Pożerski (Pomian-Pożerski) Edward Aleksander, pseud. de Pomiane (1875–1964), lekarz gastronom, profesor Instytutu Pasteura i Institut Scientifique d’Hygiène Alimentaire w Paryżu, autor prac z fizjologii i higieny żywienia oraz książek kucharskich, znany smakosz, prelegent, malarz. Ur. 20 IV w Paryżu, był synem Edwarda (zob.) i Olimpii Bielajew.
W r. 1880 P. został oddany do polskiej szkoły na Batignolles, gdzie wychowywał się w duchu patriotycznym, ale i w bardzo surowych warunkach, stale nie dojadając (w wiele lat później ogłosił wspomnienie ze szkoły Batiniolskiej pt. L’école polonaise ou l’esprit de 1830, Paris [1933]). Należał do wybijających sie uczniów. W klasach starszych jednocześnie uczęszczał do Liceum Condorcet. Po maturze ukończył na Sorbonie dwa lata wyższej matematyki, a następnie w r. 1894 przeniósł się na wydział nauk przyrodniczych, który dzięki poprzednim studiom ukończył po 2 latach, uzyskując stopień licencjata. W r. 1897 został wolontariuszem w pracowni fizjologicznej na Sorbonie u A. Dastre’a, gdzie zajął się enzymami trawiennymi. Wkrótce ogłosił pierwsze swoje prace: Amylase el maltose de la salive, du pancréas et de l’intestine grêle des mammifères („Comptes rendus des séances de la Société de Biologie” 1898 – wspólnie z Davenière’em i P. Portierem) i Action de quelques ferments solubles après refroidissement vers 191° au moyen de l’air liquide (tamże 1900). W r. 1898 rozpoczął studia lekarskie (w École de Médecine). W tym czasie utrzymywał się z korepetycji matematyki i fizyki pomagając również rodzicom. Dzięki poparciu Dastre’a, został 1 V 1901 preparatorem pracowni fizjologii C. Delezanne’a w Instytucie Pasteura, a w r. 1910 asystentem w tejże pracowni. W Instytucie Pasteura kontynuował badania nad sokami trawiennymi. W r. 1902 uzyskał doktorat medycyny na podstawie rozprawy pt. De l’action favorisante du suc intestinal sur le pouvoir amylolitique du suc pancréatique de la salive (Paris 1902). W r. 1908 otrzymał doktorat nauk przyrodniczych na podstawie rozprawy o działaniu diastazy na papainę (Contribution à l’étude physiologique de la papaïne, Sceaux 1908). Do wybuchu pierwszej wojny światowej pracując z Delezanne’em, zajmował się sokami trawiennymi, ni. in. papainą i sokiem trzustkowym, fermentami krwi, odpornością, fermentami proteolitycznymi i działaniem antykoagulacyjnym peptonu. Jednocześnie podejmował prace badawcze w innych pracowniach. W pracowni I. Miecznikowa uczestniczył w badaniach nad mikrobiologią jelit u kręgowców, u. M. Nicolle’a nad przeciwciałami i ich działaniem, a następnie razem z Nicolle’em badał zmiany składników soku trzustkowego w czasie trawienia. Zainteresowany badaniami I. Pawłowa nad wydzielaniem soków trawiennych na podstawie bodźców psychicznych, udał się do niego do Petersburga, by bliżej zapoznać się z jego pracami.
W czasie pierwszej wojny światowej P. pełnił jako major obowiązki lekarza w pułku piechoty, a później w ambulatorium chirurgicznym jako bakteriolog. Podczas wojny pisał swą pierwszą książkę gastronomiczną, której pomysł zrodził sic w latach poprzednich w czasie pracy laboratoryjnej w Instytucie Pasteura. Jak wynika ze wspomnień P-ego niedożywienie w dzieciństwie wpłynęło na rozwój jego zainteresowań kulinarnych. Obawiając się nietolerancji ze strony świata naukowego ogłosił ją pod pseud. Edouard de Pomiane, wykorzystując swój herb. Książka ta (Bien manger pour bien vivre, Paris 1922, Wyd. 2., Paris 1948), wydana z przedmową Henryka Babińskiego – Ali-Baba – została nagrodzona przez Akademię Francuską i odniosła wielki sukces, zyskując popularność nawet u zawodowych kucharzy, co zachęciło P-ego do kontynuowania prac w tej dziedzinie.
