Radziwiłł Dominik Mikołaj h. Trąby (1648 lub 1653–1697), kanclerz w. lit., ordynat klecki. Ur. we wrześniu, był synem Aleksandra Ludwika (zob.) i jego trzeciej żony Lukrecji Marii ze Strozzich, 2.v. żony Jana Karola Kopcia (zob. Kopciowa), przyrodnim bratem Michała Kazimierza (zob.). Fakt, iż ojciec pozostawił testament, faworyzujący R-a i jego matkę, wywołał ostry sprzeciw ze strony Michała Kazimierza, który siłą zajął wszystkie dobra ojczyste. W wyniku zawartej z nim 18 X 1654 ugody Lukrecji przypadły tylko dobra Czarnawczyce, a jej dzieciom – Cecylii i Dominikowi – Woskrzenice (woj. brzeskie lit.). Michał Kazimierz otrzymał prawo współdecydowania o swym przyrodnim rodzeństwie, na którego wychowanie płacić miał 4 000 zł rocznie. R. miał pozostawać przy matce do 18 roku życia, ale pod nadzorem wyznaczonego przez Michała Kazimierza kuratora.

W l. 1655–7 R. wraz z matką przebywał we Włoszech. Nie wiadomo jednak, czy wrócił następnie do kraju i wyjechał do Włoch ponownie w r. 1661, czy też pozostawał tam cały czas bez matki – w każdym razie po odbyciu nauki wrócił na Litwę w 1. poł. 1663 r. Jego długie pobyty we Włoszech i późny start do samodzielnego życia wynikały głównie z bardzo słabego zdrowia. Z wdzięczności za jego ozdrowienie matka w r. 1668 (przygotowania trwały już od r. 1664) ufundowała klasztor dominikanów w Pińsku. Przez długie jeszcze lata Lukrecja kierowała poczynaniami R-a w życiu prywatnym i publicznym. W l. 1667–8 we wciąż odżywającej sprawie niesprawiedliwego podziału dóbr ojcowskich R. próbował uzyskać poparcie u Bogusława Radziwiłła, z którym w tym celu spotkał się na Podlasiu w czerwcu 1667. Ostatecznie ks. Bogusław obiecał mu swą pomoc i ugoda miała być zawarta w czasie elekcji 1669 r. w Warszawie, dokąd R. udał się jako poseł woj. brzeskiego i podpisał obiór Michała Korybuta. Do ugody takiej doszło jednak dopiero 12 IX 1671 w Białej.

W grudniu 1671 na sejmiku przedsejmowym w Brześciu Lit. R. konkurował o funkcję poselską z Franciszkiem Stefanem Sapiehą, koniuszym lit. W rezultacie walk fakcyjnych i starć zbrojnych w kościele Dominikanów, a później Bernardynów, stronnicy pacowscy zerwali ten sejmik. Próby załagodzenia sporu podejmowane przez Waleriana Judyckiego, który bezskutecznie chciał skłonić R-a do rezygnacji z ubiegania się o poselstwo, nie przyniosły rezultatu. Ostatecznie jednak, na powtórnie zwołanym sejmiku 26 I 1672, obradującym pod dyrekcją ojczyma R-a, Jana Karola Kopcia, obrano posłami obu konkurentów. Czuwająca nad karierą syna Lukrecja ożeniła go 9 X t. r. z czternastoletnią Anną Marianną, córką marszałka w. lit. Aleksandra Hilarego Połubińskiego. Podobno R. wziął udział w bitwie pod Chocimem 11 XI 1673. Jako poseł nowogródzki był na elekcji 1674 r. i zdecydowanie popierał kandydaturę Jana Sobieskiego. Na kampanię 1674/5 r. na Ukrainie wystawił chorągiew dragońską (100 koni). Jesienią 1675 bezskutecznie starał się o podczaszostwo lit. Dzięki zabiegom matki, związanej z profrancuskim stronnictwem na dworze, został posłem z Nowogródka na sejm koronacyjny Jana III w r. 1676. Wiosną 1677 (przed 3 V) mianowany został podskarbim nadwornym lit. Zaraz też wszczął starania o odkupienie od Kazimierza Jana Sapiehy urzędu woj. połockiego i pertraktacje w tej sprawie trwały jeszcze w r. 1679, lecz nie przyniosły rezultatu.

