Sapieha Dymitr h. Lis (zm. 1576), dworzanin królewski, rewizor królewszczyzn na Podlasiu, podstarości brzeski lit. i sprawca leśnictwa słonimskiego. Był wnukiem okolniczego smoleńskiego Bohdana (zob.), synem dworzanina hospodarskiego Fiodora (zm. 1534) i Maryny Lewkówny, starszym bratem sędziego ziemskiego trockiego Bohdana (zob.) i stryjecznym bratem kaszt. kijowskiego Pawła (zob.).
W r. 1556 był S. już dworzaninem królewskim; zarazem związany był z woj. wileńskim i kanclerzem lit. Mikołajem Radziwiłłem «Czarnym». Jesienią t. r. S. jako «rewizor i sprawca pomiary województwa wileńskiego» na polecenie «Czarnego» oddał pewne ziemie we włości rakonciskiej w posiadanie jego sługi Hieronima Makowieckiego. Z kolei we wrześniu 1557 prowadził pomiarę włóczną we włości rudomińskiej leżącej również w woj. wileńskim. Udział S-y jako rewizora w rozpoczętej wówczas w W. Ks. Lit. pomiarze włócznej dóbr królewskich świadczył niewątpliwie o pewnym jego przygotowaniu fachowym w tej dziedzinie. Być może, iż do prac mierniczych wprawiał się pomagając starszemu bratu Iwanowi, o którym wiemy, że przed r. 1561 był m. in. rewizorem dworów hospodarskich na Podlasiu. Wychowany jako wyznawca prawosławia mógł S. wskutek powiązań z Radziwiłłem przejść na kalwinizm. Tylko sporadycznie w podpisach posługiwał się alfabetem łacińskim, na co dzień pisał po rusku, używając cyrylicy.
W miarę rozwijania się reformy włócznej Zygmunt August powierzał S-że coraz bardziej odpowiedzialne zadania i rychło stał się on jednym z głównych wykonawców reformatorskich zamierzeń króla w sferze gospodarczej. W l. 1559–61 występując z tytułem «pomierczego krożskiego, widuklewskiego i tędziagolskiego» prowadził wspólnie z podstarościm żmudzkim Iwanem Iłgowskim pomiarę włóczną na terenie Żmudzi. Najpóźniej od sierpnia 1562 oraz w r. n. jako «rewizor J. K. Mci na Podlasiu» kierował pomiarami rozległego star. kobryńskiego, obejmującego także późniejszą dzierżawę błudeńską (rezultaty tej rewizji wydano drukiem pt.: «Revizja Kobrinskoj ekonomii sostavlennaja v 1563 godu korolevskim revizorom Dmitrijem Sapegoju…”, Vil. 1876). Jednocześnie ok. 1563 r. pomierzył na włóki star. drohickie, zaś w l. 1563–4 przeprowadził również pomiarę włóczną w dzierżawie kamienieckiej (Kamieniec Lit.). Po śmierci brata Iwana (1561) przejął S. obowiązki rewizora dworów hospodarskich na Podlasiu; w l. 1564–6 dokończył rozpoczętą przez brata pomiarę włóczną i zrewidował ponownie dochody ogromnego star. brzeskiego (Brześć Lit.).
Przejściowo w l. 1565–6 pełnił S. urząd podstarościego sądowego w grodzie brzeskim. Funkcję tę uzyskał prawdopodobnie po śmierci M. Radziwiłła «Czarnego» z ramienia nowego star. brzeskiego i podkanclerzego lit. Ostafiego Wołłowicza. Razem z bratem Bohdanem jesienią 1567 uczestniczył bowiem w gronie sług podkanclerzego w wyprawie radoszkowickiej. Obydwaj wystawili wówczas z dóbr niedzielnych w pow. trockim i kowieńskim poczet sześciu konnych i trzech pieszych żołnierzy. Ponadto w l. 1566–71 kilkakrotnie przeprowadzał S. rewizje wchodów do puszczy leśnictwa białowieskiego, wykazując przy tej okazji dbałość o należyte zabezpieczenie granic tej puszczy ze strony otaczających ją dóbr szlacheckich i magnackich. Rewizje S-y do końca XVIII w. służyły jako podstawa do rozstrzygania skomplikowanych zatargów o prawo do eksploatacji puszczy białowieskiej przez sąsiadujących posesorów. Dn. 29 IX 1568 Zygmunt August przekazał mu w dożywotnie zawiadywanie spustoszone wskutek dotychczasowej eksploatacji puszcze: słonimską, łyskowską i meżyrecką (międzyrzecką), z zadaniem rozmierzenia na włóki, prowadzenia akcji osadniczej oraz zakładania folwarków. Warunkiem tej dzierżawy był obowiązek rozliczania się w skarbie lit. z uzyskiwanych dochodów.
Nadal chętnie dwór korzystał również z rewizorskich usług S-y. W listopadzie 1568 król polecił mu, aby wspólnie z woj. mińskim Gabrielem Hornostajem założył folwark w uroczysku Radościach na terenie star. kamienieckiego. Z kolei w grudniu 1569, w związku z podjętą przez Zygmunta Augusta akcją ponownego rewidowania królewszczyzn w W. Ks. Lit. S., razem z innym rewizorem królewskim, Wacławem Sufczyńskim, wysłany został do rewizji starostw leżących na szeroko rozumianym Podlasiu i Polesiu, m. in. do Brześcia, Kamieńca, Pińska, Kobrynia, Sielca, Szereszowa, Łyskowa, Międzyrzecza, Mścibohowa, Wołkowyska, Zelwy, Lachowicz, Malkowicz, Słonimia i Rohaczowa. Informacje źródłowe potwierdzają, iż czynności rewizorskie S-y polegające na kontrolowaniu dochodów oraz rozstrzyganiu spraw spornych w kwestiach zamiany gruntów i rozgraniczania z sąsiadującą szlachtą trwały przynajmniej do końca r. 1571.
