Stawiski Edmund, krypt. Es. (1813–1890), działacz ziemiański, publicysta, ekonomista i historyk rolnictwa.
Ur. 16 XI w Russowie (pow. kaliski), był synem Jana Feliksa (zm. 1820), referendarza w Radzie Stanu Ks. Warsz., właściciela Podłężyc (pow. sieradzki), i Alojzy z Biernackich (zm. 1868), córki Kazimierza, stolnika piotrkowskiego i posła na Sejm Czteroletni. Był siostrzeńcem Alojzego Prospera Biernackiego (zob.) i Gabriela Józefa Biernackiego (zob.).
Wychowaniem S-ego po śmierci ojca zajmował się Antoni Rembowski, prezes trybunału (kaliskiego?). Początkowo uczył się S. w Szkole Wydziałowej w Kaliszu, następnie ukończył szkołę wojewódzką pijarów w Warszawie. Jesienią 1830 rozpoczął studia na Wydz. Prawa i Administracji Uniw. Warsz.; przerwał je po wybuchu powstania listopadowego. Później kształcił się samodzielnie w domu, gdzie znajdowała się zasobna biblioteka. W r. 1836 objął zarząd odziedziczonych Podłężyc i wkrótce doprowadził gospodarkę tego majątku do wysokiego poziomu. Zreformował stosunki ze wsią, dokonując separacji gruntów dworskich od chłopskich i zamieniając pańszczyznę na czynsz, czym pozyskał sobie włościan. W l. 1840–4 był członkiem dyrekcji «szczegółowej» Tow. Kredytowego Ziemskiego (TKZ) w Kaliszu. Od r. 1842 publikował w „Bibliotece Warszawskiej” rozprawy i artykuły ekonomiczne, historyczne i społeczno-kulturalne. W r. 1843 wszedł do rady opiekuńczej zakładów dobroczynnych pow. sieradzkiego. Brał udział w zjazdach organizowanych przez Andrzeja Zamoyskiego w Klemensowie w l. 1843–7 i stał się jednym z czołowych «klemensowczyków», ziemiańskich propagatorów pracy organicznej. W r. 1846 został wybrany na radcę komitetu (władzy nadzorczej) TKZ w Warszawie i był nim do r. 1856.
S. wiele podróżował, m.in. w l. 1840–6 kilkakrotnie wyjeżdżał do Niemiec, w r. 1850 był we Włoszech, a później w Wielkiej Brytanii, gdzie zapoznał się przede wszystkim z ekonomią polityczną. Napisał książkę Poszukiwania do historii rolnictwa krajowego (W. 1857, dodr. w r. 1858; rozdziały 1–5 ukazały się jako artykuły w l. 1851–2 w „Bibl. Warsz.”). Była pierwsza próba opracowania dziejów polskiego gospodarstwa wiejskiego do ok. r. 1830. Książka ta odegrała ważną rolę w dyskusjach o reformie agrarnej i przyczyniła się do rozwoju polskiej historiografii wsi; na jej rękopis powoływał się Tomasz Potocki w wydanej w r. 1851 pracy „O urządzeniu stosunków rolniczych w Polsce” (P.). Od r. 1859 należał S. do zespołu redakcyjnego „Biblioteki Warszawskiej” i wspierał to pismo materialnie. Opublikował w nim cykle artykułów: O stosunkach handlowych w dawnej Polsce i związku ich z rolnictwem (1859–60) oraz Studia moralne i społeczne. O znaczeniu jednostki w społeczeństwie (1862). W r. 1859 został wybrany na członka korespondenta Tow. Naukowego w Krakowie; był nim do r. 1872, tj. do powstania AU (rząd rosyjski nie zgodził się na członkostwo w niej osób z Król. Pol.).
Po utworzeniu Tow. Rolniczego (TR) w r. 1858 wszedł S. w skład zarządu zwanego komitetem; był jego członkiem do rozwiązania TR (6 IV 1861). Uczestniczył w organizowaniu konkursów dla wsi, zajmował się sprawami kredytów i gospodarki leśnej. Na zebraniach sekcji ogólnej TR w l. 1860–1 w imieniu komitetu przedstawiał konieczność szybkiego zastąpienia pańszczyzny czynszem, co miało doprowadzić do uwłaszczenia chłopów przez wykup należności czynszowych z pomocą kredytów; zalecał przy tym upowszechnianie oświaty na wsi. Teksty jego wystąpień ogłoszone zostały w „Rocznikach Gospodarstwa Krajowego” (1860, 1861).