Na sejm 1681 r. R. posłował z woj. nowogródzkiego; ubiegał się wówczas o pieczęć mniejszą lit. wakującą po bracie Michale, który podobno już wcześniej nosił się z zamiarem odstąpienia mu tego urzędu. Początkowo Jan III projektował oddanie podkanclerstwa bpowi wileńskiemu Mikołajowi Stefanowi Pacowi, ale wobec stanowczego sprzeciwu posłów lit., zmuszony był przekazać go R-owi. Przy tej okazji ambasadorzy francuscy określili R-a, jako człowieka «nul mérite et incapable d’aucune affaire». Nie była to z pewnością opinia przesadzona. Do tej pory R. wyróżniał się tylko utrzymywaniem licznego dworu. Matka w celu wzmocnienia pozycji ekonomicznej syna przekazała mu w r. 1681 ekonomię kowieńską. W lipcu t. r. był R. na sejmiku relacyjnym w Nowogródku. W l. n., wbrew woli matki, zaczął coraz bardziej wiązać się z obozem sapieżyńskim. Na wyprawę przeciw Turkom w r. 1683 wystawił chorągiew petyhorską, dragońską i dwie piesze. Jako generał wojsk cudzoziemskiego autoramentu sam wziął też w tej wyprawie udział w szeregach armii lit. hetmana Kazimierza Sapiehy, która spustoszyła Morawy i Siedmiogród. Wiosną 1684 czynił starania o kanclerstwo lit. po śmierci Krzysztofa Paca, lecz jego związki z Sapiehami i stosunkowo niewielkie znaczenie polityczne spowodowały, że król nadał ten urząd Marcjanowi Ogińskiemu. Wywołało to zresztą zrozumiałe zdumienie szlachty i oburzenie samego R-a, który – zapewne z poduszczenia Sapiehów – groził dochodzeniem swych praw do pieczęci wielkiej na forum publicznym. To nieprzemyślane posunięcie Jana III jemu zresztą przyniosło najwięcej strat, gdyż R. silniej związał się z Sapiehami, a Ogiński wkrótce także przeszedł do opozycji. Dn. 2 II 1685 R. przewodniczył sejmikowi deputackiemu w Nowogródku, został na nim wybrany na deputata do Trybunału. Następnie udał się do Warszawy na sejm i mając poparcie posłów kor. (Litwini czekali na sejm w Grodnie), ostro zaatakował kanclerza Ogińskiego i króla. Na otwarciu Trybunału został obrany marszałkiem.

Po bezpotomnej śmierci (w końcu sierpnia 1685) Krzysztofa Konstantego Połubińskiego, star. wołkowyskiego, ostatniego syna Aleksandra Hilarego, jego ogromne dobra spadły na dwie jego siostry: Annę Mariannę, żonę R-a, i Izabellę Helenę, którą nieomal gwałtem wydano za Jerzego Stanisława Sapiehę, wojewodzica wileńskiego. Rezultat zawartego między szwagrami 22 IX 1685 układu majątkowego nie był korzystny dla R-a, który w l. n. usilnie dążył do jego rewizji. Konsekwencją tego było zerwanie przez R-a współpracy z Sapiehami i przejście do obozu dworskiego. W końcu 1687 r. rozpoczął R. ostrą kampanię przeciw Sapiehom – hetmanowi Kazimierzowi i podskarbiemu Benedyktowi, oskarżając ich o ucisk szlachty i malwersacje finansowe. Ponownie zaatakował ich na sejmie grodzieńskim 1688 r., popierając wystąpienie Stanisława Antoniego Szczuki. Stał także w szeregach regalistów atakujących opozycję sapieżyńską za spiski na sejmie warszawskim 1688/9 r. Jednocześnie prowadził proces z Jerzym Stanisławem Sapiehą o dobra Zelwa po Połubińskkh – zakończył się on podpisaniem 20 III 1690 nowego, bardziej korzystnego dla R-a, układu majątkowego. Dn. 26 II 1690 R. został wreszcie mianowany kanclerzem w. lit. i tego dnia objął ten urząd na sejmie w Warszawie. Jesienią t. r. przewodniczył Trybunałowi Skarbowemu w Grodnie. Był na radzie senatu w Żółkwi, na której podpisał przedstawiony przez króla 15 XI traktat dotyczący małżeństwa Jakuba Sobieskiego z księżniczką neuburską Jadwigą Elżbietą. W r. 1691 niezadowolony jednak z poczynań R-a król odebrał mu arendę cła starego w W. Ks. Lit.

