Staniewicz Cezary Augustyn, pseud. Homo novus (1839–1909), lekarz, ichtiolog, publicysta. Ur. 27 VIII w parafii Użugość (pow. trocki). Pochodził ze Staniewiczów h. Leliwa, których protoplastą był Maciej Jakub Jan Piotr, żyjący w XVI w. w ziemi trockiej. S. był wnukiem Michała, rotmistrza pow. trockiego, synem Karola (ur. 1800), rejenta i sędziego granicznego, uczestnika powstania listopadowego, który po zniesieniu Statutu Litewskiego w r. 1840 ustąpił ze służby i zajął się gospodarowaniem w rodzinnym majątku, oraz Łucji z Dydzirskich.

Przez rok otrzymywał S. prywatne przygotowanie szkolne, a następnie w l. 1850–5 uczył się w Inst. Szlacheckim w Wilnie. W r. 1856 rozpoczął studia w Akad. Medyko-Chirurgicznej (AMCh) w Petersburgu (Imperatorskaja Sankt-Peterburgskaja mediko-chirurgiczeskaja akademija) na koszt własny. Słuchał wykładów m.in. fizjologa I. Sieczenowa oraz chemika N. Zinina. W r. 1861 uzyskał dyplom lekarza cum eximia laude oraz srebrny medal i został asystentem w Akademii. Okres ten opisał we wspomnieniu pt. Vospominanija (1856–61 g.). Vremena studenčestva v M. ch. akademii (Vil’na 1898). W r. 1862 jako nadetatowy lekarz pracował w Szpitalu Pietropawłowskim w Petersburgu. Ogłosił wówczas artykuł: Issledovanie i vračebnaja pomošč bezrukomu chudožniku („Protokol zasedanii Obščestva russkich vračej v Moskve” 1861–2). Wg relacji syna, Witolda, w r. 1862 był S. aresztowany na krótko z powodu podejrzeń o związki z konspiracją Zygmunta Sierakowskiego i to miało zaprzepaścić szanse na karierę naukową.

Z końcem 1862 objął S. posadę lekarza w V Gimnazjum Męskim w Petersburgu (w dzielnicy Kołomna). Ponadto w r.n. został lekarzem kolejowym i lekarzem zakładów rządowych w Petersburgu. Na podstawie pracy Mechanika loktevago sočlenenija (Pet. 1866), obronionej 23 IV 1866 w petersburskiej AMCh, uzyskał stopień doktora medycyny. T.r. podjął pracę jako nadetatowy asystent w Szpitalu Maksymilianowskim (Bolnica princa Oldenburskago). Również t.r. wybrano go na członka Cesarskiego Tow. Lekarskiego w Wilnie (TLW). W r. 1873 został odznaczony Orderem św. Stanisława II kl. Od t.r. był lekarzem teatrów petersburskich. Prowadził też praktykę prywatną w zakresie chirurgii i chorób wenerycznych. Do Szpitala Maksymilianowskiego powrócił w r. 1876 już jako etatowy asystent. T.r. został nadetatowym urzędnikiem w Dep. Medycznym rosyjskiego MSW i otrzymał Order św. Anny II kl. Mając przekonania ugodowe, współpracował z Włodzimierzem Spasowiczem i publikował w petersburskim „Kraju”. W czasie wojny rosyjsko-tureckiej zgłosił się do Głównego Zarządu Wojenno-Medycznego i otrzymał skierowanie do kaukaskiego Szpitala Wojskowego Nr 49 w charakterze starszego ordynatora-chirurga (czerwiec 1877 – maj 1879). Swoje obserwacje z tego czasu zamieścił w pracy: V voenno-vremennych gospitaljach Zakavkazija vo vremja tureckoj vojny 1877 i 1878 gg. (Pet. 1880). W r. 1880 wpisał się jako członek dożywotni do Akad. im. Adama Mickiewicza w Bolonii. Łożył pieniądze na cele dobroczynne, m.in. w r. 1881 na Kasę im. Mianowskiego w Warszawie. W r. 1888 otrzymał Order św. Włodzimierza III kl. W r. 1896 odszedł z funkcji lekarza V Gimnazjum; instytucji tej poświęcił wspomnienie pt. Julian Kowalewski, pierwszy dyrektor Piątego Gimnazjum w Petersburgu („Kraj” T. 38: 1901, dod. „Życie i Sztuka”).