Po zastrzeleniu w Warszawie, 27 II 1861, pięciu uczestników manifestacji wziął S. udział (2 III) w ich pogrzebie (został sportretowany jako niosący jedną z trumien przez Aleksandra Lessera na obrazie „Ostatnie błogosławieństwo zwłok”). W następstwie tych wydarzeń działacze TR postanowili napisać adres do cara Aleksandra II. Podczas nocnej dyskusji w pałacu Zamoyskiego z 27 na 28 II t.r. zredagował S. tekst tego wystąpienia; nie użył w nim słowa «Polska» i nie stawiał konkretnych żądań, kładł tylko nacisk na «długoletnie cierpienia narodu»; w rezultacie powstał dokument tak ogólnikowy, że mogli się pod nim podpisać zarówno ci, którzy liczyli tylko na ograniczone ustępstwa Rosji, jak i ci, którzy dążyli do odzyskania niepodległości. «Adres Stawiskiego» ze 142 podpisami został 28 II wręczony namiestnikowi Król. Pol. M. Gorczakowowi; później w całym kraju zebrano pod nim tysiące podpisów. W r. 1861 S. korespondował z Hotelem Lambert; Władysław Czartoryski w liście z 22 X prosił go o dalsze przysyłanie wiadomości i dokumentów politycznych z Warszawy, ponieważ dzięki nim mógł informować opinię publiczną w Europie o tym co się dzieje w Polsce. Wczesną jesienią został wybrany do Rady pow. sieradzkiego, nie otrzymał jednak nominacji do pierwszego składu Rady Stanu (RS) Król. Pol.; członkiem czasowym RS mianowano go dopiero na r. 1862. W maju t.r. został członkiem honorowym Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Na własną prośbę z lipca otrzymał trzymiesięczny urlop z RS w celu wyjazdu do Niemiec i Francji dla poratowania zdrowia. Związany ze stronnictwem «białych», pod koniec grudnia uczestniczył w zjeździe jego przedstawicieli w Warszawie jako delegat gub. kaliskiej. Członkiem czasowym RS mianowany został S. ponownie na r. 1863. Po wybuchu powstania styczniowego pięciu członków RS podało się 10 III t.r. do dymisji; początkowo S. nie akceptował tej decyzji, jednak po paru dniach sam też ustąpił z RS (co zostało przyjęte 31 III). Prawdopodobnie był przeciwny powstaniu. T.r. został po Sewerynie Zdzitowieckim redaktorem „Roczników Gospodarstwa Krajowego” i funkcję tę sprawował do ostatniego numeru, który ukazał się w poł. r. 1864.
Od r. 1867 współpracował S. z „Kroniką Rodzinną”, w niej ogłaszał artykuły, m.in. Myśli i uwagi aforystyczne (1867 nr 6), Improwizacje i improwizatorowie (1868 nr 11, 12) oraz Góry i równiny (1868 nr 21, 22). Nadal publikował w „Bibliotece Warszawskiej”, m.in. Urywki ekonomiczne (1870 t. 1) i Studia ekonomiczne (1872 t. 2). W l. 1870–82 był ponownie radcą komitetu TKZ. Należał, obok Jana Tadeusza Lubomirskiego i Stanisława Przystańskiego, do inicjatorów wydania pierwszej polskiej „Encyklopedii rolnictwa i wiadomości związek z nim mających” (W. 1873–9 I–V); prawdopodobnie odgrywał główną rolę wśród redaktorów, napisał wstęp do pierwszego tomu oraz dziewięć haseł, w tym artykuł Ekonomia. Na początku l. siedemdziesiątych prowadził w swych rodzinnych okolicach badania archeologiczne, o czym informował w „Wiadomościach Archeologicznych” (1873–4) i ogłosił Przyczynki do archeologii przedhistorycznej, zebrane w okolicach Sieradza i Radomska (W. 1873). W r. 1874 zamierzał wraz z innymi kolekcjonerami zorganizować w Sieradzu wystawę starożytności i dzieł sztuki, lecz władze rosyjskie nie udzieliły na to zezwolenia; wystawa odbyła się dopiero w r. 1883, a S. dostarczył na nią 95 eksponatów archeologicznych. W r. 1875 współdziałał przy założeniu Muz. Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. Należał do inicjatorów ukazującej się od r. 1881 „Encyklopedii wychowawczej” i do tomu czwartego (1890) był członkiem jej redakcji. Przez znaczną część każdego roku mieszkał w Warszawie. W r. 1882 odsunął się od działalności publicznej i osiadł w rodzinnych Podłężycach. Amatorsko zajmował się malarstwem, m.in. ok. r. 1850 namalował Autoportret. Po śmierci żony sporządził 29 XII 1888 testament, w którym swój kapitał, powiększony o sumę uzyskaną ze sprzedaży majątku, zapisał siostrzeńcom oraz w małej części różnym osobom i instytucjom, m.in. AU, Kasie im. Józefa Mianowskiego. Zmarł 9 VII 1890 w Podłężycach, pochowany został na cmentarzu parafialnym w Męce. Zgodnie z wolą wyrażoną w testamencie rękopisy S-ego zostały po jego śmierci spalone.
