Szabad (Schabad, Shabad) Cemach (Zemach) (1864–1935), lekarz, działacz społeczny i polityczny, senator Rzeczypospolitej Polskiej.
Ur. 5 II w Wilnie jako najmłodszy spośród siedmiorga dzieci Józefa Zeliga, handlarza, oraz Pesy z Pieskinów, prowadzącej w Wilnie sklep odzieżowy.
Początkowo uczył się S. w chederze (do r. 1873), następnie od r. 1874 w szkole realnej i gimnazjum. W r. 1878, po konflikcie z inspektorem szkolnym na tle bojkotu zajęć, został wydalony ze szkoły i kontynuował naukę w progimnazjum. Gdy w r. 1881 rodzina S-a przeprowadziła się do Moskwy, uczył się w tamtejszym Gimnazjum nr 2 i po zdaniu w r. 1884 eksternistycznie matury wstąpił na Wydz. Medyczny Uniw. Moskiewskiego. W r. 1886 zadebiutował na łamach moskiewskiego dziennika „Russkij kurier”. Studia ukończył w r. 1889 i podjął pracę w moskiewskim szpitalu. W r. 1890 publikował artykuły z zakresu medycyny m.in. w czasopiśmie „Russkoe bogatstvo”. Z powodu antysemickiej polityki władz rozważał w r. 1891 wyjazd do Argentyny, ale ostatecznie udał się do pow. tambowskiego na południu Rosji, gdzie brał udział w zwalczaniu epidemii cholery. Potem kontynuował studia medyczne na uniw. w Wiedniu; specjalizował się tam w leczeniu cukrzycy i w r. 1894 obronił rozprawę doktorską (wyd. Moskwa 1895), w której twierdził, że cukrzycę można leczyć przez przeszczep trzustki lub zastrzyki z jej wydzieliny.
Jesienią 1894 wrócił S. do Wilna i pracował kolejno w szpitalach: «Sawicz» (jako ordynator) i św. Jakuba, Miejskim Szpitalu Żydowskim oraz szpitalu dla najuboższych, prowadzonym przez stow. opiekujące się chorymi «Mišmeres kcholim». Od r. 1895 był członkiem rzeczywistym Tow. Lekarskiego w Wilnie; potem pełnił w nim funkcje członka sądu koleżeńskiego oraz wiceprezesa. W r. 1901 był jednym z wileńskich delegatów na konferencji stow. dla szerzenia oświaty «Chevra meficei haskala» w Petersburgu. Należał do założycieli i był członkiem pierwszego zarządu powstałego w r. 1903 oświatowego Tow. «Pomoc Pracy», organizującego sieć żydowskich szkół zawodowych na Wileńszczyźnie. Współorganizował też żeńskie i męskie wieczorowe szkoły średnie z jidysz jako językiem wykładowym. Był jednym z założycieli powstałej w r. 1904 żydowskiej grupy radykalnodemokratycznej w Wilnie, a następnie jej delegatem do utworzonej w r. 1905 zjednoczonej organizacji wszystkich partii, mającej na celu przeciwstawienie się pogromom. W grudniu 1905 został aresztowany w wyniku prowokacji policji; osadzony w więzieniu na Łukiszkach, został po pół roku skazany na trzyletnią zsyłkę w rejon Archangielska. Wyrok zamieniono następnie na wygnanie za granice cesarstwa; niemal rok spędził w Heidelbergu, Berlinie i Londynie. Po uzyskaniu zezwolenia w maju 1907 wrócił do Wilna, lecz jeszcze przez rok pozostawał pod nadzorem policji. W r. 1909 uczestniczył w XVI Międzynarodowym Kongresie Medycznym w Budapeszcie, a w r. 1911 w międzynarodowym kongresie w sprawie opieki nad dzieckiem w Genewie. Był wiceprezesem wileńskiego oddz. Rosyjskiej Ligi Walki z Gruźlicą, założonego w r. 1911 z inicjatywy Tow. Lekarskiego.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej służył S. jesienią 1914 jako lekarz wojskowy w armii rosyjskiej na terenie Galicji. Na początku r. 1915 wrócił do Wilna i został kierownikiem Żydowskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny. Należał do Komitetu Obywatelskiego m. Wilna, powołanego przez gen.