo kaliskie i mazowieckie w powstaniu listopadowym 1830–1831, Ł. 1965; taż, Z dziejów Rad Obywatelskich w Królestwie Polskim w okresie powstania listopadowego, „Przegl. Hist.” 1962 nr 2; Bloch Cz., Generał Ignacy Prądzyński 1792–1850, W. 1974; Bortnowski W., Kaliszanie. Kartki z dziejów Królestwa Polskiego, W. 1976; tenże, Udział „kaliszan” we władzach powstania listopadowego, w: Osiemnaście wieków Kalisza, P. 1962 III 227–70; tenże, Walka o cele powstania listopadowego, Ł. 1960; Braunszteinówna H., Charakterystyka braci Niemojowskich, „Przegl. Hist.” R. 23: 1921 [druk.] 1922 z. 1 s. 61–85; Cygler B., Działalność społeczno-polityczna Joachima Lelewela na emigracji 1831–1861, Gd. 1969; Gadon L., Emigracja polska. Pierwsze lata po upadku powstania listopadowego, Kr. 1901–2 I–III; Gąsiorowska N., Sejmy w Królestwie Kongresowym 1818, 1820, 1825, 1830, „Myśl Pol.” 1915 z. 2; taż, Wolność druku w Królestwie Kongresowym 1815–1830, W. 1916; Gołba Z., Rozwój władz Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego, Wr. 1971; Grodek A., Piotr Maleszewski 1767–1828, W 1936; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948 I; Karpiński W., Król M., Sylwetki polityczne XIX wieku, Kr. 1974; Knapowska W., Nawroty polskich ruchów zbrojnych 1830–1834, P. 1948; Kraushar A., Kaliszanie Niemojowscy. Kartki archiwalne z lat 1820–1830, w: tenże, Echa przeszłości, W. 1917; Kucharzewski J., Maurycy Mochnacki, Kr.–W. 1910; Łepkowski T., Warszawa w powstaniu litopadowym, Wyd. 2., W. 1965; Łukaszewicz W., Lewandowski W., Postępowa publicystyka emigracyjna 1831–1846 (Wstęp), Wr. 1961; Moraczewski A., Samorząd Warszawy w dobie powstania listopadowego, W. 1934; Przelaskowski R., Sejm warszawski r. 1825, W. 1929; Przewalski S., Generał Maciej Rybiński – ostatni wódz naczelny powstania listopadowego 1784–1874, Wr. 1949; Rostocki W., Władza wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym, Wr. 1955; Skowronek J., Skład społeczny i polityczny sejmów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, „Przegl. Hist.” 1961 z. 3; Słomkowska A., Dziennikarze warszawscy. Szkice z XIX w., W. 1974; Sokolnicki M., Les origines de l’émigration polonaise en France 1831–1832, Paris 1910; Staszewski J., Kaliszanie w 1831, w: Powstanie listopadowe 1830–1831, Lw. 1931 s. 162–3; Szostakowski S., Z kart Wielkiej Emigracji. Prasa obozu arystokratyczno-konserwatywnego w latach 1832–1848, Olsztyn 1974; Szpotański M., Archiwum w Marchwaczu, „Spraw. AU” T. 16: 1911 nr 8 s. 6; tenże, Maurycy Mochnacki. Profil historyczny, Kr. 1910; Śliwiński A., Joachim Lelewel 1786–1831, Wyd. 2., W. 1932; tenże, Maurycy Mochnacki, Wyd. 2., W. 1922; Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, W. 1930; Ujejski J., Romantycy, W. 1963; Więckowska H., Opozycja liberalna w Królestwie Kongresowym 1815–1830, W. 1925; Zajewski W., Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym 1830–1831, Gd. 1967; tenże, Wolność druku w powstaniu listopadowym 1830–1831, Ł. 1963; Ziółek J., Dziennik Aleksandra Krysińskiego z 1830–1831, „Przegl. Hist.” 1974; – Barzykowski S., Historia powstania listopadowego, P. 1884 I–V; Biernacki A. P., Wiadomości o posiedzeniu agronomicznym w Marchwaczu pod Kaliszem, „Pam. Warsz.” T. 21: 1821; Chełmicki W., Skrzynecki