Plater-Zyberk Cecylia, pseud. i krypt.: C. P. Z., X. Bogusław, Przyjaciółka Młodzieży, Świerszcz, Wrzos (1853–1920), pedagog, działaczka społeczna i publicystka. Ur. 8 V w majątku Passy w pow. błońskim, była córką Kazimierza (zm. 1876), właściciela majątku Szlosberg koło Iłłukszty w Kurlandii oraz Passów, i Ludwiki z Borewiczów (zm. 1866). Początkowo uczyła się w domu rodzinnym. W l. 1865–9 kształciła się w szkole Sióstr Sacré Coeur w Poznaniu, następnie osiadła w Szlosbergu, gdzie prowadziła gospodarstwo domowe i rozwinęła działalność oświatową na wsi. W l. 1879–80 P.-Z. przebywała w Paryżu i przez kilka miesięcy uczyła się w szkole rzemiosł. Dn. 8 XII 1880 wstąpiła do nowicjatu ukrytego Zgromadzenia Sióstr Posłanniczek Najświętszego Serca Jezusowego w Warszawie, przyjmując imię Maria od Stóp Chrystusowych, którym jednak nie posługiwała się poza wspólnotą zakonną. Przez kilka lat sprawowała obowiązki przełożonej w Warszawie oraz przez wiele lat była radną generalną. W r. 1909 brała udział w delegacji do Rzymu w celu zatwierdzenia zgromadzenia i jego konstytucji. Wobec władz państwowych firmowała liczne dzieła prowadzone przez zakon. P.-Z nawiązała kontakt z generałową Jadwigą Zamoyską, założycielką zakładu wychowawczego w Kuźnicach w Zakopanem, zwiedzała także wiele instytucji tego typu, m.in we Francji i Szwecji. Sama zdobyła tytuł mistrzowski w cechu krawieckim w Warszawie.

Po zbudowaniu gmachu w Warszawie przy ul. Pięknej 24 P.-Z. założyła tam szkołę rękodzielniczą dla dziewcząt, która działała w l. 1883–1908. Przy zakładzie tym rozwijało się od r. 1886 gimnazjum żeńskie, od r. 1899 sześcioklasowe, od r. 1907 siedmioklasowe, a w r. 1917 zyskało pełne prawa szkoły średniej. Po śmierci fundatorki szkoła przybrała jej imię. Ponadto P.-Z. w zakupionym przez siebie majątku Chyliczki koło Warszawy założyła w r. 1891 żeńską szkolę gospodarczą, która z czasem stała się faktycznie szkołą pomaturalną. Oba zakłady powstały w okresie największej rusyfikacji i utrzymanie ich polskiego charakteru było wielką zasługą P.-Z. W ich urządzeniu wzorowała się na najlepszych szkołach europejskich. P.-Z. była również inicjatorką wielu kursów buchalteryjnych, freblowskich, pedagogicznych, współdziałała także w założeniu Domu Opieki nad ubogą dziatwą, Warszawskiego Domu Sierot po robotnikach, Czytelni Katolickiej w Warszawie itp. W tym okresie zaczęła ogłaszać swoje prace; początkowo były to książki do nabożeństwa: Życie katolickie cz. 1–2 (W. 1891–3), następnie rozprawki o tematyce religijnej, jak Pobożność w duchu Chrystusowyn (W. 1898), Czem jest dzień świąteczny dla pracującego (W. 1897), z czasem przeszła do tematyki gospodarczo-społecznej w broszurach: O podniesieniu gospodarstwa wiejskiego (W. 1903), O pracy społecznej (W. 1905). W r. 1905 brała udział w walce o polską szkołę, a w jej szkole odbywały się zebrania nauczycieli warszawskich.

W celu oddziaływania na kobiety z inteligencji w duchu katolickim założyła w r. 1904, wraz z Kazimierą Proczek, Katolicki Związek Kobiet Polskich. Zadania i osiągnięcia Związku przedstawiła w odczycie: Istota i cel związków oraz treściwa informacja o Katolickim Związku Kobiet Polskich (W. 1908). Przez 2 lata była prezeską organizacji. Pod jej przewodnictwem Związek wykazał dużą aktywność, m. in. otwarto przy jej udziale Wyższe Kursy Naukowo-Pedagogiczne (1907), Szkołę Ochroniarek Stefanii Marciszewskiej, Ochronę Studencką na Czystem. Podobnym celom miało służyć założone w r. 1906 przez P-Z., wraz z Marią Kleniewską, Stowarzyszenie Ziemianek, którego przez kilka lat była wiceprezeską. Przy współpracy z ks. Jerzym Matulewiczem zajmowała się od r. 1904 również młodzieżą męską i założyła w r. 1905 Tow. Przyjaciół Młodzieży. Zadania organizacji przedstawiła na zjeździe dziennikarzy w referacie pt. O Stowarzyszeniu Przyjaciół Młodzieży (W. 1907). Największym osiągnięciem Stowarzyszenia były tzw. koła etyczne i ogniska rodzinne organizowane w domach członków Stowarzyszenia dla studentów i starszej młodzieży gimnazjalnej. Przed r. 1914 wpływy P.-Z. sięgały niemal do wszystkich ośrodków nauczania ziem polskich i ważniejszych skupisk młodzieży polskiej za granicą. Ruch ten skonsolidował się przez wydawanie w l. 1909–15 własnego miesięcznika pt. „Prąd”, pierwszego czasopisma katolicko-społecznego w Polsce redagowanego przez ludzi świeckich. Korzystając z wzorów Zachodu młodzież «prądowa» reprezentowała katolicyzm otwarty, działała zespołowo, zajmowała się problematyką społeczną, co ją zbliżało do stowarzyszeń robotników chrześcijańskich. Z ruchu «prądowego» powstał w r. 1919 ruch «odrodzeniowy».