Żoną S-ego była od r. 1838 Józefa z Kaczkowskich (zm. 10 IX 1888), córka Stanisława Kaczkowskiego (zob.) i Izabelli z Babskich. Małżeństwo było bezdzietne, wychowywało natomiast osierocone dzieci siostry S-ego, Bronisławy Łuczyckiej: Bronisława, Stefanię, Zofię, zamężną za Juliuszem Romockim, ziemianinem i uczestnikiem powstania styczniowego, matkę ministra komunikacji Pawła Nepomucena Romockiego (zob.), i Annę Alojzę, zamężną za Feliksem Stawiskim, krewnym S-ego.
Autoportret w posiadaniu potomków siostry, Bronisławy Łuczyckiej; Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994 IV; – Album biograficzne Polaków w. XIX, II 63–4; Bar, Słown. pseudonimów; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz .1–3 (także błędnie Edward Stawiński); Bibliografia polskiej myśli ekonomicznej, W. 1958–61 z. 1–4; Bibliogr. Warszawy, III, VII; Boniecki, I 63, 253, Uzupełnienia, s. 150 (Babscy, Biernaccy); Enc. Org.; Estreicher w. XIX; Gerber, Studenci Uniw. Warsz.; Sęczys, Legitymacje Król. Pol.; Słown. Geogr. (Podłężyce, Russów); Urzędnicy, II z. 2 (Biernacki Kazimierz, Stawiski Stanisław); – Katalog zabytków sztuki w Pol., II 307 (Stawiski Jan); – Czepulis R., Myśl społeczna twórców Towarzystwa Rolniczego (1842–1861), Wr. 1964 s. 13, 15, 53, 85, 155, 159–60, 170, 174, 179–81, 183, 189, 210; taż, Wzór obywatela ziemskiego w publicystyce Królestwa Polskiego, w: Tradycje szlacheckie w kulturze polskiej, Red. Z. Stefanowska, W. 1976; Grabski W., Historia Towarzystwa Rolniczego, W. 1904 II s. XVIII, XIX, 10, 34–6, 91, 102, 124, 185–8, 350, 352, 370, 379, 417, 419, 437; Guldon Z., Uwagi w sprawie zniszczeń gospodarczych w połowie XVII w. na terenie Wielkopolski, „Zap. Hist.” T. 24: 1959 s. 64; Hist. Nauki Pol., III, IV (także błędnie Stawiński); Historiografia polska w dobie pozytywizmu (1865–1900). Kompendium dokumentacyjne, W. 1968 s. 219; Hulewicz J., Akademia Umiejętności w Krakowie 1873–1918, Wr. 1958 s. 38; Kieniewicz S., Między ugodą a rewolucją. Andrzej Zamoyski w latach 1861–1862, W. 1962; tenże, Powstanie styczniowe, W. 1972; tenże, Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Wr. 1953; Maternicki J., Warszawskie środowisko historyczne 1832–1869, W. 1970 s. 126–7; Przyborowski W., Dzieje 1863 roku, Kr. 1897 I 354, 358–9; tenże, Historia dwóch lat 1861–1862, Kr. 1892–6 I 147, II 76, 79–83, 94–5, 174, V 441; Rożenowa M., Produkcja wódki i sprawa pijaństwa w Królestwie Polskim 1815–1863, W. 1961 s. 50–3, 153; Skałkowski A. M., Aleksander Wielopolski w świetle archiwów rodzinnych, P. 1947 II–III; Stankiewicz Z., Dzieje wielkości i upadku Aleksandra Wielopolskiego, W. 1967 (fot.); Szwarc