Spampani Carlo (zm. 1783), architekt. Był z pochodzenia Włochem, ur. prawdopodobnie w Rzymie, wiadomo, że jego matka miała na imię Teresa.
S. najpewniej kształcił się w Rzymie, przypuszczalnie w Akademii św. Łukasza. Do wyjazdu do Polski zachęcił go zapewne Franciszek Smuglewicz, który wynajmował stancję w rzymskim domu matki S-ego, a także ilustrował traktat Vignoli, wydany w r. 1770 przez architekta Giovanni Battistę Spampaniego (ur. 1745), być może brata Carla; do końca życia S. utrzymywał przyjacielskie i artystyczne stosunki ze Smuglewiczem i jego braćmi, malarzami mieszkającymi w Warszawie. W r. 1770 przybył na Litwę, mimo młodego wieku jako już ukształtowany architekt. Początki jego działalności w Wilnie były związane z pracami dla jezuitów, pracował dla nich do kasaty zakonu w r. 1773; jako «metr kunsztu architektury» nauczał studentów w Akad. Wileńskiej, jako «konduktor fabryk akademickich» kierował pracami przy ukończeniu skrzydeł budynku szkolnego oraz obserwatorium astronomicznego. Wystrój wnętrza i portale Białej Sali obserwatorium przypisywane S-emu są najwcześniejszymi przykładami klasycyzmu w Wilnie. Wówczas też zaprojektował portal w kruchcie kościoła św. Jana. Za zgodą rektora Akad. Wileńskiej przyjmował S. również inne zlecenia; 27 X 1770 podpisał kontrakt z Rafałem Jeleńskim, sędzią ziemskim wiłkomierskim, na scalenie w jeden pałac dwóch kamienic w pobliżu Ostrej Bramy (ul. Wielka 84, później przebudowany). W r. 1774 podobno otrzymał S. rangę chorążego buławy polnej litewskiej i w r. 1779 awansował na kapitana (brak jednak jego nazwiska w spisach: Oficerowie Rzpltej 1777–1794, II). Na przełomie l. 1774 i 1775 przebywał we Włoszech. W r. 1775 przesłał S. królowi Stanisławowi Augustowi akwafortę przedstawiającą projekt dwóch elewacji pałacu w Pawłowie; być może powstanie ostatecznie wzniesionego pałacu dla ośrodka «rzeczpospolitej pawłowskiej» powołanej przez Pawła Ksawerego Brzostowskiego można łączyć z S-m (pałac został spalony podczas drugiej wojny światowej). W l. 1776–7 wykonywał jakieś prace w pałacu Burzyńskich w Wilnie (budowla niezlokalizowana).
W l.n. S. był zatrudniony głównie poza Wilnem, na usługach rodzin magnackich i szlacheckich. Na początku r. 1777 wstąpił w Nieświeżu na służbę woj. wileńskiego Karola Radziwiłła «Panie Kochanku», otrzymując miesięczną pensję w wysokości 10 dukatów. Wykonywał «abrysy» książęcych «fabryk», m.in. austerii (ukończonej w r. 1779). Prawdopodobnie uczestniczył w pracach przy przebudowie wnętrz letniego pałacu w Albie pod Nieświeżem prowadzonych przez nadwornego geometrę Radziwiłła Leona Lutnickiego. Jeszcze w końcu 1782 rekomendował księciu do Nieświeża mozaistę oraz sztukatora do dekorowania (zapewne wg własnego projektu) wielkiej sali pałacu. W l. 1777–9 korespondował ze star. rzeczyckim Albrychtem Radziwiłłem w związku z budową jego drewnianego pałacu w Annopolu pod Mińskiem (spalony ok. r. 1860). W l. 1779–83 jako nadworny architekt woj. mińskiego i ordynata kleckiego Józefa Radziwiłła przebywał najczęściej w Radziwiłłmontach pod Kleckiem, gdzie wznosił dębowy dwór (obecnie w ruinie) i zakładał park. Dzierżawił wówczas pobliski majątek Mysłoboża. S. nadzorował równocześnie realizację kilku własnych projektów. Ruchliwy tryb życia spowodowany licznymi zleceniami na szlacheckie rezydencje poważnie nadszarpnął jego zdrowie. W l. 1778–82 pobierał wynagrodzenie jako «dyrektor fabryk i cegielni», zakładanych przez star. mińskiego Dominika Przezdzieckiego w Zasławiu, gdzie wzniósł pałac (niezachowany) i prawdopodobnie ukończył kościół-mauzoleum (budowany od r. 1774, obecnie w ruinie). Zapewne w tym czasie zatrudniał go w pobliskim Siemkowie łowczy miński Adam Chmara przy budowie murowanego pałacu i zakładaniu parku. W l. 1779–81 w Bienicy (koło Mołodeczna) S. wystawił modrzewiowy dwór i lamus dla star. oszmiańskiego Tadeusza Kociełła (zniszczone po r. 1939), w Kuchcicach (koło Klecka) nadzorował inwestycje szambelana Kazimierza Zawiszy (m.in. most zwodzony, remont kaplicy parkowej, być może przebudowę dworu; zniszczony ok. 1915), w Szczorsach kierował dekoracją wnętrz pałacu podkanclerzego lit. Joachima Chreptowicza (projekt Józefa de Sacco 1770–5; spalony w r. 1915). Z l. 1779–80 pochodzą informacje o udziale S-ego w budowie dworu gen. Ignacego Morawskiego w Bielicy (koło Mińska, niezachowany). Od maja 1779 pracował S. nad Dryssą i Dźwiną w rezydencjach pisarza skarbowego lit. Justyniana Szczytta, z którym zawarł kontrakt na wystawienie murowanego pałacu i założenie parku w Justynianowie oraz dokończenie i urządzenie wnętrz modrzewiowych dworów w Dobrejmyśli i Tabołkach (niezachowane). Nie jest znana lokalizacja dworu płk. artylerii lit. Tadeusza Stetkiewicza, budowanego przez S-ego w l. 1780–1. Z dużym prawdopodobieństwem można wiązać z S-m projekt murowanego dworu gen. Piotra Twardowskiego w Wieleśnicy (koło Pińska; istniał do r. 1914). Natomiast przypuszczenie M. Morelowskiego, że S. mógł być także autorem klasycyzującego kościoła jezuitów w Łuczaju (budowa rozpoczęta w r. 1766) – nie znajduje dostatecznego potwierdzenia.
S. nie tracił związków z Wilnem, gdzie wiosną 1782 objął kierownictwo remontu kaplicy św. Kazimierza przy katedrze, angażując jako sztukatora Krzysztofa Schneidttnera. Wiosną r.n. dla Józefa Paca, star. wilejskiego i gen.-adiutanta buławy wielkiej lit., wykonał S. projekty rezydencji w Mytach i Różance koło Lidy. Roboty rozpoczęte po spisaniu umowy (20 IV 1783) zostały prawdopodobnie zaniechane po niespodziewanej śmierci S-ego, który zmarł na gruźlicę 2 V 1783; został pochowany w drewnianej cerkwi klasztoru Bazylianów w Ceprze pod Kleckiem (niezachowana). Na polecenie egzekutora testamentu, woj. mińskiego Józefa Radziwiłła, rzeźbiarz Karol Jelski ozdobił grób architekta portretowym medalionem.
S. należał do pierwszych i najwybitniejszych, obok Marcina Knackfusa, J. de Sacco i Jana Samuela Beckera reprezentantów wczesnego klasycyzmu na terenie W. Ks. Lit. W swych projektach radykalnie zrywał z dziedzictwem baroku, stosował porządki klasyczne oraz rozwiązania kompozycyjne zaczerpnięte z traktatów A. Palladia i J. Fr. de Neufforge’a (m.in. dorycką artykulację kolumnową, trójkątne frontony, tryglifowe fryzy). Główną sferą jego działalności była architektura rezydencjonalna, przy czym projektował nie tylko budynki, lecz także sztukatorską i malarską dekorację wnętrz, zakładał ogrody. Projektowane przezeń drewniane i murowane pałace i dwory, zazwyczaj parterowe, z piętrowym centralnym ryzalitem poprzedzonym kolumnowym portykiem, ugruntowały rozpowszechnioną później na Litwie formę szlacheckiego dworu. Stale współpracował ze snycerzem i sztukatorem wileńskim Karolem Jelskim, oraz (korespondencyjnie) z malarzem warszawskim Antonim Smuglewiczem, który pełnił rolę jego artystycznego agenta. S. odgrywał też ważną rolę w imporcie i rozpowszechnianiu współczesnych wydawnictw architektonicznych i rycin (m.in. G. B. Piranesiego, C. Antoniniego), a także obrazów, mebli, medali i numizmatów, które sprowadzał na Litwę z Rzymu i Warszawy.
