O’Rourke Edward Aleksander Władysław (1876–1943), biskup ryski, pierwszy biskup gdański. Ur. 26 X w Basinie w pow. nowogródzkim, był synem Michała, oficera rosyjskiej marynarki wojennej i właściciela ziemskiego, oraz Angeliki z Bochwiczów. Pochodził ze starego rodu irlandzkiego, którego dwu przedstawicieli wstąpiło do służby wojskowej Katarzyny II i dało początek inflanckiej gałęzi. Z odłamu polskiego tej gałęzi pochodził ojciec O’R-ego. Po starannym wychowaniu domowym kształcił się O’R. od 1 IX 1888 do 31 V 1890 w Prywatnym Gimnazjum Ojców Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem, następnie uczęszczał przez dwa lata do Pierwszego Gimnazjum w Wilnie, potem do Gimnazjum im. Aleksandra w Rydze, gdzie uzyskał 3 VI 1898 świadectwo dojrzałości. Studia wyższe rozpoczął we wrześniu 1898 w Rydze, na politechnice; studiował nauki ekonomiczno-handlowe. W czasie studiów był prawie siedem lat członkiem polskiej korporacji studentów «Arkonia», z którą w latach, gdy był już biskupem gdańskim, utrzymywał kontakty jako filister korporacji. Studia na politechnice w Rydze ukończył 3 IX 1903, a egzamin państwowy złożył w styczniu 1904. Wcześniej jeszcze 4 XI 1903 zapisał się na wydział prawa uniwersytetu w Fryburgu Szwajcarskim. Jednak już po jednym semestrze przeniósł się w r. 1904 na uniwersytet w Innsbrucku, gdzie poświęcił się całkowicie studiom teologicznym. W czasie studiów w Innsbrucku otrzymał święcenia kapłańskie: niższe 21 IX 1907 w Wołkowysku, a wyższe 27 X w Kownie. Po ukończeniu studiów teologicznych w Innsbrucku w r. 1908 został profesorem historii Kościoła i powszechnej oraz języków francuskiego i niemieckiego w duchownym seminarium w Petersburgu. Pełnił równocześnie obowiązki ojca duchownego alumnów seminarium. W tym czasie również rozpoczął pracę duszpasterską w osadzie fabrycznej Kołpino, odległej o kilka kilometrów od Petersburga, dojeżdżając tam co tydzień. W r. 1910 pełnił też funkcję sekretarza arcbpa metropolity mohylewskiego Wincentego Kluczyńskiego.
W l. 1911–17 był proboszczem parafii św. Stanisława w Petersburgu, która liczyła około 15 000 wiernych rozmaitych narodowości, toteż w swej parafialnej pracy posługiwać się musiał, obok języka rosyjskiego, także językiem polskim, litewskim, łotewskim, niemieckim i angielskim. Znał poza tym jeszcze język włoski i władał biegle łaciną. W r. 1912 został mianowany przez arcbpa Kluczyńskiego honorowym kanonikiem katedralnym kapituły Metropolitalnej Mohylewskiej w Petersburgu. Zgromadził w Petersburgu cenną bibliotekę naukową, liczącą ponad 2000 tomów, która jednak uległa zniszczeniu w czasie rewolucji. Od 22 VII 1917 był komisarzem duchownym diecezji mińskiej, gdzie od 14 XII 1917 do 29 IX 1918 pełnił funkcje wikariusza generalnego i administratora tejże diecezji. Od 21 XI 1917 był członkiem Komisji Likwidacyjnej do Spraw Król. Pol. na ziemię mińską oraz członkiem Rady Polskiej Ziemi Mińskiej. Mianowany 29 IX 1918 biskupem wznowionej przez papieża Benedykta XV diecezji ryskiej, otrzymał sakrę biskupią w Wilnie 15 XII 1918, ingres jednak do katedry w Rydze odbył, ze względu na ówczesne warunki wojenne, dopiero 10 VIII 1919. W czasie pobytu w Rydze zorganizował na nowo Kościół łotewski, dbał o rozwój szkolnictwa, a szczególnie o należyte wykształcenie łotewskiego kleru. Przeprowadził też wstępne uzgodnienia dla zawarcia konkordatu między Watykanem a Łotwą. Nie będąc Łotyszem, napotykał na wiele trudności. Toteż zgłosił rezygnację z biskupstwa w Rydze. Papież przyjął rezygnację O’R-ego 10 IV 1920, mianował go równocześnie biskupem tytularnym Canei, a niebawem powierzył mu urząd apostolskiego delegata dla krajów bałtyckich. Na tym stanowisku pozostawał O’R. od 8 XII 1920 do grudnia 1921. Po utworzeniu na terenie Wolnego Miasta Gdańska (WM Gdańska) przez Piusa XI odrębnej administracji apostolskiej został O’R. 24 IV 1922 administratorem apostolskim w WM Gdańsku z siedzibą w Oliwie. W dn. 21 XII 1922 mianował go papież tytularnym biskupem Pergamonu. Po utworzeniu bullą z 30 XII 1925 wyodrębnionej diecezji gdańskiej O’R. został 3 I 1926 pierwszym biskupem nowej diecezji. Uroczysty ingres do katedry w Oliwie odbył 1 VI 1926.