A., Inteligencja czy „warstwy oświecone”? Działalność społeczno-kulturalna pracowników umysłowych i ziemiaństwa w Kaliskiem po powstaniu styczniowym, w: Inteligencja polska XIX i XX wieku. Studia 5, Red. R. Czepulis-Rastenis, W. 1987 V 229; Tomaszewicz A., Wystawa starożytności i dzieł sztuki w Sieradzu w 1883 r., „Sieradzki Roczn. Muz.” T. 2: 1985 s. 5–13; Wigluszowa M., „Roczniki Gospodarstwa Krajowego” (1842–1864) – pierwsza większa zbiorowa inicjatywa wydawnicza rolników polskich, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S.B, z. 23: 1972 s. 76, 83, 93 (fot.); Zarys polskiej myśli ekonomiczno-rolniczej do drugiej wojny światowej, Red. A. Żabko-Potopowicz, Wr. 1973; Żabko-Potopowicz A., Dzieje badań nad historią rolnictwa dawnej Rzeczypospolitej oraz Polski porozbiorowej, w: Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego, Wr. 1959 II 11–13; – Baranowski I., Pamiętniki (1840–1862), Wyd. A. Wrzosek, P. 1923; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, W. 1931 III; Koresp. namiestników Król. Pol., I–III; Popiel P., Pamiętniki (1807–1892), Kr. 1927 s. 145–6; Prus B., Kroniki, W. 1953 II; Spis szlachty Królestwa Polskiego, W. 1851 s. 234; Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863–1864, Lw. 1888–94 I 1–2; Zarys powstania styczniowego; Zbiór praw i przepisów Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, W. 1881 III s. X, XIX, XXXV, LXIII; Zeznania śledcze o powstaniu; – „Biesiada Liter” 1906 nr 35 s. 170 (reprod. obrazu A. Lessnera); „Gaz. Roln.” R. 1: 1861 s. 1–5, R. 28: 1888 nr 11 s. 123–5, nr 12 s. 135–6 (ilustr.); „Roczn. Urzęd. Król. Pol.” 1855, 1862; „Roczniki Gosp. Krajowego” 1858 t. 32 s. 135–40, 1860 t. 38 s. 510–47, 1861 t. 43 s. 41, 118; „Tydzień” (Piotrków) 1888 nr 38 (nekrolog Józefy Stawiskiej); „Tyg. Ilustr.” 1879 nr 189 s. 83–4, 89 (drzeworyt), nr 190 s. 107, 110, 1923 nr 36 s. 580; – Wspomnienia pośmiertne z r. 1890: „Bibl. Warsz.” t. 3 s. 325–7, „Kron. Rodzinna” nr 14 s. 417–18, „Niwa” nr 14 s. 222–3 (A. Rembowski), „Tyg. Ilustr.” nr 29, s. 39 (fot.); – B. Jag.: rkp. 5755 t. 2 cz. 1, rkp. 5989 (niektóre papiery Rady Stanu w Król. Pol.) k. 87–96, rkp. 7814 IV k. 157, rkp. 7833 IV k. 193; B. Ossol.: rkp. 14286/I; Uniw. Łódz. w Ł.: Hajdan M., Edmund Stawiski. Próba biografii (mszp. pracy magisterskiej z r. 1980); – Mater. w posiadaniu krewnych S-ego z Ł. i W.: Testament S-ego (dwie wersje, rkp.), Wasiutyńska z Romockich K., Pamiętnik (mszp.); – Informacje Janusza Smykowskiego z W. na podstawie AGAD (III Rada Stanu Król. Pol., sygn. 1 k. 64, 79, sygn. 66 k. 19, sygn. 111 k. 1, 4, 6, 10) oraz Zofii Jasińskiej z Ł.
Henryk Rutkowski