Myślenta (Mislenski, Mislenta, Myślęcki, Myślęta) Celestyn (1588–1653), teolog luterański, profesor uniwersytetu, orientalista. Ur. 27 III w Kutach koło Węgorzewa na Mazurach, był synem Mateusza i Eufrozyny z Wiercińskich, córki proboszcza luterańskiego w Żabinie. Ojciec M-y Mateusz pochodził z polskiej rodziny szlacheckiej. W czasie studiów korzystał ze stypendium księcia Albrechta, co wskazuje, że skłaniał się ku luteranizmowi. Po studiach służył Radziwiłłom ze Słucka, potem Stanisławowi Pacowi, woj. witebskiemu, następnie Aleksandrowi Czartoryskiemu, woj. wołyńskiemu. Dzięki ich poparciu dostał się na dwór królewski, był dworzaninem Stefana Batorego i spełniał m. in. funkcje poselskie na Podolu. Podczas pobytu w Lidzbarku przeszedł oficjalnie na luteranizm i jako duchowny tego wyznania osiadł w Kutach, gdzie był od r. 1581 adiunktem, a później proboszczem. W r. 1597 otrzymał na prawie chełmińskim majątek Gąsewo koło Kut, obejmujący 12 włók ziemi. W domu M-y używano języka polskiego. M. wcześnie stracił rodziców, a jego edukacją zajmował się wyznaczony opiekun. Do szkół uczęszczał w Węgorzewie i Frydlądzie. W semestrze zimowym 1603 r. rozpoczął studia na uniwersytecie w Królewcu, które trwały 6 lat. Do metryki tej uczelni został wpisany jako «Coelestinus Mislenski, Kuttensis, Polonus». Następnie dzięki opiece i wsparciu finansowemu elektora Jerzego Wilhelma udał się M. w r. 1609 na dalsze studia do Wittenbergi, gdzie przez 6 lat zajmował się filologią, filozofią i teologią. Studia w tych dziedzinach kontynuował później przez 3 lata w Lipsku oraz w Giessen, gdzie 21 I 1619 uzyskał stopień doktora teologii. Szczególnym zainteresowaniem darzył M. języki orientalne i uczył się języków hebrajskiego, chaldejskiego, syryjskiego oraz arabskiego. W Giessen nauczycielem jego był znakomity orientalista Ch. Helvicius, z którym M. odbył dysputę naukową w języku hebrajskim, zyskując dzięki temu rozgłos w świecie uczonych orientalistów. Dla wydoskonalenia znajomości języka hebrajskiego przebywał przez 6 miesięcy we Frankfurcie nad Menem, gdzie pobierał lekcje u rabinów. Po doktoracie M. odwiedził wiele ośrodków uniwersyteckich (Ingolstadt, Bazylea, Genewa, Tybinga, Heidelberg, Moguncja, Lejda), odbywając tam dysputy z teologami luterańskimi, kalwińskimi i katolickimi.

We wrześniu 1619 otrzymał M. stanowisko profesora nadzwycz. teologii i profesora zwycz. języków orientalnych na uniwersytecie w Królewcu z płacą 200 fl. rocznie. W r. 1626 mianowano go profesorem zwycz. teologii. M. wykładał na uniwersytecie w Królewcu teologię i języki orientalne. Wykształcił dużo studentów, którzy pisali pod jego kierunkiem dysertacje i odbywali dysputy naukowe. Wiele z tych dysertacji ukazało się drukiem. I tak np. w l. 1624–5 opublikowano w Królewcu 18 dysertacji napisanych pod kierunkiem M-y przez studentów z Królewca, z Niemiec, z Polski, Danii i Węgier, a dotyczyły one problemów teologicznych, historycznych i filologicznych. Podczas swej pracy na uniwersytecie w Królewcu M. był aż siedmiokrotnie obierany rektorem tej uczelni: w l. 1628, 1632, 1636, 1640, 1644, 1648, 1652. Obok zajęć dydaktycznych na uniwersytecie prowadził działalność kościelną i oświatową. Jako wybitny teolog został w r. 1622 wybrany na asesora konsystorza sambijskiego, w miejsce chorego Krzysztofa Hempela. W r. 1626 objął po Andrzeju Myliusie funkcję proboszcza kościoła katedralnego w Królewcu na Knipawie z płacą 100 talarów rocznie. Sprawowanie tego urzędu przysparzało mu początkowo duże trudności, gdyż bardzo słabo znał język niemiecki. Uczył się tego języka z uporem przy pomocy „Postylli” Marcina Chemnitiusa, przyswajając sobie na pamięć zawarte w niej kazania. Ponadto pełnił jeszcze M. obowiązki wizytatora szkolnego okręgu sambijskiego i na tym stanowisku dał się poznać jako orędownik literackiej polszczyzny, którą zalecał wprowadzać do szkół na równi z językiem łacińskim. Wspólnie z Michałem Eiflerem, profesorem logiki z Królewca, ułożył M. i wydał drukiem w r. 1638 program nauczania dla szkoły w Ełku, pt. Leges et regulae a visitatoribus electoralibus Scholae Liccensi praescriptae. Znalazły się tam zalecenia dotyczące szerszego uwzględniania na lekcjach literackiej polszczyzny i wykorzystywania w tym celu polskich tekstów biblijnych, pieśni religijnych oraz psalmów w przekładzie Jana Kochanowskiego.