O’R. przyjęty początkowo bardzo życzliwie przez władze polityczne i niemieckie społeczeństwo WM Gdańska, zyskiwał sobie powoli przychylność ludności polskiej Wolnego Miasta. Brał stale udział w polskich uroczystościach i obchodach religijnych. Odprawiał specjalne nabożeństwa dla polskich dzieci. Jednakże trudności na tle narodowościowym wciąż rosły. W dn. 10 do 12 XII 1935 odbył się w Oliwie pierwszy diecezjalny synod duchowieństwa gdańskiego, zorganizowany przez O’R-ego. W końcowych postanowieniach synodu wydanych 12 XII 1935 przez O’R-ego wśród wielu zarządzeń znalazły się cztery punkty dotyczące dalszego rozwoju prac duszpasterskich dla polskiej ludności katolickiej WM Gdańska, m. in. zwiększenia ilości polskich nabożeństw, wydania dobrego polskiego śpiewnika kościelnego, polskiej książeczki do nabożeństwa. Pismem z 26 XI 1936 zlecił O’R., by każdy student teologii z diecezji gdańskiej nabył dostateczną znajomość języka polskiego, z którego ma złożyć egzamin, w razie zaś nieopanowania należycie języka polskiego nie będzie dopuszczony do święceń kapłańskich. Narastające trudności czynione przez senat Wolnego Miasta Gdańska i kierownictwo Niemieckiej Partii Narodowo-Socjalistycznej (NSDAP) skłaniały O’R-ego już w czerwcu 1936 do podjęcia myśli o rezygnacji z biskupstwa gdańskiego. Problem zaostrzył się gwałtownie w jesieni 1937, gdy na skutek usilnych starań polskiej ludności katolickiej WM Gdańska, przy życzliwym poparciu O’R-ego, Pius XI w lecie 1937 wyraził zgodę na utworzenie na terenie WM Gdańska czterech polskich parafii personalnych, w związku z czym O’R. utworzył 7 X 1937 dwie takie parafie, przy kościołach Chrystusa Króla i Św. Stanisława w Gdańsku. Decyzja ta wywołała nadzwyczaj ostry i brutalny sprzeciw Artura Greisera, prezydenta senatu WM Gdańska.