Po przejściu na emeryturę w randze rzeczywistego radcy stanu, S. przeniósł się na stałe do Wilna, gdzie zakupił dom i prowadził praktykę lekarską. Poświęcił się pracy społecznej i naukowej. W r. 1898 ofiarował TLW rękopis swoich Wspomnień 1856–1871. Został członkiem restytuowanego w r. 1899 Wileńskiego Tow. Rolniczego i wsparł zgłoszony przez nie projekt założenia w Wilnie wyższej szkoły rolniczej, na co jednak władze rosyjskie nie wyraziły zgody. W obu tych towarzystwach wygłaszał referaty z zakresu higieny i medycyny. W r. 1898 w „Przeglądzie Tygodniowym” ogłosił serię korespondencji pt. Szkice wileńskie (nr 12, 13, 39). W r. 1900, w czasie epidemii grypy w Wilnie, został wybrany na prezesa miejskiej komisji sanitarnej i kierował nią do r. 1906. Z tego czasu pochodzą artykuły: Moloko v sanitarnom otnošenii voobšče i v osobennosti v g. Vil’ne („Protokol zasedanii Imperatorskago vilenskago medicinskago obščestva” 1900 nr 6), oraz Krysy i myšy s točki zrenija sanitarnoj (tamże 1901 nr 10 s. 269–74). Pod kierunkiem S-a komisja sanitarna opracowała raporty o konieczności podniesienia zdrowotności mieszkańców Wilna. W r. 1901 opracował S. i przedstawił zarządowi m. Wilna plan dziecięcego szpitala zakaźnego, który zbudowano w r. 1903. Sekcji Sanitarnej przewodniczył również w TLW.

S. interesował się też rybactwem. Stwierdzając niedobór białka w konsumpcji mieszkańców Litwy i Mińszczyzny, zwrócił uwagę na potrzeby rozwoju hodowli ryb. Idea ta stała się celem ostatnich lat jego życia. Wespół m.in. z Hilarym Raduszkiewiczem, Robertem Straussem, Aleksandrem Wasilewskim założył 21 II 1901 Wileńskie Tow. Rybackie (WTR), oddział Cesarskiego Rosyjskiego Tow. Hodowli Ryb i Rybołówstwa, i pełnił funkcję jego prezesa do r. 1909. Celem towarzystwa było wspieranie racjonalnej gospodarki rybnej poprzez propagowanie hodowli ryb, zwalczanie ich chorób, walki z rabunkowymi połowami i zanieczyszczeniem akwenów. Efektem tych zainteresowań były liczne publikacje, m.in.: Ryby i raki na Litwie roku 1900 (Kr. 1901), Udalenie tverdych domovych otrostkov (Vil’na 1901), Mineralizacija i nitrifikacija materii ili rozloženie organičeskich veščestv v prisutstvii vody (biochimičeskie processy v prirode) („Protokol zasedanii Imperatorskago vilenskago medicinskago obščestva” 1902 nr 4). S. organizował kursy i pokazy hodowli ryb, prowadził konsultacje w tym zakresie. Jako delegat WTR na III Międzynarodowy Kongres Rybacki w Petersburgu (luty 1902) wygłosił referat pt. Jeziora gubernii wileńskiej i ich znaczenie pod względem rybołówstwa („Okólnik Rybacki” 1902 nr 59). Ponadto wystąpił z wnioskami o konieczności naukowego zbadania jezior, ochrony ryb i wprowadzenia w życie ustawy rybackiej na Litwie popartymi przez dyrektora dep. rolnictwa S. Lenina. Na towarzyszącej kongresowi Międzynarodowej Wystawie Rybackiej, zaprezentował S. opracowaną przez siebie mapę hydrologiczną jezior i zlewisk Niemna i Wilii, zaopatrzoną w obszerne objaśnienia. Sprawozdanie z tych imprez opublikował w „Okólniku Rybackim” i osobno (Międzynarodowy Kongres rybacki w Petersburgu w r. 1902, Kr. 1902, Międzynarodowa wystawa rybacka w Petersburgu w 1902, Kr. 1902). W r. 1902 kierował pawilonem WTR na zorganizowanej w Wilnie (12–22 IX) Wystawie Rolniczej. Komitet Wystawy przyznał S-owi dyplom honorowy za «różne przyrządy do hodowli ryb, przyrządy ratunkowe, mapy i wydawnictwa własne». Relację z tej wystawy S. opublikował pt. Dział Rybacki na Wystawie Rolniczej w Wilnie r. 1902 („Okólnik Rybacki” 1903 nr 62, osobno, Kr. 1903). W r. 1903 przedłożył gen.-gubernatorowi wileńskiemu P. Swiatopełk-Mirskiemu memoriał o rybactwie i gospodarce rybnej na Litwie, ponawiając postulat zbadania rzek i jezior tamże przez komisję naukową (List do redakcji „Kraju” w sprawie racjonalnej hodowli ryb, „Kraj” 1903 nr 9). T.r. Krajowe Tow. Rybackie w Krakowie nadało mu godność członka honorowego. Był również członkiem honorowym WTR i członkiem korespondentem Oddz. Ichtiologii Cesarskiego Rosyjskiego Tow. Aklimatyzacji Roślin i Zwierząt w Moskwie.