Po stracie pierwszej żony – Anny Marianny z Połubińskich (zm. 8 XII 1690), R. ożenił się 26 IX 1692 z Anną Krystyną z Lubomirskich, córką Jerzego Sebastiana (zob.), wdową po Franciszku Stefanie Sapieże, koniuszym lit. Małżeństwo to wzmogło jeszcze spory R-a z Sapiehami w związku z kwestią opieki nad dobrami zmarłego. Był R. obecny na sejmie grodzieńskim 1693 r., a następnie na posejmowej radzie senatu 17–20 II t. r. Wiosną 1693 toczył spór o Użuholec z Kazimierzem Żeligowskim, podczaszym pińskim i wiceadministratorem ekonomii mohylewskiej, którego popierał król, a także z Józefem Bogusławem Słuszką, kaszt. wileńskim. Po śmierci matki R. zajechał 18 X 1694 Wierzchowicze (woj. brzeskie), co wplątało go w konflikt z mającym prawo do tych dóbr kaszt. trockim Kazimierzem Władysławem Sapiehą. Na sejmie warszawskim 1695 r. na polecenie króla starał się mitygować antydworskie wystąpienia stronników sapieżyńskieh w senacie oraz pogodzić – bezskutecznie zresztą – hetmana K. Sapiehę z bpem wileńskim Konstantym Brzostowskim. W czasie wotów senatorskich wypowiedział się zgodnie z programem politycznym dworu za zwołaniem pospolitego ruszenia lub sejmu konnego w celu uspokojenia wewnętrznego kraju (a właściwie rozprawy z opozycją) i uskarżał się na lokowanie wojsk lit. w dobrach szlacheckich. Jednakże nie obarczył odpowiedzialnością za to hetmana Sapiehy, a więc nie poparł w tym względzie przywódcy regalistów lit. – bpa K. Brzostowskiego. Wkrótce po sejmie uwagę R-a zajęła głównie sprawa opieki nad ogromnymi dobrami (tzw. neuburskimi) po śmierci Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny, księżny neuburskiej. Chociaż sam R. nie miał do dóbr tych żadnych praw, wszczął akcję zmierzającą do uzyskania zarządu nad nimi wespół ze swym bratankiem Karolem Stanisławem, podkanclerzym lit., popieranym przez Jana III. Akcja ta wymierzona była przeciw Sapiehom, którzy mieli najsilniejsze podstawy prawne do objęcia opieki nad dobrami neuburskimi. Podjęta 16 IV 1695 przez Benedykta Sapiehę próba porozumienia z R-em w sprawie pewnych ustępstw Sapiehów w zamian za wycofanie się Radziwiłłów ze stronnictwa regalistycznego nie dała rezultatu. Wobec tego Karol Stanisław siłą zaczął zajmować dobra neuburskie, a R. zabiegał o poparcie senatorów kor. na zwołanej specjalnie w tej sprawie radzie senatu (18–20 IV 1695), która jednak powierzyła opiekę nad tymi dobrami królowi.