Brak wiadomości, czy S. założył rodzinę.
Architektura Belarusi, Minsk 1993 s. 604; Łoza, Architekci; PSB (Smuglewicz Antoni); Słown. Artystów Pol. (Jelski Karol); Thieme – Becker, Lexikon d. Künstler (Z. Batowski); – Batowski Z., Zbiór graficzny w Uniwersytecie Warszawskim, W. 1928; Lietųvos TSR istorijos ir kulturos paminklø svàdas, T. 1: Vilnius, Vilnius 1988 s. 247, 515; – Aftanazy, Dzieje rezydencji, I 14, 91, 143–5, 176, 240–1, 264, 275–6, II 149, 322–3, 372, IV 30, 273–5; Čanturija V. A., Architektura Belarusi konca XVIII – načala XIX veka, Minsk 1962 s. 76– 9; Drėma V., Pranciskus Smuglevicius, Vilnius 1973; tenże, Sprawa nauczania architektury w Akademii Wileńskiej, „Biul. Hist. Sztuki” R. 28: 1966 nr 3–4 s. 359; tenże, Vilniaus Šv. Jono bažnyčia, Vilnius 1997 s. 156–9; Kieszkowski W., Carlo Spampani architekt włoski czynny w Polsce w XVIII w., „Biul. Hist. Sztuki i Kult.” R. 1: 1932 nr 1 s. 24–35, nr 2 s. 63–72; Lietuvos architektūros istorija, Vilnius 1994 II 285–7; Morelowski M., Zarysy sztuki wileńskiej, Wil. 1939 s. 293; Morozow W., Kształtowanie się klasycyzmu w architekturze Białorusi pod koniec XVIII wieku, w: Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., Red. J. Lileyko, L. 2000 s. 672–3; Paszenda J., Budowle jezuickie w Polsce, Kr. 1999 I 420; Spalviškis M., Karlas Spampanis, „Statyba ir architektura” 1983 nr 5 s. 29; Vilniaus universiteto rumai, Vilnius 1979 s. 82–4; Zubovas V., Tomas Žebrauskas ir jo mokiniai, Vilnius 1986 s. 20, 59, 63; – Łopaciński E., Materiały do dziejów rzemiosła artystycznego w Wielkim Księstwie Litewskim (XV–XIX w.), W. 1946 poz. 903 s. 108–9; tenże, Nieznane dane archiwalne i wiadomości źródłowe do historii sztuki Wilna i b. W. Ks. Litewskiego od XVII do początków XIX, „Prace i mater. sprawozdawcze Sekcji Hist. Sztuki Tow. Przyjaciół Nauk w Wil.” T. 3: 1938/9 s. 81–2; Taurogiński B., Dane archiwalne o artystach na dworze książąt Radziwiłłów XVI–XIX w., tamże s. 23; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. IV teka 2 sygn. 371 a (listy A. Radziwiłła do S-ego z 5 VI 1777 i 12 V 1778), Dz. V sygn. 2182 (listy J. Chreptowicza do S-ego z 8 X i 30 XI 1779), sygn. 6973 (listy T. Kociełła), sygn. 14694 (39 listów A. Smuglewicza do S-ego), sygn. 14902 (3 listy S-ego oraz dawane mu asygnacje), sygn. 14902a (3 listy Teresy Spampanini), Dz. XXI teka 35 sygn. 164; Arch. Ośrodka Dok. Zabytków w W.: Teki E. Łopacińskiego, sygn. Arch. Radziwiłłów, Dz. IV s. 150, 152, 156, 158–159; Gabinet Rycin Uniw. Warsz.: Teka Królewska 188 nr 12; Lietuvos valstybe istorijos archyvas w Wil.: F. S.A. nr 5143 k. 593–597 (kontrakt z 27 X 1770); Vilniaus universiteto Mosklinės bibliotekos rankraštynas w Wil.: F. 2 sygn. DC-6 s. 894–896, sygn. DC-9 k. 1779.
Wojciech Boberski