Nakoniecznikow-Klukowski Bronisław Franciszek, pseud. Gryf, Klukowski, Doktór (1888–1962), lekarz, działacz niepodległościowy, wojewoda, minister rolnictwa i reform rolnych, podsekretarz stanu w Min. Spraw Wewnętrznych. Pochodził z rodziny rosyjskiej spolonizowanej od dwóch pokoleń. Ur. 17 X w Warszawie, był synem Bolesława Nakoniecznikoffa, drobnego przemysłowca, i Marceli z Klukowskich, bratem Bolesława (1891–1968), dyrektora Urzędu Emigracyjnego w latach trzydziestych, i Stanisława (zob.). Uczył się w VI gimnazjum filologicznym w Warszawie, w którym od r. 1904 uczestniczył w pracach gimnazjalnego kółka samokształceniowego, a w r. 1905 w strajku szkolnym. Maturę zdał w r. 1908 i t. r. rozpoczął studia na Wydziale Medycznym Uniw. Warsz. Podczas studiów był członkiem Związku Tajnego Polaków, w l. 1908 i 1910 aresztowała N-a-K-ego dwukrotnie «ochrana» warszawska. Studia ukończył w marcu 1913 i od listopada t. r. pracował jako młodszy ordynator na oddziale wewnętrznym Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie. Dn. 1 III 1914 N. K. objął posadę «lekarza wolnopraktykującego» w dobrach Zwierzchowce pod Satanowem w pow. proskurowskim na Podolu, a 1 VI t. r. został lekarzem ordynującym w uzdrowisku Czarniecka Góra koło Stąporkowa. Zmobilizowany po wybuchu pierwszej wojny światowej, był od 14 IX 1914 lekarzem prowadzącym w szpitalu chirurgicznym przy Zakładach Żyrardowskich, potem został odkomenderowany do rozporządzenia Polskiego Komitetu Pomocy Sanitarnej i oddziału Rosyjskiego Czerwonego Krzyża (RCK) przy 4 Armii. W dn. 1 VII 1915 N-a-K-ego mianowano starszym lekarzem oddziału epidemicznego przy XXVII Korpusie na froncie północnozachodnim w rejonie Augustowa, Grodna i Wilna. Od 20 X t. r. dowodził jako starszy lekarz sanitarnym oddziałem czołowym RCK przy 61 Dyw. Piechoty na froncie zachodnim, potem południowo-zachodnim i rumuńskim.

Po wybuchu rewolucji w Rosji N.-K. współdziałał w tworzeniu Związku Wojskowych Polaków (ZWP) XLVII Korpusu na froncie rumuńskim i w końcu marca 1917 został wybrany jego prezesem, a w sierpniu t. r. prezesem ZWP 6 Armii. W dn. 10 VIII t. r. objął także funkcję zastępcy szefa sanitarnego 6 Armii. Z dn. 1 XII 1917 przeszedł do służby w powstającym II Korpusie Polskim. Był jednym z organizatorów zjazdu ZWP Frontu Rumuńskiego w Kiszyniowie, który wypowiedział się za wyodrębnieniem wojskowych-Polakówi utworzeniem Polskiej Siły Zbrojnej w grudniu t. r.; 8 XII na tym zjeździe wybrano N-a-K-ego na członka Komitetu Wykonawczego ZWP Frontu Rumuńskiego oraz prezesem Rady Sanitarnej Frontu Rumuńskiego. Należał do wybranej przez Zjazd delegacji do ludowego komisarza wojny L. Trockiego i do głównodowodzącego armii rewolucyjnej N. Krylenki. Dn. 23 XII t. r. uczestniczył w konferencji wojskowych-Polaków w Mińsku i podpisał deklarację Zjazdu i deklarację w sprawie stosunku do władzy rewolucyjnej w Rosji. Podpis N-a-K-ego widnieje także pod odezwą Komitetu Wykonawczego ZWP Frontu Rumuńskiego z 18 II 1918, wzywającą Polaków, by w odpowiedzi na traktat brzeski wstępowali w szeregi Polskich Sił Zbrojnych. Był członkiem delegacji Komitetu, przyjętej 2 III przez króla Ferdynanda i posłów alianckich w Jassach. W dn. 15 III 1918 wszedł w skład Naczelnej Rady Wojskowej II Korpusu Polskiego, powstającej na miejscu Komitetu Wykonawczego ZWP Frontu Rumuńskiego. Obok Leona Bobickiego był uważany za jednego z kierowników Rady. Dn. 21 III t. r. z polecenia Rady wyjechał do Kijowa wraz z Tadeuszem Malinowskim i Bolesławem Sikorskim i spotkał się z Władysławem Raczkiewiczem, pełnomocnikiem Rady Regencyjnej do spraw formacji wojskowych polskich na Ukrainie. Po rozwiązaniu 28 III t. r. Naczelnej Rady Wojskowej został mianowany pomocnikiem szefa sanitarnego II Korpusu podporządkowanego Józefowi Hallerowi. W dn. 12 IV 1918 z polecenia J. Hallera wyjechał do Moskwy jako szef delegacji II Korpusu, w celu omówienia sprawy jego działalności z władzami radzieckimi. Delegacja odbyła rozmowy z L. Trockim, J. Stalinem, J. Swierdłowem oraz z przedstawicielem Komisariatu dla Spraw Polskich Stanisławem Bobińskim. Podjęto również starania o pomoc finansową u szefów misji koalicyjnych w Moskwie.

