Słonimski Chaim Zelig (Słonimski Hajim Zelig), pseud. Chazas (1810–1904), matematyk, astronom, wynalazca. Ur. 10 III w Białymstoku, był synem Jakuba.
S. otrzymał tradycyjne religijne wykształcenie. W r. 1828 ożenił się z dziewczyną z zamożnej rodziny w Zabłudowie, zamieszkał u teściów i studiował jako samouk matematykę i astronomię, mając za przewodnika jednego z pionierów żydowskiego Oświecenia Jechiela Zabłudowskiego. Nauczył się też języka niemieckiego, rosyjskiego i francuskiego. Natrafiwszy na opór tamtejszego ortodoksyjnego środowiska żydowskiego i niechęć żony do jego pracy naukowej po trzech latach rozwiódł się i przeniósł do Białegostoku, gdzie w r. 1831 został pisarzem w hucie szkła, którą posiadał jego brat w odległości 40 mil od miasta. Dzięki poparciu wileńskiego bogacza Mojżesza Rozentala wydał w języku hebrajskim pierwsze swoje dzieło Mosedej chochma (Podstawy nauki, Wil. 1834), zawierające krótki rys algebry elementarnej i wyższej, następnie pracę Koch-va de-šavit (Kometa, Wil. 1835) – o komecie Haley’a i innych zagadnieniach astronomicznych. Zachęcony przychylnym przyjęciem tych książek przez środowisko naukowe nawiązał w r. 1838 kontakt z warszawskimi astronomami Franciszkiem Armińskim i Janem Baranowskim. Efektem tego była kolejna książka Toldot ha-šamajim (Dzieje niebios, W. 1838; poprzedzona została wstępami wymienionych astronomów) – o powstaniu ciał niebieskich, o zaćmieniach księżyca i słońca oraz o optyce. Wykazał w niej błędy w tradycyjnym sposobie obliczania lat przestępnych w lunarnym Kalendarzu hebrajskim. Jako pierwszy S. w piśmiennictwie hebrajskim przyjął system heliocentryczny Kopernika. W r. 1839 wynalazł maszynę do dodawania i odejmowania, która zaprezentowana w Królewcu otrzymała pochlebną ocenę F. W. Bessela i przyczyniła się do wynalezienia ulepszonego przyrządu przez petersburskiego nauczyciela muzyki – Kummera.
Na zaproszenie Abrahama Sterna, również wynalazcy maszyn arytmetycznych, S. po ślubie z jego córką Sarą, osiadł w r. 1842 w Warszawie. Wkrótce ulepszył maszynę zbudowaną przez teścia. Odkryte przez niego twierdzenie z teorii liczb, dotyczące tzw. liczb Fareja, pozwoliło oprzeć konstrukcję maszyny na pomysłowo ułożonych tablicach, które nawinięte na wałki i obracane przez rachmistrza dawały wszystkie składniki iloczynu lub ilorazu. Odbył podróż do Królewca i tu zaznajomił ze swą maszyną M. Frajdera, który opisał ją w pracy „Beschreibung einer von Herren Slonimsky neu erfundenen Rechenmaschine zur Erleichterung der Multiplikation, Division und Auszahlung der Quadratwurzel” (Königsberg, 1844). Sam S. ogłosił po rosyjsku Opisanie novago čislitel’nago instrumenta (Pet. 1845). Swój wynalazek prezentował także uczonym w Berlinie, zyskując ich uznanie. Przedstawiony został Aleksandrowi Humboldtowi (utrzymywał z nim później kontakt), a także uzyskał audiencję u króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, który nagrodził jego wynalazek sumą 50 friedrichsdorów. Ponadto ogłosił prace na temat kalendarza żydowskiego (Eine allgemeine Formel für die gesammte jüdische Kalender-Berechnung, „Journal für die reine und angewandte Mathematik” Bd. 28: 1844) oraz o teoretycznych podstawach konstrukcji maszyny arytmetycznej wynikających z teorii liczb Allgemeine Bemerkungen über Rechenmaschinen und Prospectus eines neu erfundenen Rechen-Instruments (tamże). W r. 1845 przedstawił obie maszyny w Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu i otrzymał w czerwcu t. r. nagrodę im. Demidowa drugiego stopnia (2 500 rb) oraz prawo zamieszkiwania poza strefą osiedlenia przyznane przez ministra spraw wewnętrznych. S. wydał w r. 1852 w Warszawie książki: Mecijuł ha-nefeš ve Kijuma chuc la-guf (O istnieniu duszy i jej życiu poza ciałem) i Jesode ha-ibur (Zasada [obliczania] lat przestępnych), a w r. 1858 Ot zikaron (Znak pamięci) – szkic biograficzny o A. Humboldcie. Zajmował się także wynalazczością w dziedzinie elektrotechniki i mechaniki, m. in. otrzymał listy przyznania wynalazku (patenty) na cynowanie naczyń kuchennych z lanego żelaza (1850) i na sikawkę strażacką (1854), a także opracował w r. 1859 sposób jednoczesnego przesyłania dwóch depesz i otrzymywania dwóch innych depesz przy użyciu jednego przewodnika elektrycznego. Opisał go w broszurze Description dans procédé de transmission de deux depèches différantes et de reception simultanée de deux autres dépéches par le meme conducteur (Pet. 1861).