Po śmierci Jana III R. zdecydowanie odsunął się od Sobieskich. Gdy przed konwokacją królowa Maria Kazimiera przybyła 23 VIII 1696 do Warszawy, R. był jednym z senatorów, którzy udali się do niej z żądaniem opuszczenia miasta i wyjazdu do Prus lub na Ruś. Na konwokacji został wyznaczony na jednego z rezydentów przy ciele zmarłego króla. Dn. 4 II 1697 przewodniczył burzliwym obradom sejmiku deputackiego w Nowogródku. Został wówczas obrany regimentarzem generalnym woj. nowogródzkiego. Zdaje się, że skłaniał się też ostatecznie do pogodzenia z Sapiehami. Był obecny na sejmie elekcyjnym 1697 r. i zapewne opowiedział się za kandydaturą ks. Franciszka Ludwika Conti. Z pewnością też przeciwny był uchwalonej pod naciskiem szlachty lit. koekwacji praw, gdyż przez wszystkie lata sprawowania kanclerstwa przeciwstawiał się jakimkolwiek próbom osłabienia swoich prerogatyw. Mimo pełnienia najwyższych urzędów lit. nie cieszył się większym prestiżem i nie odgrywał proporcjonalnej do stanowiska roli politycznej. Mimo że w zasadzie starał się współpracować z Janem III, nie cieszył się jego względami. Większą zresztą energię i główne zainteresowanie skupiał R. na zapewnieniu silnej podstawy materialnej dla siebie i swego potomstwa, chociaż swą rozrzutnością i życiem nad stan spowodował, że większość jego dóbr była obciążona długami.

Na dobra R-a składały się przekazane mu przez brata Michała Kazimierza w wyniku ugody z 12 IX 1671 Szydłowiec (objął go w marcu 1677, a do tego czasu jako rekompensatę trzymał Mir bez Żuchowicz i Cetry), Czarnawczyce, Kruszyn z Kołdyczewem i Stajkami (woj. nowogródzkie), Żułów i Rzesza (woj. wileńskie), pałac w Wilnie, suma na dobrach Turzec oraz star. grodowe lidzkie. W r. 1675 otrzymał od Michała Kazimierza ekonomię star. lidzkiego, a w maju 1677 star. jurborskie za cesją Kopciów. W myśl kolejnego, bardziej dla siebie korzystnego układu, miał otrzymać po śmierci Michała Kazimierza dodatkowe posiadłości, lecz w r. 1680 uznał wobec bratowej zapis za nieważny i nie przejął przyznanych mu dóbr. Zapewne w r. 1681 R. otrzymał od Jana III arendę ekonomii kobryńskiej. W r. 1685 w wyniku podziału dóbr po Połubińskich wziął: Zdzięcioł, Cimkowicze (woj. nowogródzkie), Bystrzycę, Hłusk, Porzecze, Sołomerecze (woj. mińskie), Gródek Podlaski i pałace w Grodnie i Warszawie. W r. 1686 R. odkupił od dotychczasowego posiadacza Gołuchowskiego star. radomskie za 60 000 zł (przywilej dostał w lutym 1687). W r. 1690 na podstawie podziału z Karolem St. Radziwiłłem dóbr po zmarłym bezpotomnie Stanisławie Kazimierzu Radziwille R. otrzymał ordynację klecką oraz połowę Mniszewa na Mazowszu. W r. n. obaj spłacili wdowę po zmarłym sumą 300 000 zł. W r. 1696 R. scedował ekonomię kowieńską synowi Mikołajowi, a dobra Kroże (na Żmudzi) bratankowi Karolowi Stanisławowi. Nadto posiadał Bielawy i Targówek pod Warszawą oraz folwark na Solcu, był star. wierzbołowskim i wołkowyskim. Nie wydaje się, żeby posiadał przypisywane mu (E. Kotłubaj, a za nim W. Dworzaczek) star. pińskie, gniewskie i tucholskie. W 2. poł. lat osiemdziesiątych na miejscu dworu Połubińskich w Warszawie zbudował (wg projektu Tylmana z Gameren) pałac (tzw. późniejszy pałac Paca przy ul. Miodowej). R. interesował się naukami przyrodniczymi – w tym celu kupił m. in. za 60 000 talarów zbiory po lekarzu królewskim Marcinie Bernitz-Bernhardim. R. zmarł niespodziewanie 27 VII 1697 w Warszawie; pochowany został u jezuitów w Nieświeżu 16 VIII t. r.