Pod naciskiem senatu Wolnego Miasta O’R. zawiesił już 13 X 1937 bezterminowo działalność nowo utworzonych polskich parafii personalnych. Wobec rosnącej wrogości ze strony władz WM Gdańska i części ludności niemieckiej Gdańska uznał O’R. swą rolę w Gdańsku za skończoną, a dalszy pobyt na stolicy biskupiej za bezcelowy, toteż złożył papieżowi rezygnację z biskupstwa. Sprawa jednak przeciągała się, głównie z powodu trudności w znalezieniu następcy O’R-ego w Gdańsku, toteż dopiero 13 VI 1938 rezygnacja została przyjęta przez papieża, który równocześnie mianował O’R-ego tytularnym biskupem Sofii. O’R. nie przyjął proponowanej mu bezpośrednio po rezygnacji z biskupstwa gdańskiego roli opieki duszpasterskiej nad mieszkającymi w Polsce i krajach bałtyckich katolikami z terenów dawnej Rosji; został kanonikiem kapitulnym archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej z siedzibą w Poznaniu i tu zamieszkał. Przed wyjazdem z Gdańska wydał 12 VI 1938 listy pożegnalne do katolickiej ludności niemieckiej i polskiej Wolnego Miasta, odczytane w kościołach 26 VI 1938. W liście do ludności polskiej, ogłoszonym też drukiem, podkreślił pobożność polskiej ludności katolickiej diecezji gdańskiej, dziękował za współpracę polskiemu duchowieństwu, zaznaczając szczególnie działalność ks. Leona Miszewskiego. W dn. 26 I 1939 O’R. otrzymał obywatelstwo polskie, rezygnując z obywatelstwa WM Gdańska. Wybuch drugiej wojny światowej zastał O’R-ego we wsi Wsielub w pow. nowogródzkim, gdzie przebywał u swego brata. Po zajęciu Grodna przez wojska niemieckie przedostał się przy pomocy znajomego niemieckiego generała przez Wilno, Królewiec, Berlin do Rzymu, gdzie zamieszkał na stałe przy via Corsica 1. Zmarł 27 VI 1943 w szpitalu sióstr elżbietanek przy via dell’Olmata i pochowany został w Rzymie na cmentarzu Campo Verano.
Społeczeństwo Gdańska ufundowało tablicę pamiątkową ku czci biskupa O’R-ego, wmurowaną 19 I 1950 w ścianę nawy katedry w Oliwie, a 17 XII 1972 zwłoki biskupa O’R-ego zostały sprowadzone z Rzymu do Oliwy i pochowane w krypcie grobowej biskupów gdańskich w katedrze w Oliwie.
Altpreuss. Biogr., III 1034; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? Uzupełnienia, (fot.); Olszewicz, Lista strat kultury pol.; – Baciński A., Pierwszy biskup gdański Edward O’Rourke, „Mies. Diec. Gdań.” 1962 nr 5 s. 157–67 (fot.); tenże, Polskie duchowieństwo katolickie w Wolnym Mieście Gdańsku 1919–1939, „Studia Gdań.” (Gd.-Oliwa) T. 1: 1973 s. 25–30, 75–83; Die Apostolische Administratur Danzig, „St. Adalbertus Katholischer Kalender für Danzig und Pommerellen” Jg. 10: 1926 s. 71–2; Księga pamiątkowa «Arkonji» 1879–1929, W. 1929 cz. 3 s. 58–9; Mysłek W., Kościół katolicki w Polsce w latach 1918–1933, W. 1966; Ruppel E., Zur Tätigkeit des Eugenio Pacelli als Nuntius in Deutschland, „Zeitschr. f. Geschichtswissenschaft” Jg 7: 1959 s. 297–317; – Stachnik R., Die Katholische Kirche in Danzig, Münster 1959 s. 132–3 (fot.); Steffen F., Bischof Eduard Graf O’Rourke, „St. Adalbertus Katholischer Kalender für Danzig und Pommerellen” Jg 17: 1933 s. 31–2 (fot.); tenże, Die Diözese Danzig ihr erster Bischof Eduard Graf O’Rourke und ihre Kathedralkirche zu Oliva, Danzig 1926 s. 57–81 (fot.); – Danziger Priesterbuch 1920–1945, 1945–1965, Hrsg. v. Stachnik R., Hildesheim 1965 s. 29–33; Directorium divini officii et missorum pro Archidioecesi Mohyloviensi in annum Domini 1910–1914; Diözesan-Synode des Bistums Danzig 10. bis 12. Dezember 1935 zu Danzig-Oliva, Danzig 1936; [Szembek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka (1935–1945) London 1972 IV; Wodzicki R., Wspomnienia, Gdańsk–Warszawa–Berlin 1928–1939, W. 1972 s. 259–60, 317–19; – „Gaz. Gdań.” 1926 nr z 3 VI, 1938 nr z 9 i 10 VII; „Słowo Powsz.” 1972 nr 1 (fot.); – AAN: Ambasada RP w Berlinie 105, s. 7–12, 14–16, 18–19, 21–31; Arch. Diec. Gdań. (Gd.–Oliwa): B – akta personalne bpa Edwarda O’Rourke.
Marian Pelczar