Po wojnie P. powrócił do Instytutu Pasteura i zajął stanowisko kierownika pracowni fizjologicznej. Przez pewien czas ze względu na trudności finansowe dorabiał jako skrzypek w orkiestrze kina oraz wykonując badania dla dużej apteki, co szybko rzucił, by poświęcić się wyłącznie pracom naukowym. W Instytucie Pasteura zajmował się m. in. fermentami proteolitycznymi beztlenowców chorobotwórczych: B. histolyticus i B. sporogenes, własnościami rozpuszczającymi i strącającymi papainy, wydzielaniem fosforu przez bakterie, rolą enzymów proteolitycznych w przemianie różnych szczepów tlenowców i beztlenowców, podłożem dla bakteriofagów, bakteriofagami i wpływem na nie temperatury (razem z F. d’Herelle’em), trawieniem skrobi przez ślinę i hodowlami bakterii na różnych pożywkach. W okresie międzywojennym został profesorem w Instytucie Pasteura.
Obok prac laboratoryjnych P. zajmował się stworzoną przez siebie gałęzią nauki, którą nazwał gastrotechniką. Termin ten zaproponował w swoich 2 pierwszych książkach: Bien manger pour bien vivre i Le code de la bonne chère (Paris, Wyd. 1. przed r. 1929, Wyd. 2. Paris 1948; wyd. z aprobatą naukową Société Scientifique d’Hygiène Alimentaire) dla oznaczenia techniki kulinarnej, którą uważał za odrębną dziedzinę wiedzy, naukę eksperymentalną opartą na podstawowych zasadach fizyki i chemii stosowanej. Wychodził z założenia, że pod wpływem ciepła pokarm podczas gotowania zmienia skład chemiczny i budowę fizyczną (uwagę jego na te zagadnienia zwrócił Dastre już w r. 1898). P. zadawał sobie pytania, co się dzieje z pokarmami w kuchni, jak się one przeistaczają, czym jest kuchnia i dlaczego każdy kraj ma odrębną kuchnię. Ogłosił podręcznik higieny żywienia pt. Hygiène alimentaire (Paris 1922), artykuł pt. Sur la composition chimique, l’état physique et le rôle physiologique des jus et des sauces („Bulletin de la Société Scientifique d’Hygiène Alimentaire et d’Alimentation rationnelle de l’Homme” 1926) i ok. dwudziestu książek kucharskich, w których znajdowało się bardzo dużo nazw pochodzenia polskiego. Książki te wydawał pod pseud. Édouard de Pomiane. Zajmował się m. in. kuchnią francuską, fińską, żydowską (Cuisine juive. Ghettos modernes, Paris 1929), polską (La cuisine polonaise vue des bords de la Seine, Paris 1952), kuchnią na świeżym powietrzu, kuchnią powodującą dnę, kuchnią dla delikatnych żołądków (np. Conserves familiales et microbie alimentaire, Paris 1943, i La physique de la cuisine et son art, Paris 1950). Książki te cieszyły się wielkim powodzeniem i były tłumaczone na język angielski, czeski, duński, hiszpański, polski, niemiecki, holenderski, szwedzki. W polskim przekładzie ukazała się La cuisine en six leçons ou l’initiation à la cuisine familiale (Paris [b. r.]) pt. Nauka przyrządzania potraw w sześciu lekcjach (W. 1936) z przedmową Jakuba K. Parnasa z pewnymi zmianami i uzupełnieniami stosownie do innych warunków zaopatrzeniowych. Książka La cuisine en dix minutes ou l’adaptation au rythme moderne (Paris 1930) w tłumaczeniu niemieckim pt. Kochen in Zehn Minuten (Berlin 1936) wydana została z 16 rysunkami H. Toulouse-Lautreca. P. w swych książkach łączył wykład zasad teoretycznych ze wskazówkami praktycznymi. W odróżnieniu od ogółu książek kucharskich, podających tylko recepty, uczył również techniki kulinarnej. W przeciwieństwie do swego mistrza i przyjaciela, wspomnianego już H. Babińskiego, który pod pseud. Ali-Bab (w PSB w życiorysie Józefa Babińskiego mylnie podano jakoby H. Babiński używał pseud. Pomian) ogłosił książkę kucharską propagującą wyrafinowaną klasyczną kuchnię francuską, P. udostępniał na podstawie naukowej szerokim warstwom zasady przyrządzania potraw oszczędnych, łatwych w przyrządzaniu.