Swój wpływ wychowawczy na młodzież i starszych P.-Z. pogłębiała i rozszerzała przez korespondencję oraz prace drukowane jako autorka ok. 35 książek i broszur. Najczęściej nie ujawniała swego nazwiska, pisząc pod hasłami: «W imię postępu i prawdy», «Z cyklu odrodzenia» lub pod pseudonimami i kryptonimami. W tym okresie zajmowała się etyką, sprawami społecznymi, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii kobiecej, wychowaniem i szkolnictwem. Do najwartościowszych należą jej prace o tematyce wychowawczej: Kilka myśli o wychowaniu w rodzinie (W. 1903), Kobieta ogniskiem (W. 1909) oraz poszerzone wydanie pt. Kobieta ogniskiem w rodzinie (W. 1914, P. 1925) i Na progu małżeństwa (W. 1918 i P. 1926). W książkach tych głosiła tezę: «przez odrodzoną kobietę odrodzona rodzina, przez odrodzoną rodzinę odrodzone społeczeństwo». Dla młodzieży męskiej przeznaczone były dwie prace: Na przełomie (W. 1905 I–II napisana w związku z książką Erazma Piltza „Nasza Młodzież” Kr. 1902) i Ideał a młodzież (W. 1908). Swoim nakładem wydawała także dzieła innych autorów, jak „Na Golgotę” W. Kalinki, „Czynniki rozstroju i spójni w społeczeństwie nowoczesnym” M. Straszewskiego, „Czym jest świat” O. Fabera i in. Współpracowała również z czasopismami: „Dziennikiem Powszechnym”, „Kroniką Rodzinną” (w r. 1899 była jej redaktorką), „Przebudzeniem”, „Przeglądem Powszechnym”, „Prądem”, „Sprawą”. Na ankietę „Kuriera Polskiego” napisała anonimowo odpowiedź pt. Jaka jest nasza wada narodowa główna (W. 1902, 2. i 3. wyd. W. 1905), widząc ją w braku zasad w życiu; za odpowiedź tę otrzymała drugą nagrodę.

P.-Z. była prekursorką zorganizowanego ruchu polskiej inteligencji katolickiej. Uchodziła w oczach konserwatystów za podejrzanie postępową jako opiekunka modernistów polskich. Zmarła 6 I 1920 w Warszawie i została pochowana w grobie rodzinnym na Powązkach.

Podr. Enc. Kośc.; Bar, Słown. pseudonimów, II; Konarski Sz., Platerowie, Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., IV 82, 186 (bibliogr. prac P-ej, fot. nr 27); – Bender R., Społeczne inicjatywy chrześcijańskie w Królestwie Polskim 1905–1918, L. 1978; Estreicherówna M., Cecylia Plater-Zyberkówna, „Przegl. Powsz” 1920 z. 4 s. 271–81; Grabowska K., Cecylia Plater-Zyberkówna jako pedagog na tle życia i prac, W. 1954; Historia katolicyzmu społecznego w Polsce 1832–1939, W. 1981; Jarra E., Ks. dr Jerzy Matulewicz, „Horyzonty” 1961 nr 62–3 s. 19–26; Księga 1000-lecia katolicyzmu; Poulat., Intégrisme et Catholicisme intégral, Tournai 1969; [Strzeszewski C.] Jarocki S., Katolicka nauka społeczna, Paryż 1964 s. 260–1; Suchodolska F., Cecylia Plater-Zyberkówna pracownica boża, Kat. 1936 (fot.); Turowski K., Działalność polskiej młodzieży katolickiej przed pierwszą wojną światową, „Chrześcijanin w Świecie” R. 10: 1978 z. 66 s. 63–81; Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, W. 1961; Załuski B., Cecylia hr. Zyberk-Platerówna w ruchu odrodzeniowym młodzieży, „Prąd” 1922 nr 10 s. 274–6; tenże, Cecylia Plater-Zyberkówna, W. 1930 (fot.); Zawadowska J., Na katolickiej pensji w Warszawie, „Głos Wolnych” 1950 nr 17 s. 12–13; – Nasza walka o szkołę polską II; Pachucka R., Pamiętniki z lat 1886–1914, W. 1958; – „Bluszcz” 1886 nr 26 s. 207–8, nr 29 s. 231–2, nr 38 s. 303–4, 1889 nr 11 s. 88, 1902 nr 41 s. 481–2; „Kłosy” 1882 nr 897 s. 158, 1883 nr 915 s. 25–6, nr 919 s. 91, nr 922 s. 143–4; „Kron. Rodzinna” 1884 nr 6 s. 191, 1885 nr 13 s. 414, 1886 nr 13 s. 412, 1895 nr 2 s. 61, 1900 nr 11 s. 392–3; „Kur. Warsz.” 1886 nr 172, 347a, 1896 nr 360, 1897 nr 141, 1920 nr 7, 9 (wyd. wieczorne); „Przegl. Pedagog.” 1920 nr 1 s. 33–4; „Tyg. Ilustr.” 1920 nr 4 s. 79 (fot.); „Tyg. Mód i Powieści” 1890 nr 48 s. 383, 1891 nr 19 s. 148–9; „Zorza” 1920 nr 4 s. 38; – B. Jag.: rkp. 7727/III; B. Narod.: rkp. 7747; B. Ossol.: rkp. 14584/II; Arch. Wicepostulatora procesu beatyfikacyjnego o. Honorata Koźmińskiego w W.: sygn. V, Księga naszych zmarłych, mszp.

Tadeusz Górski