W sierpniu 1904 podjął S. starania o uzyskanie koncesji na wydawanie polsko-rosyjskiej „Gazety Wileńskiej”. Z tego powodu zgodził się wziąć udział w odsłonięciu pomnika carycy Katarzyny II na pl. Katedralnym w Wilnie. Na początku r.n. ponowił swe starania, tym razem projektując już tylko gazetę polskojęzyczną; na łamach „Rusi” (1905 nr 31) opublikował Memoriał o potrzebie czasopisma polskiego na Litwie. Gen.-gubernator wileński A. Freeze uznał wprawdzie jego kandydaturę wśród wielu innych za najlepszą, lecz odrzucił ją z uwagi na wiek S-a i wydawanie gazety zaproponował Hipolitowi Korwin-Milewskiemu. Ponieważ w trakcie tych zabiegów znalazł się S. wśród potępianych przez opinię publiczną «kataryniarzy», skierował 18 V 1905 list otwarty Do społeczeństwa polskiego, w którym tłumaczył motywy swego postępowania. W l.n. pisał artykuły (m.in. w wydawanym przez Milewskiego „Kur. Lit.”), broszury, wygłaszał prelekcje z zakresu ichtiologii, na łamach „Okólnika Rybackiego” publikował roczne sprawozdania z działalności WTR. Tam też ukazały się artykuły S-a: Stan rybactwa na Litwie (1904 nr 72) i Gospodarstwo rybne u nas dawniej i teraz (1907 nr 92). Ogłosił wspomnienia: W powiecie trockim 1840–1849. Urywki ze wspomnień lat dziecinnych („Dzien. Wil.” 1906 nr 33, 41–42, 44, 48–50) oraz Moje wspomnienia. Lata szkolne i wileńskie (1849–1856) („Głos Pol.” 1907 nr 2–5). Był współorganizatorem Tow. Przyjaciół Nauk (TPN) w Wilnie i w marcu 1907 został wybrany do jego Zarządu. W r. 1908 wydał jeszcze w Wilnie prace: Zbiór wiadomości z dziedziny gospodarstwa wodnego i rybactwa oraz Zasady wychowania domowego i warunki zachowania zdrowia dzieci. Zgromadził bogate zbiory ichtiologiczne.

S. posiadał własność ziemską w pow. trockim. Należał do komitetu budowy kościoła w Wysokim Dworze. Zmarł nagle «na paraliż serca» 1 VI 1909 w Wilnie. Pochowany został na cmentarzu na Rossie.

Biblioteka S-a po jego śmierci została przekazana TPN.