P. prowadził wykłady z gastrotechniki w Université des Annales (przed r. 1925). W Radio-Paris w l. 1932–5 wygłaszał cotygodniowe pogadanki, które zostały następnie wydane pt. Radio-Cuisine (Paris 1933–6 I–II, Wyd. 2., Paris 1949). Wygłaszał wykłady w Institut Scientifique d’Hygiène Alimentaire, którego profesorem został przed r. 1936, oraz w Instytucie Pasteura. Wykłady na poziomie uniwersyteckim prowadził w założonej przez siebie szkole gastronomicznej. Wygłosił tysiące prelekcji, słynne były jego publiczne pokazy, jak przygotować 6 potraw w 5 kwadransów. P. ogłosił ok. 1000 artykułów z dziedziny kulinarnej nie zawsze je podpisując. Opublikował ok. 200 prac opartych na własnych badaniach, głównie z dziedziny fizjologii i chemii trawienia, bakteriologii i higieny żywienia, przeważnie w „Comptes rendus de la Société de Biologie, „Annales de l’Institut Pasteur” i „Presse Médicale”. Niektóre jego prace były nagradzane przez francuskie tow. Naukowe. W r 1940 P. przeszedł na emeryturę, bywał jednak codziennie w swojej pracowni w Instytucie Pasteura. Został też kierownikiem Działu Popularyzacji Nauki tegoż Instytutu. Kontynuował swoje pogadanki w radio, wykłady m. in. w Institut Scientifique d’Hygiène Alimentaire, jeździł z prelekcjami, wydawał książki. Pisał także wspomnienia, częściowo drukowane pt. Souvenirs d’un demi siècle à l’Institut Pasteur (Paris), rękopisy nie ogłoszone prawdopodobnie znajdują się u rodziny. Był członkiem czynnym Société de Biologie, członkiem Académie des Gastronomes. P. był także malarzem pejzażystą, miał kilka wystaw w galeriach paryskich, m. in. ok. r. 1959.
Chociaż urodzony we Francji, P. czuł się Polakiem, doskonale władał językiem polskim. Opracował rozdział pt. Fermenty przewodu pokarmowego do podręcznika „Fizjologia człowieka” pod red. A. Becka i N. Cybulskiego (W. 1915) i rozdziały pt. Łaknienie fizjologiczne i psychiczne, Zasady naukowe przyrządzania potraw oraz Skład, podział i wartość względna posiłków do podręcznika „Dietetyka” pod red. J. K. Parnasa i in. (W. 1934). Ogłosił też kilka artykułów po polsku, m. in. Nauka o gotowaniu („Pol. Gaz. Lek.” 1925).
Kiedy w styczniu 1910 powstało w Paryżu Tow. Polskie Literacko-Artystyczne, P. stał się jego aktywnym członkiem; był też gospodarzem pięknego lokalu Towarzystwa przy ul. Notre Dame de Lorette. Mieszkanie P-ego, pełne narodowych pamiątek, miało charakter muzealny. W domu pielęgnował polską kuchnię. Polskę odwiedził kilka razy, m. in. był w r. 1911 w Krakowie na XI Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich, a w r. 1927 jako delegat Polonii francuskiej na uroczystości z okazji przewiezienia zwłok Słowackiego na Wawel i wygłosił wtedy mowę, którą zamieściła prasa krajowa. Po wybuchu drugiej wojny światowej został członkiem Centralnego Komitetu Obywatelskiego, powołanego 2 IX 1939 przez Polonię francuską, a później uczestniczył w polskim Ruchu Oporu we Francji. W r. 1960 przyjechał na zaproszenie Państwowego Zakładu Higieny. Był członkiem wielu organizacji polonijnych, a przez wiele lat prezesem Tow. Opieki nad Grobami Zasłużonych Ojczyźnie Polaków we Francji i prezesem Tow. Byłych Uczniów Szkoły Batiniolskiej, którego organ ,,Bulletin Polonais, Littéraire, Scientifique et Artistique” wydawał w l. 1908–22. Zmarł 26 I 1964 w Paryżu. Był odznaczony m. in. Croix de Guerre (1914–18), dwukrotnie Legią Honorową, Złotym Krzyżem Zasługi i Orderem Polonia Restituta, Médaille de la Résistance Polonaise en France.