na Radzie Wojennej z deputacją sejmową i rządem, „Pam. Emigracji” – Kazimierz II – 15 V 1833 s. 5–7; Dembiński H., Pamiętniki o powstaniu w Polsce w r. 1830–1831, Kr. 1877 II; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 II; Diariusz sejmu z 1830–1831, Wyd. M. Rostworowski, Kr. 1909–12; Dziennik posiedzeń Izby Poselskiej w czasie sejmu Królestwa Polskiego w r. 1820 odbytego, Wyd. F. Obniski, W. [b.r.]; Forster K., Powstanie narodu polskiego w r. 1830–1831, Berlin 1873 s. 150–1, 178–81, 190, 199, 201, 211–13, 225, 226–8; Janowski J. N., Les derniers moments de la révolution de Pologne en 1831, Paris 1833 s. 29, 101–2, 106; tenże, Notatki autobiograficzne 1803–1853, Wr. 1950; Kaczkowski S., Dzieła, Kr. 1883 II; Koźmian K., Pamiętniki, Wr.–W. 1972 III; Ledóchowski J., Do Franciszka Wołowskiego i Bonawentury Niemojowskiego, Paryż 1834; Lelewel J., Dzieła, W. 1957–61 I, VIII; tenże, Listy emigracyjne, I, III, V; Mochnacki M., Dzieła, P. 1863 I–III; Morawski T., Dzieje narodu polskiego, Wyd. 2., P. 1877 s. 251–2, 265, 337–9, 373, 390, 406, 442–51, 456–7; tenże, List do redakcji Kroniki o partii tzw. kaliskiej, „Kron. Emigracji Pol.” T. 4: 1836 s. 251–5; Niemcewicz J. U., Pamiętniki z 1830–1831, Kr. 1909; Niemojowski Bonawentura (nekrolog i biogram), „Kron. Emigracji Pol.” T. 3: 1835 s. 113–27, 185; Niemojowski J. N., Wspomnienia, W. 1925; Ostrowski A., Pamiętnik z czasów powstania listopadowego, Wr. 1961; Ostrowski W., Autobiografia, „Roczn. Tow. Hist.-Liter.” za r. 1869 (Paryż) 1870; Słowacki J., Korespondencja, Wr. 1962 I; Sołtyk R., La Pologne, Paris 1833 I–II; Spazier R. O., Historia powstania narodu polskiego w r. 1830–1831, Wyd. 2., Paryż 1835 I–III; Zwierkowski W., Kilka słów o czynnościach członków sejmu polskiego w emigracji, Paryż 1833; tenże, Rys powstania, walki i działalności Polaków 1830 i 1831 roku, W. 1973; – AGAD: Władze Centralne Powstania 1830–1831, sygn. 188, 231 b., 455, 461, Kancelaria w. ks. Konstantego, sygn. 40b (raporty H. Macrotta z r. 1820), i 45a (raporty z r. 1822) Kancelaria Nowosilcowa, sygn. 573, 664, Archiwum Ostrowskich z Ujazdu, sygn. 324 (korespondencja W. Ostrowskiego), sygn. 326 (korespondencja A. Ostrowskiego), sygn. 620 (listy W. Zwierkowskiego do W. Ostrowskiego o Komitecie Tymczasowym Emigracji pod prezesurą N-ego), sygn. 630 (notatki dotyczące sejmu i kapitulacji Warszawy), Archiwum Niemojowskich (szczątki z Marchwacza), sygn. 16, 17, 55, Archiwum Zamoyskich, sygn. 88 (Posłuchanie w. ks. Konstantego z 15 VI 1830 dla deputowanych woj. kaliskiego), sygn. 90 (akta względem sejmów Król. Pol.); Arch. PAN: Papiery J. Iwaszkiewicza, sygn. III-83, nr 8 (B. Niemojowski), nr 75 (odpisy raportów Schleya m. in. o B. N-m), nr 144 (list S. F. B. Morse’a z 17 XII 1831 zawierający opis B. N-ego); B. KUL: Papiery gen. Prądzyńskiego rkp. 59 (Pamiętnik wiceprezesa rządu płk. Zielińskiego); B. Ossol.: sygn. 3518 t. I–II (Pamiętnik gen. M. Rybińskiego); B. Pol. w Paryżu: sygn. 379 (papiery sejmowe 1831); B. Uniw. w W.: Papiery Krukowieckiego wg inwentarza Moraczewskiego, sygn. M 15 (uwagi o nocy 15 VIII 1831), M 1 vol. VII (Korespondencja J. Krukowieckiego dot. B. N-ego listy z 2, 3, 6 VIII, 4 i 21 IX 1831), M 40 (list M. Mochnackiego z 30 VIII 1831).
Władysław Zajewski