Z małżeństwa z Julią z Rosochackich, córką Antoniego, właściciela majątku Świrany nad Wilią, zaprzyjaźnionego z rodziną Józefa Piłsudskiego, miał S. synów: Witolda (zob.) i Czesława (1891–1896).

Fot.: „Okólnik Rybacki” 1904 nr 72 s. 75; – Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w., X; Smetański J., Zarys polskiej bibliografii rybackiej, Lw. 1935 s. 8, 17; – Kijas A., Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku, W.–P. 2000; Kosk H. R, Generalicja polska, Pruszków 2001 II; Kośmiński, Słown. lekarzów; Lietuvių Enc.; Słown. lek. pol. XIX w. (bibliogr.); – Brensztejn M., Informator o towarzystwach naukowych […] na Litwie i Białej Rusi, Wil. 1914 s. 34, 38; Małachowicz E., Cmentarz na Rossie w Wilnie, Wr. 1993; Słown. pol. tow. nauk., II cz. 3; Śnieżko A., Rossa – miasto umarłych, (mszp. w Mater. Red. PSB); – Jurkowski R., „Kurier Litewski” w latach 1905–1907, „Kwart. Hist. Prasy Pol.” R. 22: 1983 nr 1 s. 80; Kościałkowski S., Pamiętne, choć przemilczane rocznice. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie…, „Teki Hist.” T. 8: 1956–7 s. 96, 108; Okulicz K., Życie wytężone. Witold Staniewicz na tle czasu, „Kultura” (Paryż) 1967 nr 7–8 s. 151–2; Romanowski A., Młoda Polska wileńska, Kr. 1999; tenże, Pozytywizm na Litwie. Polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864–1904, Kr. 2003 s. 274–5; Szpoper D., Sukcesorzy Wielkiego Księstwa, Gd. 1999; Zahorski W., Zarys dziejów Cesarskiego Towarzystwa Lekarskiego w Wilnie (1805–1897), W. 1898 s. 231; Zasztowt L., Wileńscy miłośnicy „starożytności” w latach 1899–1914, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” 1990 z. 2–3 s. 273; – Medicinskij kalendar na 1875 god, Sostavil I. Voronichin, G. 9: 1875 s. 166; Rossijskij medicinskij spisok, Pet. 1878 s. 280; Spisok graždanskim činam četvertago klassa, Pet. 1888; – Jędrzejewicz W., Wspomnienia, Oprac. J. Cisek, Wr. 1993 (dot. Julii Staniewiczowej); [Obst J.] jo., Jak dostałem medal na wystawie rolniczej, „Dzien. Wil.” 1928 nr 188; Staniewicz W., Wspomnienie o Wydziale Rolniczym Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. B., 1966 z. 11 s. 102, 104–5, 107; – „Medycyna” 1901 nr 39; „Nowiny Lek.” 1900 z. 11, 1903 z. 2; „Okólnik Rybacki” 1902 nr 56–59, 61, 1903 nr 62, 66, 1904 nr 72, 1905 nr 74, 77, 1906 nr 84, 1907 nr 91–92, 1908 nr 98; „Przegl. Lek.” R. 16: 1877 nr 34; „Tyg. Ilustr.” 1880 nr 259, 1881 nr 312; – Nekrologi z r. 1909: „Czas” nr 127, „Kur. Lit.” nr 114, „Okólnik Rybacki” nr 106, „Przegl. Lek.” nr 24; – B. Jag.: sygn. Przyb. 157/64, 10118 III; B. Narod.: rkp. 7612; B. PAN w Gd.: rkp. 5474/3; Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wil.: sygn. F. 9–2228 (list otwarty S-a), sygn. F. 9–2391 (rkp. S-a pt. Całokształt zasad higieny), sygn. F. 151–276, F. 151–1818; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: sygn. F. 378–112–329 s. 30–2, 35–6, sygn. 391–1–1553 s. 28–32 („Wywód Familji urodzonych Staniewiczów h. Leliwa”, 1819), sygn. F. 604–38–136 (wypisy metryk chrzestnych w dekanacie trockim, kościół paraf. użugoski, 1839).

                                                                                                                                                 Liliana Czerniawska-Narkowicz i Elżbieta Orman-Michta