W małżeństwie z Charlotte Raymonde Watier, pracownikiem naukowym w Instytucie Pasteura, miał córkę Wandę, profesora medycyny, zamężną za lekarzem neuropsychiatrą Michelem Renard. Wychował siostrzeńca Jakuba Jędrzejewicza, który poległ w armii francuskiej podczas pierwszej wojny światowej.
W r. 1965 z inicjatywy dra Tadeusza Przypkowskiego powstała Kapituła Orderu Pomiana, której Wielkim Mistrzem został prof. Tadeusz Gronowski. Statut Kapituły nie został mimo starań formalnie zatwierdzony, tym niemniej w ciągu dziesięciu lat działalności dekorowano Orderem Pomiana kilkunastu cudzoziemców (głównie Francuzów) i kilku Polaków zasłużonych dla gastronomii. Z osób prawnych dekorowane zostały zakłady «Pudliszki» i redakcja «Przekroju».
Od nazwiska P-ego pochodzi nazwa znanego dania «kotlet pożerski».
Fot. w: Pomiane E. (Dr Edward Pożerski), Nauka przyrządzania potraw w sześciu lekcjach…, W. 1936; Lorentowicz J., La Pologne en France, Paris 1935–41 I–III; Zabielska J., Bibliography of Books in Polish relating to Poland, London 1959 II; Enc. XX w.; Grand Larousse encyclopédique, Paris 1962 V (Gastrotechnic), 1963 VIII (Pomiane); Podręczna Encyklopedia Powszechna, Red. S. Lam, Paryż 1954; W. Enc. Powsz. (PWN); Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej, Słownik biograficzny, P. 1981; Who’s who in France 1953–1954, Paris 1953; toż, 1955–1956, Paris 1955; toż, 1959–1960, Paris 1959; toż, 1961–1962, Paris 1961; toż, 1963–1964, Paris (pod: Pomiane); – B. K., O doktorze Pomianie-Pożerskim. „Służba Zdrowia” R. 11: 1959 nr 47 s. 3 (fot.); Derbień M., Ostatni z minionej epoki…, „Dookoła Świata” 1960 nr 34 (347) s. 10 (fot.); Garbień K., Tu zewsząd widać niebo. Profesor Pomian-Pożerski zwiedza Warszawę, „Tyg. Pol.” 1960 nr 28 (144) s. 8–9 (fot.); J.-C. L., Edouard Pozerski (20 avril 1875–26 janvier 1964), „Annales de l’Institut Pasteur” T. 106: 1964 s. 813–18 (fot.); Konopka S., Edward Pomian-Pożerski, „Służba Zdrowia” R. 16: 1964 nr 6 s. 2; Paczkowski A., Prasa i społeczność polska we Francji w latach 1920–1940, Wr. 1979; Sivert T., Polacy w Paryżu. Z dziejów polskiego życia kulturalnego w Paryżu na przełomie XIX i XX wieku, W. 1980; Śladkowski W., Emigracja polska we Francji 1871–1918, L. 1980; [Pożerski E.]., Titres et travaux scientifiques du Dr E. Pożerski, Laval 1910; – Gocel L., Ze wspomnień paryskich. Pożerscy, „Stolica” 1960 nr 7 s. 10–11 (fot.), 14; Rocznik Polonii 1954/5, London 1954; toż, 1958–9, London 1958; – „Bulletin Historique, Littéraire et Scientifique” 1882 nr 15 s. 43; „Express Wieczorny” 1960 nr 139 s. 2; „Kur. Pol. w Paryżu” 1884 nr 16 s. 2; „Przekrój” 1965 nr 1030; „Tryb. Ludu” 1964 nr 29; „Tyg. Powsz.” 1964 nr 7, 8; „Życie Warszawy” 1964 nr 25; „Wolne Słowo Pol.” 1888 nr 23; – B. Pol. w Paryżu: Mater. do Słown. Biogr. Lama; Gł. B. Lek.: Zbiory specjalne, fot.; – Twórczość malarska i literacka lekarzy. Katalog wystawy, W. 1962 s. 10 (mszp. powielany); – Zbiory Stanisława Konopki w Warszawie, bibliogr. (niepełna), listy, akwarele, fot.; – Informacje Piotra Przypkowskiego.
Teresa Ostrowska