Po bitwie kaniowskiej N.-K. pozostał w Moskwie i po przybyciu tam gen. J. Hallera opracował na jego rozkaz wraz z Mieczysławem Birnbaumem 14 VI 1918 projekt zasad nowej akcji formowania oddziałów polskich w Rosji i odtworzenia II Korpusu, który jednak nie został wzięty pod uwagę w umowie zawartej 15 VI t. r. przez J. Hallera z Radą Polską Zjednoczenia Międzypartyjnego. N.-K. wszedł jednakże do Polskiej Komisji Wojskowej (PKW) powstałej na mocy tej umowy. Został też członkiem wyłonionego z PKW Wydziału Mobilizacyjnego. Wziął wraz z M. Birnbaumem udział w konferencji (26–28 VI 1918) w Kijowie działaczy Rady Międzypartyjnej, Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) i delegatów II Korpusu. Dn. 7 VII t. r. otrzymał stopień majora-lekarza. Po likwidacji 9 VIII 1918 Wydziału Mobilizacyjnego w Moskwie ośrodek akcji wojskowej przeniósł się do Kijowa, gdzie powstała Organizacja Werbunkowo-Agitacyjna (OWA). N.-K. został mianowany komendantem OWA w Moskwie, a ściślej Komendy Rejonowej IX (KR IX), dokąd powrócił w początkach sierpnia t. r. W latach późniejszych stwierdzał, że był wówczas (w r. 1918) członkiem POW i podlegał jej Komendzie Naczelnej 3 w Kijowie, kierowanej przez por. Bogusława Świtka-Miedzińskiego. Jednakże wyniki działalności werbunkowej KR IX były bardzo nikłe wskutek braku kadr i łączności z Komendą Główną OWA, a sam N.-K. uważał istnienie KR IX za zbędne. Prosił o wysłanie go do Warszawy, dokąd dotarł 23 XI 1918. W dn. 1 XII t. r. zgłosił się do Min. Spraw Wojskowych (MSWojsk.) o przyjęcie do WP. Przydzielono go do Sztabu Generalnego WP (Oddział VII), a 1 I 1919 do Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza jako oficera do specjalnych poruczeń. Dn. 23 II t. r. został wysłany do Francji, 6 III przydzielony do szefostwa służby zdrowia (Direction du Service de Santé) Armii Polskiej pod dowództwem gen. Hallera. Od 16 V do 1 VIII t. r. pełnił funkcję zastępcy szefa tej służby, a następnie został mianowany szefem sanitarnym 3 Dyw. Piechoty.