M. prowadził ożywioną działalność polemiczną i publicystyczną w zakresie teologii. Rozpoczął ją już w czasie studiów w Giessen, gdzie opublikował rozprawę pt. De haeresibus hisce ultimis temporibus ecclesiam potissimum turbantibus. Był on stale rzecznikiem surowego, ortodoksyjnego luteranizmu i ostro zwalczał wszelkie odstępstwa od nauki Lutra, szczególnie szerzące się wówczas przejawy synkretyzmu. Narażał się przez to księciu-elektorowi pruskiemu oraz oficjalnym czynnikom politycznym, co przynosiło mu wiele kłopotów i trudności życiowych. W pismach i wystąpieniach polemicznych atakował on kalwinistów, nowochrzczeńców, zwolenników poglądów religijnych Focjusza i Kaspra Schwenkfelda. Z tych pozycji przeprowadził M. głośne w świecie protestanckim batalie polemiczne z Kasprem Moviusem, H. Rathmanem, M. Weydą, J. Bergiusem i J. Latermannem. Niektóre z tych zaciekłych sporów były poddawane ocenom i osądowi fakultetów teologicznych przy uniwersytetach w Wittenberdze, Jenie, Strasburgu i Rostocku. Odwoływano się też do opinii teologów gdańskich. Spór teologiczny M-y z Moviusem trwał przez 15 lat (1624–39) i był rozpatrywany przez niemieckie uniwersytety oraz przez sąd królewski w Wilnie. Pod koniec życia M. poróżnił się też z własnym, królewieckim środowiskiem teologicznym, m. in. z J. Boehmem. W rezultacie tych zatargów ideowych cofnięto udział M-y w spotkaniu teologów katolickich, luterańskich i kalwińskich w Toruniu w r. 1645 (tzw. Colloquium Charitativum), usunięto go z senatu akademickiego, wstrzymano mu pensję i nie dopuszczono do objęcia stanowiska rektora w r. 1650.

Z tych sporów wyrosło wiele rozpraw teologicznych i polemicznych M-y, dotyczących m. in. sakramentu chrztu i działania słowa Bożego (łącznie ponad 30 pozycji bibliograficznych). Były one utrzymane przeważnie w bardzo ostrym, napastliwym, nawet obelżywym tonie, jak np. publikacje wymierzone przeciw Moviusowi: Movius haereticus (Elbląg 1637), Movius hypocritus, Movius falsarius, czy przeciw M. Boehmowi pt. Behm ineptiens (Królewiec 1650). M. był też autorem obszernej pracy pt. Manuale Prutenicum (Królewiec 1626). Przedstawił w niej źródłowo dzieje religii w Prusach w okresie przedchrześcijańskim, po wprowadzeniu tam chrześcijaństwa i w dobie reformacji. Najwięcej miejsca poświęcił okresowi po zwycięstwie reformacji, omawiając szczegółowo rozłamy i wewnętrzne spory w obrębie protestantyzmu. Wykład doprowadził do r. 1625. Książka ta była wykorzystywana jako źródło przez późniejszych historyków Prus, m. in. przez Krzysztofa Hartknocha. W r. 1644 M. zorganizował uroczyste obchody stulecia uniwersytetu w Królewcu i wygłosił wówczas jubileuszowe kazanie. M. chorował poważnie przez ostatnie 7 lat swego życia i zmarł 20 IV 1653 w Królewcu. Został pochowany w kościele katedralnym na Knipawie, gdzie też umieszczono jego portret i epitafium w języku łacińskim.

