Niewiadomska Cecylia, pseud. i krypt. Aspiro C. N. (1855–1925), pedagog, autorka i tłumaczka powieści i opowiadań dla dzieci i młodzieży. Ur. 22 XI w Warszawie, była najstarszą z sześciorga dzieci Wincentego (zob.) i Julii z Wernerów, siostrą Romana (zob.) i Eligiusza (zob.). Ze względu na złą sytuację materialną rodziców od wczesnej młodości zarabiała udzielaniem korepetycji. Po śmierci matki opiekowała się młodszym rodzeństwem, a po powtórnym małżeństwie ojca usunęła się z domu i rozpoczęła samodzielne życie, pomagając nadal rodzeństwu. Uczyła się w tajnych klasach pensji Walerii Giewartowskiej oraz w Warszawskim Gimnazjum Rządowym, które ukończyła w r. 1871 ze złotym medalem. Następnie po uzyskaniu dyplomu nauczycielki domowej dawała lekcje prywatne, m. in. w domu właściciela składów aptecznych Franciszka Gallego. Współdziałając z Kasyldą Kulikowską związała się w latach dziewięćdziesiątych XIX w. z nielegalnym Kołem Kobiet Korony i Litwy, organizując z jego ramienia na terenie Warszawy kursy pedagogiczne dla nauczycielek i ochroniarek oraz kierując sekcją prowincjonalną, której zadaniem było organizowanie ruchu oświatowego na terenie Królestwa. Ok. r. 1901 N. została członkiem Ligi Narodowej i brała wybitny udział w pracach Tow. Oświaty Narodowej, w którym była członkiem zarządu, działała w sekcjach: bibliotecznej i seminaryjnej, a także opracowywała katalogi dla bibliotek ludowych (Katalog rozumowany książek ludowych, W. 1907). Wspomnienia z tych lat ogłosiła pt. Tajna praca oświatowa w latach niewoli pod zaborem rosyjskim w „Bluszczu” w r. 1924. Po przekształceniu się w r. 1906 tajnego Towarzystwa w jawnie działającą Polską Macierz Szkolną (PMS) N. brała udział w pracach organizacyjnych, współkierowala sekcją szkolną PMS oraz była jedną z czynniejszych prelegentek. Współpracując z księgarnią Gebethnera i Wolffa, kierowała wydawaniem „Biblioteczki Uniwersytetów Ludowych” oraz „Biblioteczki Młodzieży Szkolnej” drukowanych na potrzeby PMS. W r. 1906, wraz ze Stanisławem Szoberem, Bogdanem Nawroczyńskim i Cecylią Bogucką, zorganizowała i kierowała do r. 1914 pracami sekcji języka polskiego przy Stowarzyszeniu Nauczycielstwa Polskiego. Z inicjatywy N-iej został opracowany przez sekcję Program nauki języka polskiego i literatury polskiej (współautorstwo z Ignacym Chrzanowskim, Kr. 1909). N. brała też udział w pracach nad ujednolicaniem pisowni polskiej. Uczestniczyła i zabierała głos na licznych zjazdach, m. in. w r. 1907 zasiadała w prezydium zjazdu pedagogicznego historyków i filologów w Warszawie. Po wybuchu wojny pracowała w l. 1914–15 w Kuratorium Obywatelskim Rodzin Rezerwistów Warszawy, będąc członkiem zarządu Komisji Ochron. Następnie w l. 1915–18 przebywała w Kijowie, gdzie współpracowała z Polskim Tow. Pomocy Ofiarom Wojny przy tworzeniu szkół i schronisk dla bezdomnych polskich dzieci. Zorganizowała w Kijowie Gimnazjum Macierzy Szkolnej i kierowała nim do r. 1918. W t. r. powróciła do Warszawy, gdzie aż do śmierci współpracowała z PMS, pełniąc m. in. funkcję prezesa Koła im. Zofii Bukowieckiej.
Twórczość literacką rozpoczęła N. od tłumaczeń powieści z języków: francuskiego, angielskiego i włoskiego, publikowanych w latach osiemdziesiątych w „Tygodniku Illustrowanym”, „Bluszczu”, „Kurierze Codziennym” i innych czasopismach oraz drukowanych jako samoistne pozycje (Golo R., „Administrator”, 1890,Wallace L., „Książę indyjski”, 1895, Corelli M., „Księżna Ziska”, 1897). Równocześnie zaczęła publikować własne powieści i powiastki dla młodzieży (Odrodzona, W. 1896, O tym, czego już nie ma, W. 1897, O czym Zosia nie wiedziała, W. 1897, Stracona, W. 1897 i in.). Lata 1908–20 były okresem wzmożonej twórczości N-iej. Wydała w tym czasie kilka powieści i opowiadań dla dzieci i młodzieży, m. in. Bardzo dawno. Królestwo skał (W. 1908), Dotrzymuj słowa. Koledzy. Samolub (W. 1908), Słoneczny światek (Kijów 1916), Listy do Li. Niepowieść (W. 1919). Wiele z powyższych utworów N-iej doczekało się wznowień. Dużą poczytnością cieszył się także wychodzący od r. 1909 cykl Legendy, podania i obrazki historyczne, w którym N. w zbeletryzowanej formie przedstawiła dzieje polityczne i kulturalno-obyczajowe narodu polskiego. Z zakresu historii literatury opracowała popularną monografię Trzech wieszczów naszych (W. 1913). Współpracowała przy redagowaniu dzieła „Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej”. Ceniona była jako tłumaczka literatury młodzieżowej. Tłumaczyła i opracowywała dla młodzieży skrócone wersje znanych utworów, jak „Dawid Copperfield” i „Maleńka Dorrit” Ch. Dickensa, „Baśnie” J. i W. Grimmów, „Podróże Guliwera” J. Swifta, „Chata Wuja Toma” H. Beecher-Stowe, „Baśnie” H. Ch. Andersena i in. Zwłaszcza trzy ostatnie z tych pozycji uzyskały wielką liczbę wydań i wznawiane były również po drugiej wojnie światowej.