Po powrocie do kraju N.-K. wchodził od 1 IX t. r. w skład komisji weryfikacyjnej dla lekarzy wojskowych, 15 XII przeszedł do Sekcji II Departamentu Sanitarnego MSWojsk., a od 1 IV 1920 objął funkcje kierownika wydziału personalnego Departamentu (od 14 VIII t. r. w stopniu podpułkownika). Z dn. 15 VI 1921 został aspirantem Korpusu Kontrolerów w Wojskowej Kontroli Generalnej. Awansował 26 III 1922 na oficera-kontrolera, w listopadzie t. r. został przewodniczącym komisji Korpusu Kontrolerów do studiów nad sprawami sanitariatu, taborów i koni. Prowadził też studia nad działem sanitarnym i weterynaryjnym preliminarza budżetowego MSWojsk. na r. 1923. W r. 1923 kontrolował szefostwa sanitarne Dowództwa Okręgu Korpusu (DOK) V (Kraków), I (Warszawa) i II (Lublin), stwierdzając przerosty etatowe. Przeprowadzona przez N-a-K-ego analiza preliminarza budżetowego doprowadziła do redukcji wydatków na sanitariat wojskowy «prawie o 40%», a wydatków na służbę weterynaryjną «w sposób celowy» o 20%. Od 31 III 1924 w stopniu pułkownika (ze starszeństwem od 1 VII 1923), został mianowany 23 IV 1924 szefem Grupy VII Korpusu Kontrolerów WP. W r. 1925 kontrolował projekt organizacji służby zdrowia na czas pokoju. Sztab Generalny uwzględnił jego wnioski o redukcję szpitali i etatów. W r. 1925 odbył dwumiesięczny staż we francuskim Ministère de la Guerre. Na kilka dni przed zamachem majowym N.-K. zakończył 7 V 1926 specjalną kontrolę pracy komisji gen. Eugeniusza Pogorzelskiego w sprawie zarzutów postawionych przez prasę i w Sejmie generałom J. Hallerowi i Tadeuszowi Rozwadowskiemu. W dn. 15 VI 1926 został mianowany szefem Grupy VIII Korpusu Kontrolerów do zadań specjalnych, awansując 14 X t. r. na zastępcę szefa Korpusu płka Feliksa Maciszewskiego. W r. 1928/9 był też członkiem Sądu Honorowego dla oficerów sztabowych.

W dn. 30 X 1928 N.-K. został mianowany wojewodą stanisławowskim (na miejsce Aleksandra Morawskiego) w IV stopniu służbowym; 3 XI objął urzędowanie. Na tym stanowisku był konsekwentnym realizatorem polityki rządu wobec województw wschodnich. Przeprowadzał szybkie i dokładne inspekcie na terenie województwa. Wiosną 1929 jego zasługą było zabezpieczenie w znacznym stopniu województwa przed klęską powodzi dzięki sprawnej organizacji. Utrzymywał ścisły kontakt z wojewodami lwowskim, tarnopolskim i wołyńskim, zwłaszcza w związku z kwestią ludności ukraińskiej. W listopadzie 1928 wydał zarządzenia o rozwiązaniu na terenie województwa kilku ukraińskich stowarzyszeń, m. in. «Łuhu» (16 oddziałów). W następnych miesiącach akcja ta osłabła. Dn. 29 VIII 1930 został przeniesiony na stanowisko wojewody lwowskiego w dotychczasowym stopniu służbowym i 5 X t. r. opuścił Stanisławów. Do najważniejszych poczynań N-a-K-ego w woj. lwowskim należało wprowadzenie 27 XII t. r. nowego statutu organizacyjnego i podziału czynności starostw. Zgodnie z wcześniejszymi decyzjami Min. Spraw Wewnętrznych (MSW) wydał 14 II 1931 zarządzenie o zakazie na terenie woj. lwowskiego działalności Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS)-Lewicy, a 15 VI t. r. działalności Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej «Samopomoc». Dn. 6 VII 1931 Rada Ministrów powołała N-a-K-ego na podsekretarza stanu w Prezydium Rady Ministrów, a 16 XI t. r. na podsekretarza stanu w MSW, w którym sprawował nadzór nad «systemem pracy i sprawami techniczno-organizacyjnymi».

W dn. 2 XI 1932 powołany przez premiera Aleksandra Prystora powrócił na stanowisko podsekretarza stanu w Prezydium Rady Ministrów i objął wszystkie sprawy z wyjątkiem gospodarczych, które należały do kompetencji drugiego podsekretarza stanu Tadeusza Lechnickiego. W gabinecie następnego premiera Janusza Jędrzejewicza N.-K. został 10 V 1933 mianowany ministrem rolnictwa i reform rolnych. Jędrzejewicz tak scharakteryzował N-a-K-ego: «Nie pragnąłem z nim mieć konfliktu na codzień. Był to człowiek zdolny, bardzo sprytny, gdy trzeba, gładki i potulny, kiedy indziej brutalny i bezwzględny. Nigdy nie miałem z nim najmniejszego nieporozumienia, wprost przeciwnie, wiedząc o moich bliskich stosunkach z Prezydentem i Prystorem oraz przyjaźni ze Sławkiem, zachowywał się zawsze wobec mnie bez zarzutu». W ciągu 13 miesięcy urzędowania N.-K. zdołał przeprowadzić kilkanaście ważnych dla spraw reformy rolnej projektów i wniosków, podobnie jak dla zagadnień leśnictwa, struktury zarządu sprawami rolnictwa, leśnictwa i łowiectwa w kraju. M. in. przyjęto jego projekty rozporządzenia Prezydenta RP o zespoleniu urzędów ziemskich z władzami administracji państwowej, wzmacniającego władzę gospodarczą i polityczną wojewodów (29 IX 1933), o przejmowaniu na własność państwa za długi gruntów powyżej 200 ha, wydanego 28 X 1933 (co zwracało się przeciw źle gospodarującej wielkiej własności ziemskiej), o hodowli koni, bydła i trzody, o projekcie planu melioracji Polesia (ogłoszonego 17 IV 1934). N.-K. wszedł w skład następnego gabinetu Leona Kozłowskiego (15 V 1934), lecz ustąpił już 28 VI t. r.

