Czesław († 1242) błogosławiony, towarzysz, a według późniejszej tradycji z pocz. w. XIII brat św. Jacka. Początkowo jako członek kleru świeckiego (może kustosz kolegiaty sandomierskiej) należał do dworu Iwona Odrowąża, kanclerza Leszka Białego, później biskupa krak. W jego otoczeniu przybył do Rzymu i tu razem ze św. Jackiem wstąpił do zakonu dominikanów (data niepewna: r. 1217, 1218, lub 1220). Po odprawieniu nowicjatu (może i studiów) we Włoszech Cz. razem z św. Jackiem wyruszył do Polski; po drodze bawił czas jakiś w Friesach (Karyntia). Przybywszy do Krakowa, współdziałał niezawodnie przy fundacji pierwszego w Polsce klasztoru dominikańskiego przy kościele św. Trójcy, objętym przez dominikanów w r. 1222, miał potem udać się wraz z bratem zakonnym Hieronimem do Pragi, gdzie założył podobno klasztor przy kościele św. Klemensa (chronologia niepewna, pobyt Cz-a w Pradze raczej przed r. 1226, niż po tej dacie). Zapewne przed r. 1226 przybył do Wrocławia i tu niezawodnie przygotowywał grunt do założenia klasztoru dominikańskiego przy kościele św. Wojciecha, który to kościół biskup wrocławski Wawrzyniec oddał dominikanom 1 V 1226. Cz. był pierwszym przeorem w tym klasztorze. Będzie on też prawdopodobnie identyczny z Cz., drugim z rzędu prowincjałem polskiej prowincji dominikańskiej, który sprawował ten urząd mniej więcej w latach 1232–36. Umarł we Wrocławiu 15 VII 1242, pochowany tamże w kościele św. Wojciecha. – Prawdopodobnie wkrótce po śmierci zaczęto Cz-a otaczać czcią religijną; już w w. XIV kości jego spoczęły pod ołtarzem poświęconym jego czci, a lektor Stanisław w żywocie św. Jacka (poł. w. XIV) nazywa Cz-a świętym. W XV w. kult Cz-a był już silnie rozwinięty; święto jego obchodzono 15 lipca. Kult Cz-a wzmógł się w epoce kontrreformacji; A. Bzowski przeniósł uroczyście w r. 1607 relikwie Cz-a do kaplicy nazwanej jego imieniem i zabiegał około beatyfikacji Cz-a, lecz bez rezultatu. Bzowski też głównie przekazał nam legendy o jego cudach. Proces beatyfikacyjny rozpoczął się w r. 1702, w r. 1713 papież Klemens XI zezwolił oficjalnie na jego kult w obrębie diecezji wrocławskiej. Relikwie Cz-a przeniesiono w r. 1723 do alabastrowego sarkofagu w nowej kaplicy poświęconej jego czci, a przerobionej z dawnej kaplicy św. Krzyża. W r. 1748 Benedykt XIV przeniósł święto Cz-a na 20 lipca.
Mon. Pol. Hist. IV 854–6; Bzowski A., Tutelaris Silesie, Kr. 1608; Abraham Wł., Powstanie organizacji kościoła łacińsk. na Rusi, Lw. 1904, 77 n; Blasel C., Der selige Ceslaus, Wrocław 1909; tenże, Geschichte von Kirche und Kloster St. Adalbert zu Breslau, Wrocław 1912; Altaner B., Die Dominikanermissionen des 13. Jahrhunderts (1924) 203 n; 211 n, 217n; Kozłowska Z., Założenie klasztoru oo. dominikanów w Krakowie, »Rocz. Krak.« XX 8 n; Dobrowolski K., Żywot św. Jacka, tamże 23, 30; Górski K., Ród Odrowążów, »Rocz. Herald.« VIII 17; Wołek L., Studia z dziej. zakonu kaznodz. w Polsce w w. XIII, Lw. 1929, 35 n, 55 n.
Mieczysław Niwiński