W r. 1857 S. należał do grupy warszawskich zwolenników Haskali, którzy zwrócili się do władz o zezwolenie na wydawanie pisma periodycznego w językach hebrajskim i polskim pt. „Ha-Israeli” („Izraelita”), ale spotkali się z odmową. Dopiero w styczniu 1862 założył w Warszawie czasopismo wydawane w języku hebrajskim „Ha-Cfira”, poświęcone popularyzacji nauki i techniki, a także sprawom społecznym i politycznym. Po sześciu miesiącach wstrzymał jego wydawanie, gdyż wyjechał do Żytomierza, by objąć stanowisko inspektora rządowej szkoły rabinów i cenzora druków hebrajskich. Uczył tam także Talmudu i matematyki oraz opublikował w r. 1865 Jesodej chochmat ha-šiur (Podstawy nauki liczenia) treściwy kurs całej matematyki. Po zamknięciu szkoły powrócił do Warszawy w r. 1873 i wznowił wydawanie pisma „Ha-Cfira” (od r. 1886 ukazywało się ono jako dziennik pod faktyczną redakcją Nahuma Sokołowa). Od r. 1864 S. należał do warszawskiego Tow. Krzewienia Oświaty wśród Izraelitów. Był entuzjastą nauki i zwolennikiem umiarkowanej asymilacji kulturowej. Polemizując z Samuelem Henrykim Peltynem (Odpowiedź, „Izraelita” 1892 nr 6) opowiadał się za obowiązywaniem tradycji zawartej w Biblii i Talmudzie, odrzucał natomiast zwyczaje późniejsze jako «zabobony»; na tej samej zasadzie krytykował chasydyzm. Wzbogacił język hebrajski, wprowadzając do niego terminy z zakresu nauk ścisłych. Na początku r. 1884 S. obchodził jubileusz 75 rocznicy urodzin i 50 rocznicy działalności publicystycznej. Zmarł 15 V 1904 w Warszawie i pochowany został na cmentarzu Żydowskim (kw. 71, rz. I).
Ożeniony powtórnie w r. 1842 z Sarą (lub Salomeą) (1824–1897), córką A. Sterna, osobą wykształconą i zwolenniczką asymilacji, miał S. trzech synów: Leonida (1850–1918), prawnika i publicystę w Petersburgu, Stanisława (zob.) i Józefa (1860–1934), literata, lingwistę i członka włoskiej Akademii Nauk.
Estreicher w. XIX; Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1972 XIV (fot.); Enc. Org.; Enciklopedičeskij slovar’, S. Peterburg 1900 XXX; Jagielski J., Przewodnik po cmentarzu Żydowskim w Warszawie, cz. III, W. 1995, cz. I [w druku]; – Apokin I. A., Majstrov Ł. E., Razwitie vyčislitel’nych mašin, Moskva 1974 s. 93–104; Cała A., Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864–1897), W. 1989; Fuks M., Żydzi w Warszawie. Życie codzienne, wydarzenia, ludzie, P. 1992; Kubiatowski J., Piotrowski W., O machinach arithmetycznych, „Horyzonty Techn.” 1985 nr 4 s. 15; Łastik S., Z dziejów Oświecenia żydowskiego. Ludzie i fakty, W. 1961 (fot.); Małyszczycki Z., Słonimski Zelig, w: J. Ungra, Kalendarz warszawski, 1905 s. XIV; Mieses M., Z rodu żydowskiego. Zasłużone rodziny polskie krwi niegdyś żydowskiej, W. 1991; Nussbaum H., Ch. Z. Słonimski, „Izraelita” 1884 nr 16, 17; Radovskij M. I., Izobretatel arifmetičeskoj mašiny Z. S. Słonimskij, „Vestnik Akad. Nauk SSSR” 1952; Żydzi w Polsce Odrodzonej, W. [1933] II 51 (fot.); – Słonimsky N., Słuch absolutny, Przekład R. Śmietana, Kr. 1996 s. 35; Słonimski A., Wspomnienie o dziadku, w: tenże, Moje walki nad Bzdurą, W. 1932 s. 50–4; tenże, Wspomnienia warszawskie, W. 1987 s. 21–4; – „Izraelita” 1884 nr 13 s. 99; „Kur. Warsz.” 1904 nr 135, 136 Dod. poranny (nekrologi); „Przegl. Tyg.” 1904 nr 22 s. 267 (nekrologi); „Wiad. Matem.” T. 8: 1904 (wspomnienie pośmiertne).
Walerian Piotrowski