W dn. 3 VII t. r. Rada Ministrów powołała N-a-K-ego na stanowisko wojewody warszawskiego na miejsce odchodzącego na emeryturę Stanisława Twardo. Na nowym stanowisku zajmował się szczególnie sprawami rolnictwa, gospodarki żywnościowej, komunikacji drogowej, regulacją stosunków wodnych (m. in. zarządził odwodnienie Puszczy Kampinoskiej), podziałem administracyjnym województwa, ustaleniem w r. 1936 pasa granicznego od strony Prus Wschodnich. Dużo uwagi poświęcał sprawom opieki sanitarnej i lekarskiej. W połowie lat trzydziestych został obrany prezesem Zarządu Głównego Reprezentacji byłych Żołnierzy Polskich na Wschodzie. W dn. 5 II 1938 Prezydent RP powołał go na podsekretarza stanu w MSW, w gabinecie Felicjana Sławoja Składkowskiego. Wraz z drugim podsekretarzem stanu Władysławem Korsakiem, komendantem głównym Policji Państwowej gen. Kordianem Zamorskim i dyrektorem Departamentu Politycznego Wacławem Żyborskim wchodził do ścisłego grona kierownictwa MSW. Zajmował się także sprawami ewidencji ludności, stowarzyszeniami, nadzorem nad działalnością administracji państwowej, sprawami ochrony sanitarnej kraju, centralnej ewidencji cudzoziemców, nadzoru nad ruchem radioamatorskim, dozoru policyjnego, organizacją cenzury prasowej i innej, organizacją organów obrony przeciwlotniczej.

Po wybuchu wojny N.-K. nadal wchodził w skład wspomnianej grupy kierowniczej MSW i wyjechał w nocy 7 IX 1939 wraz z premierem F. S. Składkowskim do Łucka, w imieniu MSW przejął tam rozkaz E. Śmigłego-Rydza o zmilitaryzowaniu Policji Państwowej i zapowiedział jego realizację. Po przekroczeniu granicy rumuńskiej 18 IX t. r. N.-K. i W. Korsak pozostali wraz z urzędnikami centrali MSW w Czerniowcach. Składkowski powierzył N-owi-K-emu zadanie porozumienia się z polskimi władzami konsularnymi i komisarzem generalnym dla uchodźców, wiceministrem spraw zagranicznych Mirosławem Arciszewskim, w celu zapewnienia pomocy urzędnikom MSW w Rumunii. N.-K. pozostawał w Rumunii do sierpnia 1940, w połowie t. m. za pośrednictwem poselstwa brytyjskiego w Bukareszcie wyjechał z rodziną przez Turcję na Cypr. W r. 1941 został ewakuowany przez władze brytyjskie do Palestyny i zamieszkał w Tel-Avivie, a następnie w Jerozolimie. W r. 1943 powołany do czynnej służby wojskowej, został mianowany szefem służby zdrowia WP na Środkowym Wschodzie, podporządkowanym służbowo gen. Józefowi Wiatrowi. Kwaterował w obozie wojskowym Kassasin w Egipcie. Zdemobilizowany po zakończeniu wojny, wyjechał z Wielkiej Brytanii na Cypr, gdzie przebywał z rodziną 9 lat, w tym w l. 1954–5 jako pełnomocnik Delegatury Skarbu Narodowego na Cypr w Nikozji. Do kraju powrócił w maju 1957 i zamieszkał w Warszawie, pracował jako starszy instruktor lecznictwa w Centralnym Zarządzie Uzdrowisk i Przedsiębiorstwie Państwowym «Obsługa Techniczna Uzdrowisk» w Warszawie. Zmarł 7 I 1962 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.