W małżeństwie z Anną Marianną z Połubińskich miał synów: Jana Mikołaja (zob.), Michała Antoniego, krajczego lit. (zm. 1721), Mikołaja Faustyna (zob.) i Feliksa (młodo zmarłego w r. 1697) oraz córki: Mariannę (zm. 1694), Lukrecję Katarzynę (zm. 20 VIII 1716), od 1696 r. żonę Mikołaja Wiktoryna Grudzińskiego, star. golubskiego (zm. 1704), a od 1713 r. żonę Fryderyka Józefa Denhoffa, podczaszego lit., Adelajdę Cecylię, od 1701 r. żonę Wojciecha Andrzeja Dąmbskiego (zob.), Zofię, od 1695 r. wizytkę w Krakowie. Z drugiej żony – Anny Krystyny z Lubomirskich (zm. w listopadzie 1701 w Krakowie) nie pozostawił potomstwa.

Portret olejny nieznanego malarza z galerii nieświeskiej, obecnie w Muz. Narod. w W., na jego podstawie miedzioryt Hirsza Leybowicza w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758]; – Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI 556; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich …, Wil. 1857 s. 345 (drzeworyt Michała Starkmana); Dworzaczek; Elektorowie; Elektorów poczet; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bartczakowa A., Pałac Paca, W. 1973; Helcel A. Z., O dwukrotnym zamężciu Księżniczki Ludwiki Karoliny Radziwiłłównej i wynikłych stąd w Polsce zamieszkach, Kr. 1857 s. 65–6; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską, P. 1856 s. 17; Narbutt J., Dzieje wewnętrzne narodu litewskiego za Sobieskiego i Augusta II, Wil. 1852 I 74; Wójcik Z., Jan Sobieski, W. 1983; – Acta Hist., VII 106; Akty Vil. Archeogr. Kom., IV; Jabłonowski J. S., Dziennik 1694–1695, W. 1865 s. 99; Listy z czasów Jana III i Augusta II, Kr. 1870 s. 54, 72–3, 95; Nabielak L., Listy Piotra Des Noyers, sekretarza królowej Maryi Kazimiry, z lat 1680–1683, rzeczy polskich dotyczące, „Bibl. Ossol., Poczet Nowy” T. 10: 1868 s. 49; Sajkowski A., Staropolska miłość, Z dawnych listów i pamiętników, P. 1981; Sapieha K. J., Djarjusz kampanii węgierskiej in anno 1683, „Przegl. Hist.-Wojsk.” R. 6: 1933; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Vol. leg., V 845; Zawisza K., Pamiętniki…, W. 1862 s. 18; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1612, 1695, 1710, 1783, ks. 25 s. 205–208, ks. 35, Dz. III koperta 16 nr 137, 143, 151, koperta 17 nr 174, 188, Dz. IV teka 10 koperta 103–105, 703, Dz. V nr 1729 (list z 13 XII 1680), 6168 (list z 12 I 1672), 7177, 7185, 16717, Dz. VI nr 11–79 (pod datami: 26 II 1690, styczeń 1693, 12–13 IV 1695, 13 VIII 1695, 18 VIII 1696, 27 VII 1697), Dz. XI nr 83, 106, 107, 196–198, 205, Dz. X (materiały nieuporządkowane: Kopciowie, Sapiehowie), Arch. Publiczne Potockich, nr 12 k. 182, 231, 342–343, 425–427, 461–462, nr 163 t. 3 k. 503, 555–556, 569–572, 653–654, t. 17 k. 265–268, nr 163a t. 7 k. 267, Arch. Tyzenhauzów G-823; B. Narod.: rkp. II 6646 k. 307v.–308, II 8609; CGADA w Moskwie: fond 389 (Metryka Lit.), Zap. 139 s. 292 (139).

Andrzej Rachuba