-gubernatora Piotra Wierowkina 17 IX t.r., w dzień wycofania się wojsk rosyjskich z Wilna. W czasie niemieckiej okupacji miasta był współautorem ogłoszonego 19 XII po polsku, litewsku, ukraińsku i w jidysz Uniwersału Konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego, nawołującego do restytucji niezależnego państwa z ziem litewskich i białoruskich, wchodzących dawniej w skład W. Ks. Lit. Interesował się badaniami statystycznymi i w grudniu na posiedzeniu wileńskiego Tow. Lekarskiego wygłosił referat o śmiertelności w Wilnie w l. 1910–15. W r. 1915 debiutował w jidysz na łamach wileńskiego czasopisma „Di Voch”. Był współredaktorem i wydawcą dwóch tomów tzw. Vilner Zamlbuch („Wileńska księga zbiorowa”, Wil. 1916–18 I–II). W r. 1918 przewodniczył komisji, opracowującej zasady demokratycznych wyborów do gminy żydowskiej, podczas których (24–26 XII t.r.) został wybrany na prezesa gminy. Po zajęciu Wilna w r. 1919 przez WP wszedł do, powołanej z inicjatywy polskich władz, komisji społeczności żydowskiej w sprawie wyjaśnienia bezprawnych aresztowań Żydów podczas walk o miasto. W wywiadzie z 27 V t.r. dla wileńskiego czasopisma „Tog” krytykował Bund za klasowo-marksistowską ideologię, ale zarazem uznawał go za pierwszą partię, wyrażającą kulturalno-narodowe aspiracje Żydów. Dn. 7 IX w wyborach do Rady Miejskiej Wilna zdobył mandat z listy nr 5 z Grupy Izraelickiej Partii Demokratycznej oraz bezpartyjnych demokratów. W lutym 1920 zrezygnował z funkcji prezesa wileńskiej gminy żydowskiej, którą objął po nim Jakub Wygodzki. Wraz z Wygodzkim i Izaakiem Rubinsteinem wręczył 11 X t.r. gen. Lucjanowi Żeligowskiemu memorandum w sprawie czterdziestu pobić wileńskich Żydów; w rezultacie powołano komisję do zbadania tej sprawy.
S. był założycielem i prezesem Stow. Ochrony Zdrowia Ludności Izraelickiej (OZE) w Wilnie, powołanego dla poprawy warunków sanitarnych i propagowania higieny wśród Żydów. Pod jego auspicjami współorganizował w r. 1920 przytułek dla podrzutków i nieślubnych dzieci. Przyczynił się do otwarcia w r. 1922 szkoły dla pielęgniarek żydowskich w Wilnie z jidysz jako językiem wykładowym. W styczniu t.r. uczestniczył w Warszawie w konferencji środowisk żydowskich i władz RP w sprawie udziału ludności żydowskiej w wyborach na Wileńszczyźnie; sam bez powodzenia kandydował w wyborach do Sejmu 1922 r. Był współredaktorem kroniki Wilna z lat wojny i okupacji „Pinkas far der gešichte fun Vilne in di jorn fun milchome un okupacje” (Wil. 1922), do której napisał rozdział o okupacji niemieckiej Wilna w l. 1915–18. W r. 1923 współzałożył w Wilnie popularnonaukowe czasopismo medyczne „Folksgezunt” („Zdrowie Ludu”); był jego redaktorem do r. 1933. Należał do Żydowskiej Partii Ludowej (ŻPL, tzw. folkiści), opowiadającej się za autonomią kulturalno-narodową Żydów w Polsce; od 6 V 1924 wchodził w skład Rady Centralnej partii. Był współzałożycielem i przewodniczącym Tow. Przyjaciół Żydowskiego Inst. Naukowego, powołanego w r. 1924 w Wilnie, a następnie jednym z założycieli w r. 1925 Żydowskiego Inst. Naukowego (YIVO). Należał do współzałożycieli wileńskiego stow. oświatowego «Vilbig» (Vilner Bildungs-gezelšaft), był też założycielem i działaczem Centralnego Komitetu Edukacyjnego w Wilnie, kierującego szkołami należącymi do Centralnej Organizacji Szkół Jidysz; wchodził w skład jej zarządu. Domagał się nauczania w języku jidysz w świeckich szkołach żydowskich. Pełnił funkcję przewodniczącego Organizacji Rozwoju Twórczości Przemysłowej, Rzemieślniczej i Rolniczej wśród Ludności Żydowskiej w Polsce (do r. 1925). Opowiadając się za tzw. produktywizacją Żydów, m.in. przez pracę na roli, współzałożył farmę rolniczą koło Wilna. Należał do zarządu Żydowskiego Tow. Historyczno-Etnograficznego im. Sz. An-Skiego w Wilnie. W r. 1925 został wiceprzewodniczącym Tow. Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce (TOZ), a po jego połączeniu z wileńskim OZE, stanął na czele OZE – TOZ w Wilnie i uczestniczył w r. 1928 w pierwszym kongresie tej organizacji. Współopracował statut sanatorium dla chorych na gruźlicę, otworzonego w r. 1925 w Wilnie. T.r. z okazji 120. rocznicy powstania wileńskiego Tow. Lekarskiego został wybrany na jego członka honorowego. Był wiceprzewodniczącym Izby Lekarskiej w Wilnie. Wraz z Józefem Czernichowem wydawał w l. 1926–7 czasopismo „Der frajer gedank” („Wolna Myśl”). Był współredaktorem lwowskiego organu Żydowskiego Tow. Rolniczego w Polsce, miesięcznika „Rolnik Żydowski”, a od r. 1927 biuletynu „Wiadomości TOZU”. Publikował artykuły o tematyce społecznej i kulturalnej w „Di lecte najes” („Ostatnie Wiadomości”), „Literariše Bleter” („Czasopismo Literackie”), „Der Vilner Tog” („Wileński Dzień”), „YIVO Bleter” („Czasopismo YIVO”).
W r. 1926, po rozłamie w ŻPL w wyniku konfliktu z Noachem Pryłuckim, stanął S. na czele Żydowskiej Partii Demokratycznej, która działała od sierpnia t.r. jako Żydowskie Stronnictwo Demokratyczno-Ludowe w Polsce. W lipcu 1927 został wybrany do Rady Miejskiej z listy nr 8 bloku wyborczego p.n. Żydowska Lista Narodowa. Jako przedstawiciel wileńskich Żydów uczestniczył t.r. we Wszechświatowym Kongresie Obrony Praw Żydów w Zurychu. W r. 1928 był sygnatariuszem odezwy programowej Bloku Mniejszości Narodowych i z jego listy został wybrany w marcu t.r. na senatora z woj. kieleckiego. Bez powodzenia natomiast kandydował na senatora w r. 1930 w woj. wileńskim. Był w r. 1931 członkiem Komisji Organizacyjnej Komitetu do Zbadania Położenia Gospodarczego Ludności Żydowskiej w Polsce przy warszawskim Inst. Badań Spraw Narodowościowych. Propagował wśród lekarzy pojęcie medycyny społecznej oraz zasady profilaktyki. Apelował o szeroki kontakt ze społeczeństwem szczególnie w walce z gruźlicą i chorobami wenerycznymi oraz stworzenie w Wilnie ambulatoriów i specjalnych sanatoriów gruźliczych dla ubogich. Przyczynił się do rozwoju terminologii medycznej w jidysz, opowiadał się również za używaniem tego języka w kontaktach z żydowskimi pacjentami i prowadzeniu dokumentacji medycznej. Wśród młodzieży żydowskiej propagował uprawianie sportu. Prowadził działalność dobroczynną, rozdając żywność oraz bezpłatnie lecząc wielu chorych, szczególnie dzieci. W dalszym ciągu opowiadał się za programem żydowskiej autonomii kulturalnej i narodowej, w której ważną rolę miały odegrać szkoły świeckie z językiem wykładowym jidysz (domagał się dla nich podobnych subsydiów jak dla polskich szkół państw.). Na gruncie działalności kulturalnej i społecznej szukał porozumienia z syjonistami. W r. 1934, z okazji siedemdziesiątych urodzin, imię S-a nadano wileńskiej kolonii TOZ, a Żydowski Inst. Naukowy stworzył aspiranturę jego imienia dla młodych naukowców. T.r. uczestniczył S. w czwartym kongresie antyreumatycznym w Moskwie. W listopadzie 1934 w wyniku gangreny przeszedł amputację nogi. Zmarł 20 I 1935 w Wilnie. Na wiadomość o tym zamknięto tamtejsze żydowskie sklepy, szkoły i instytucje, a TOZ ogłosiło miesiąc żałoby. W pogrzebie S-a na wileńskim cmentarzu żydowskim uczestniczyło ok. 30 tys. ludzi, w tym także przedstawiciele inteligencji polskiej, białoruskiej i litewskiej.