Największą zasługą N-iej było opracowanie podręczników do nauki języka polskiego, stylistyki i gramatyki, z których uczyło się kilka polskich pokoleń. Współpracując z C. Bogucką, I. Chrzanowskim, Marią Dzierżanowską, S. Szoberem i Jadwigą Warnkówną, opracowała kilkadziesiąt książek szkolnych na różne poziomy nauczania, od elementarza po szkołę średnią. Pierwszym z opracowanych przez nią wspólnie z M. Dzierżanowską i J. Warnkówną podręczników były Ćwiczenia do wykładu gramatyki i nauki języka polskiego (W. 1895); z C. Bogucką wydała m. in. Naukę stylistyki (W. 1908), Nasi pisarze, ich życie i dzieła (W. 1911). Kilka z jej podręczników było wznawianych ponad 20 razy. Jeden z nich, opracowany wspólnie z C. Bogucką i S. Szoberem – Nauka pisowni we wzorach i ćwiczeniach – wznawiany był również w l. 1942–6 w różnych zakątkach świata, gdzie przebywali Polacy. N. wydała również podręczniki polskie w czasie pierwszej wojny światowej podczas pobytu w Kijowie (Krótka gramatyka języka polskiego z ćwiczeniami, Kijów 1915). Fundusze zgromadzone głównie z honorariów autorskich za wznawianie podręczników przekazała N. testamentem na rzecz instytucji naukowych, oświatowych i charytatywnych. Największe legaty otrzymało Tow. Naukowe Warszawskie i PMS. Zmarła w Warszawie 12 VI 1925 i pochowana została na cmentarzu Powązkowskim. Rękopis pamiętnika, jak również archiwum zawierające papiery rodzinne i materiały związane z jej działalnością społeczną i oświatową zostały zniszczone w czasie drugiej wojny światowej.
Fot. w Materiałach Red. PSB; – Bibliografia metodyki nauczania języka polskiego (1918–1939); Brzozowska Z., Andersen w Polsce, Wr. 1970; Kosmowska I., Milkuszyc D., Szycówna A., Kobieta polska jako autorka pedagogiczna, W. 1912; Polskie książki dla dzieci i młodzieży, Kr. 1931; Mały słownik literatury dla dzieci i młodzieży, W. 1964; W. Enc. Ilustr.; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; – Bartoszewski W., Cecylia Niewiadomska, „Tyg. Powsz.” 1975 nr 38 s. 3; Dębicki Z., Dzisiaj a wczoraj, „Tyg. Ilustr.” 1925 nr 26 s. 508 (fot. na s. 521); Majewski S., Cecylia Niewiadomska, „Stolica” 1975 nr 23 s. 14 (fot.); Stemler J., Polska Macierz Szkolna, W. 1926 s. 16; Szober S., Śp. Cecylia Niewiadomska, „Sprawy TNSW” 1925 nr 30 s. 455–6; Wehrowa M., Cecylia Niewiadomska (1854–1925), „Ogniwo” 1925 nr 5 s. 4; Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, W. 1961; – „Informator Powszechny Rzeczypospolitej Polskiej z Kalendarzem Policji Państwowej na r. 1922”, W. 1922 s. 208; Kalendarzyk Polityczno-Historyczny m. st. Warszawy na r. 1916; Nasza walka o szkołę polską 1901–1917, W. 1934 II; Pachucka R., Pamiętniki z lat 1886–1914, Wr. 1958; I Sprawozdanie Polskiej Macierzy Szkolnej za 1906/7 rok, W. 1907 s. XVIII; Waydel-Dmochowska J., Dawna Warszawa, W. 1958 s. 125, 127–8, 131, 134; – „Gaz. Warsz.” 1925 nr 161 s. 3, nr 172 s. 3; „Kur. Warsz.” 1925 nr 165 s. 19, nr 168 wyd. wieczorne s. 5; „Oświata Pol.” 1925 nr 3 s. 219–20; „Tyg. Ilustr.” 1907 nr 15 s. 309 (fot.), 1914 nr 44 s. 734; – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna; – Materiały oraz opracowania biograficzne o N-iej autorstwa Z. Brochockiej, B. Nawroczyńskiego i H. Popielowej (mszp.) w posiadaniu H. Popielowej (bratanicy N-iej) w Warszawie; – Informacje H. Popielowej oraz Edwarda Muszalskiego z Warszawy.
Stanisław Konarski