Zgon M-y odbił się głośnym echem w licznych środowiskach protestanckich w Europie. Uroczystości żałobne odbyły się w Królewcu, Gdańsku, Giessen, Wittenberdze, Magdeburgu, Halle i Greifswaldzie, skąd nadesłano pisma kondolencyjne. Z tej okazji ukazały się drukiem okolicznościowe mowy i wiersze, m. in. pióra Jerzego Colbe i Abrahama Calova, przedstawiające życie i dokonania M-y.

Z małżeństwa z Reginą Winter (18 IV 1638), wdową po burmistrzu królewieckim Henningu Wegnerze, miał M. dwoje dzieci: syna Celestyna i córkę Eufrozynę. Córka jego wyszła za mąż za Konrada Neufelda, rektora szkoły katedralnej w Królewcu.

Portret M-y znajdował się w kościele katedralnym w Knipawie, opatrzony czterowierszową łacińską inskrypcją pióra Jana Loeseliusa; wg tego portretu Jan Herman, rytownik królewiecki, sporządził miedzioryt o wymiarach 16,5x10 cm, ukazujący popiersie M-y oraz jego herb (reprod. w: Celińska E., Wróblewska K., Nad ikonografią polskich pastorów ewangelickich, „Komun. Mazur.-Warmińskie” 1969 nr 4 s. 480); – Estreicher; Allg. Dt. Biogr.; Altpreuss. Biogr., (Movius K.); Arnoldt, Nachrichten; Erleutertes Preussen, Königsberg 1726 III 615–16; Historia nauki polskiej, VI; Jöcher Ch. G., Allgemeines Gelehrten-Lexicon, Leipzig 1751 III 798; Oracki, Słown. Warmii; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, I 337; Colbe G., Episcopo-Presbyterologia Prussico-Regiomontana, Königsberg 1657 s. 49; – Arnoldt D. H., Ausführliche und mit Urkunden versehene Historie der Königsbergischen Universität, Königsberg 1746 II 178–9, 198, 361; tenże, Kurzgefasste Kirchengeschichte des Königreichs Preussen, Königsberg 1769 s. 513, 538; Bernecker E., Geschichte des Königlichen Gymnasiums zu Lyck, Königsberg 1887 I 12–13; Chojnacki W., Zbory polsko-ewangelickic w byłych Prusach Wschodnich w XVI–XX w., „Reform. w Pol.” T. 12: 1953–5 nr 45–50 s. 355; Hartknoch K., Alt und Neues Preussen, Frankfurt 1684 s. 486–90; tenże, Preussische Kirchen-Historia, Frankfurt 1686 s. 546–632; Hubatsch W., Geschichte der evangelischen Kirche Ostpreussens, Göttingen 1968 I 144–9; Kętrzyński S., O ludności polskiej w Prusach niegdyś krzyżackich, Lw. 1882 s. 543; Pisanski G. Ch., Entwurffeiner preussischen Literärgeschichte, Königsberg 1886 s. 341, 345, 390; Schnaase E., Geschichte der evangelischen Kirche Danzigs, Gd. 1863 s. 355–9; Selle G., Geschichte der Albertus-Universität zu Königsberg in Preussen, Würzburg 1956 s. 88–98; Sukertowa-Biedrawina E., Karty z dziejów Mazur, Olsztyn 1961 s. 110–12; Toeppen M., Geschichte Masurens, Gd. 1870 s. II; Wilamowski B., Z dziejów nauki polskiej na Warmii i Mazurach, Zesz. Nauk. Wyższej Szkoły Roln. w Olsztynie, Nr 1, W. 1956 s. 7; – Acta Borussica, Königsberg 1731 II 460; Calov A., Justa solemnia…, Wittenberga 1654; Colbe G., Ehren-Preiss…, Gd. 1653; Honor novissimus… Coelestino Myslentae, Gd. 1653; Honor novissimus… Coelestino Myslentae, Regiomonti 1653; Die Matrikel… d. Albertus Universität zu Königsberg, Leipzig 1910 I s. CXLVIII–CL, 242; – Staatliches Archivlager w Getyndze: O. F. 1162 s. 296, E. M. 38e Nr 11.

Zbigniew Nowak