Żonaty był dwukrotnie: z Henryką Kaler (do r. 1919) i Heleną Nowińską (1921); z drugiego małżeństwa miał córkę Halinę (ur. 1922), mieszkającą obecnie w Nikozji na Cyprze, i syna Andrzeja (1923–1942), który jako żołnierz Brygady Karpackiej zginął na storpedowanym brytyjskim transportowcu. Żona Helena pracowała w l. 1941–5 w Polskim Czerwonym Krzyżu i Young Men’s Christian Association (YMCA) na Środkowym Wschodzie.

Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, (fot.); Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928; – Grosfeld L., Polskie reakcyjne formacje wojskowe w Rosji 1917–1919, W. 1956; Oplustil Z., Polskie formacje wschodnie 1918–1919, W. 1922 s. 109–10; Rarańcza. Zbiór opracowań w 15-lecie czynu zbrojnego, W. 1933; Teslar T., Powijaki POW w Moskwie, W. 1928 s. 29; Wrzosek M., Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, W. 1969; – Bagiński H., Wojsko polskie na Wschodzie 1914–1920, W. 1921 s. 137, 430; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1962 I; „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych” 1933 nr 7–12, 1934 nr 1–8; „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych” 1931 nr 21, 1938 nr 5–7, 9, 11–12, 14–16, 18–20, 23–6, 28–30, 32–4, 38, 1939 nr 3–4, 6, 9, 12–20; Jędrzejewicz J., W służbie idei. Fragmenty pamiętnika i pism, Londyn 1972 (fot. zbior. po s. 176); „Monitor Pol.” 1928 nr 272, 1934 nr 147, 150; Składkowski Sławoj F., Kwiatuszki administracyjne i inne, Londyn 1959 s. 17, 369; tenże, Nie ostatnie słowo oskarżonego, Londyn 1964; [Szembek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka, Londyn 1972 IV; Za kratami, więzień i drutami obozów, W. 1928 II; – „Głos Kaniowczyków i Żeligowczyków” 1939 nr 8; „Kur. Stanisławowski” 1928 nr 434–5, 439–40, 442, 444–5, 450–1, 453–4, 457–8, 460; „Lwow. Dzien. Woj.” 1930 nr 16, 1931 nr 2–3, 7–9; „Niepodległość” T. 2: 1930 z. 2 s. 359–62; „Roczn. Polonii” (Londyn) 1954/5 s. 117, 244; „Stanisławowski Dzien. Woj.” 1928 nr 11, 1929 nr 1–3, 6–8, 12–20; „Warsz. Dzien. Woj.” 1934 nr 13–19, 1935 nr 2, 4–8, 10–17, 20, 22, 24–8, 1936 nr 1–11, 13–15, 18, 1937 nr 3, 5–6, 8, 10, 12, 15–16, 18; „Ziemia Stanisławowska” 1928 nr 48 (fot.), 49, 51–2, 54, 1929 nr 56, 59, 63, 67–9, 71–2, 75, 77–9, 81, 83, 85–8, 91–3, 95–7, 99–100, 102–3, 105, 1930 nr 110 112, 114–15, 118, 121, 123, 126–7, 134–6, 139, 148; „Życie Warsz.” 1962 nr 7, 9 (nekrologi); – AAN: Federacja Polskich Związków Obrońców Ojczyzny (FPZOO) sygn. 149 Min. Spraw Wewn. (MSW), sygn. 10, sygn. 65 k. 6–9, 11–21, Prezydium Rady Ministrów (PRM), Protokóły Posiedzeń t. 45, 52, 57, 60, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 74, cz. X sygn. 1 poz. 2308, 2824, sygn. 2 poz. 3538, Rkt. 2–7, (24), k. 3–5, 8, 10 (fot.), 18 (odpis nominacji na ministra rolnictwa), Rada Polska Zjednoczenia Międzypartyjnego, sygn. 12 k. 44–46, 52, 62, 79–80, 86; CAW: Teczki personalne 1911 (fot.), Zespół 122 107 (Organizacja Werbunkowo-Agitacyjna) sygn. 1–2, 3 k. 74–75, 140, 171–172, sygn. 4 k. 43, sygn. 9 k. 172, sygn. 18; – Informacje wdowy Heleny Nakoniecznikow-Klukowskiej.

Andrzej Piber