W małżeństwie z Szifrą (Stefanią) z Grodzenskich (1879 – między 1942 a 1944), nauczycielką, zamordowaną w niemieckim obozie koncentracyjnym na Majdanku, miał S. troje dzieci: Reginę (ur. 1898), nauczycielkę, zamężną z Maxem Weinreichem (ur. 1894), od drugiej wojny światowej osiadłą z mężem w USA, Jaszę (Jakuba, ur. 1901), absolwenta agronomii w Berlinie, przed drugą wojną światową prowadzącego gospodarstwo rodzinne w Leoniszkach (pow. wileński), oraz Józefa (ur. 1904).
Nakładem YIVO ukazała się w r. 1935 Ojtobiografie (Autobiografia) S-a. Na terenie założonej przez S-a kolonii dla dzieci w Pośpieszce pod Wilnem społeczność żydowska wzniosła jego pomnik, zniszczony w czasie okupacji niemieckiej. Popiersie S-a z brązu przechowywane jest w Państw. Muz. Żydowskim im. Gaona w Wilnie. Na terenie dawnego wileńskiego getta wzniesiono w r. 2007 nowy pomnik S-a, wykonany przez Romasa Kvintasa.
S. był pierwowzorem postaci doktora Oj Boli z popularnego wiersza dla dzieci Kornela Czukowskiego (w polskim przekładzie Władysława Broniewskiego).
Cała A., Żydowskie periodyki i druki okazjonalne w języku polskim. Bibliografia, W. 2005; Kto był kim w Drugiej RP?; Enc. Judaica (Jerusalem), XIV; The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, New Haven–New York 2008 II; Leksikon fun der jidišer literatur, prese un filologie, Wil. 1929 IV; Polski słownik judaistyczny, W. 2003 II; Rossijskaja Jevrejskaja Enciklopedia, Moskva 1997 s. 348; – Abramowicz H., Profiles of a Lost World, w: Memoirs of East European Jewish Life before World War II, Ed. R. D. Abramowicz, J. Shandler, Detroit 1999; Garlicki A., Od maja do Brześcia, W. 1981; Mac H., Dr Cemach Szabad, der Visenšaftler un publicist, W. 1937; Ponarski Z., Konfederacja Wielkiego Księstwa Litewskiego 1915–1916, „Białoruskie Zesz. Hist.” T. 10: 1998 s. 64–5; Pukszto A., Między stołecznością a partykularyzmem. Wielonarodowościowe społeczeństwo Wilna w latach 1915–1920, Tor. 2006; Rafes Y. I., Doctor Tsemakh Shabad, w: A Great Citizen of the Jewish Diaspora, Ed. L. Epstein, S. Sedlis, New York 1999; Rudnicki S., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, W. 2004; Tomaszewski J., Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918–1939, W. 1990; Wołkonowski J., Stosunki polsko-żydowskie w Wilnie i na Wileńszczyźnie 1919–1939, Białystok 2004; – „Kur. Wil.” 2007 nr 87; – Dawidowicz L. S., From that Place and Time. A Memoir 1938–1947, New York–London 1989; Ojf di hurves fun milhomes un mehumes, Red. M. Szalit, Wil. 1931 s. 574–602, 903; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33; Wróblewski A., Być Żydem…, W. 1992 s. 30; Żydowska mozaika polityczna w Polsce 1917–1927. Wybór dokumentów, Red. C. Brzoza, Kr. 2003.
Natalia Aleksiun