Majątek, który wraz z braćmi odziedziczył S., był raczej skromny. W r. 1561 wszyscy trzej pozywali (z pozytywnym skutkiem) swych braci stryjecznych, wojewodziców podlaskich: Iwana, Michała i Pawła o wydzielenie części w dobrach spadkowych na Witebszczyźnie, a mianowicie w Połonnym, Lemnicy i Biełej (Białej). Razem z bratem Bohdanem posiadał S. ponadto w r. 1567 niedzielne dobra Nedyngi, Radki i Sereje (pow. trocki) oraz Żyżmory (pow. kowieński). Wspólnie wystąpili oni w r. 1569 ze skargą do króla, iż w czasie małoletniości, gdy dobra dziedziczne znajdowały się w posiadaniu matki, nieprawnie zabrano i przyłączono do dzierżawy mereckiej 2 służby ludzi i 5 pustoszy od majętności Nedyngi oraz jedną służbę od dworu Radki. Dn. 16 VI t. r. król powołał do rozwiązania tej sprawy specjalną komisję, nakazując w przypadku potwierdzenia zarzutów zwrot Sapiehom ich własności, ewentualnie naprawienie szkody przez zamiany gruntów oraz ustanowienie ostatecznych granic ich dóbr ze starostwem mereckim. Dn. 30 V 1561 otrzymał S. królewskie potwierdzenie na wsi Kołodczyce, Kisłowicze i Antichowicze, czyli na dobra spadkowe swej pierwszej żony Petruchny Korsakówny, córki bojarzyna połockiego Wasyla. W r. 1562 występując w imieniu teścia oraz swych szwagrów doprowadził do ugody z kniaziem Bohdanem Oziereckim w sprawie innych dóbr spadkowych żony, mianowicie leżącego na granicy woj. mińskiego z witebskim Chudowa; Ozierecki wydzielił S-że i jego współspadkobiercom trzecią część tego majątku. W r. 1563 w zamian za wniesione przez żonę wiano 300 kóp gr. lit. S. zapisał jej 1 tys. kóp gr. lit. na dwóch częściach przypadających na niego dóbr dziedzicznych pozostających w niedziale oraz na Połonnym, Lemnicy i Biełej. Ze swej strony małżonka darowała mu trzecią część wszystkich ewentualnych dóbr spadkowych, zaś na pozostałych dwóch częściach zapisała na wypadek swej śmierci sumę 1 tys. kóp gr. lit. W testamencie sporządzonym dn. 2 III 1576 S. przekazał w dożywotnią posesję drugiej żonie dobra ojczyste Sereje i Żyżmory (pow. trocki) uzyskane wskutek działu z bratem, ponadto zapisał jej wszelkie ruchomości i sumy zastawne – 700 kóp gr. lit. i 45 dukatów na czterech siołach żyżmorskich dzierżawionych od podczaszego lit. Krzysztofa Radziwiłła, 260 kóp gr. lit. na Wojgowie (pow. kowieński), 150 kóp gr. lit. na majętności Jewie (pow. trocki) i 600 kóp gr. lit., które był mu winien skarb królewski. S. zmarł 7 III 1576. Wg dyspozycji testamentowej miał być pogrzebany w posiadanym wspólnie z bratem majątku Nedyngi.
Pierwsze małżeństwo S-y z Petruchną Korsakówną było bezdzietne. Drugą jego żoną była córka kaszt. smoleńskiego Hrehorego Tryzny – Aleksandra (która po owdowieniu wyszła ponownie za mąż za podsędka żmudzkiego Krzysztofa Stankiewicza Bilewicza). S. miał z nią trzy córki: Krystynę (zm. w dzieciństwie), Marynę i (pogrobową) Zofię, zamężną 1. v. za chorążym mścisławskim Włodzimierzem Kamińskim, 2. v. za Samuelem Zenowiczem.
Portret S-y z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Boniecki, Poczet rodów; Dworzaczek; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Sapiehowie; – Dovnar-Zapolskij M., Gosudarstvennoe chozjajstvo Velikogo knjažestva Litovskogo pri Jagellonach, Kiev 1901 I 281, 283; tenże, Očerki po organizacii zapadno-russkago krestjanstva v XVI veke, Kiev 1905 s. 194, Priloženija s. 82–3; Hedemann O., Dzieje Puszczy Białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej, W. 1939; Ptašickij S., Opisanije knig i aktov Litovskoj metriki, Pet. 1887 s. 163; – Akty Vil. Archeogr. Kom., II 132–3, VI, XIV, XXIV, XXX, XXXIII; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, VIII, XI; Russkaja istoričeskaja biblioteka, Pet. 1915 XXXIII (Popisy wojska lit.) kol. 446, 492–3; Volovič G. B., Revizija pušč i perechodov zverinych v byvšem Velikom Knjažestve Litovskom, Vil. 1867; – AGAD: Arch. Potockich z Radzynia, rkp. 366 (bez pag.), Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 67, Arch. Roskie rkp. 415 (bez pag.); AP w Kr., Oddział na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 93 s. 26–30, rkp 933 s. 1–7, rkp. 951 s. 63, rkp. 970 (bez pag.); B. Czart.: depozyt Muz. Narod. w Kr. rkp. 82; Centralnyj gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie: fond 389, Metryka Lit. Wpisów 52 k. 108v., Wpisów 56 k. 45–46, nr 531 k. 128v., 178v., nr 532 k. 73v.; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Henryk Lulewicz