Raczyński Edward Aleksander (1847–1926), latyfundysta, kolekcjoner i mecenas sztuki. Ur. 21 I w Dreźnie, był synem naturalnym Rogera (zob.) i Zenaidy z Hołyńskich Lubomirskiej, żony Kazimierza (zob.). Uznała go za syna Maria Gottschall, poślubiona przez ojca w tym wyłącznie celu.
Początkowo R. wychowywał się Rogalinie, guwernerem jego był Stefan Pawlicki, późniejszy filozof i zakonnik. Odziedziczył po ojcu burzliwe i ekscentryczne usposobienie. Przejęty kultem powstań narodowych, w r. 1863 usiłował uciec z Berlina, gdzie przebywał, do partyzantki. W r. 1864, po śmierci ojca, wysłany został przez swoich opiekunów Jana Działyńskiego i Kajetana Morawskiego (z Jurkowa) do gimnazjum we Wrocławiu, ale uciekł stamtąd z kolegą Rogerem Ziołeckim do Turcji, gdzie zaciągnęli się do kozaków Sadyka Paszy (Michała Czajkowskiego) i przebywali tam 3 miesiące. Odszukany przez K. Morawskiego przy pomocy pruskiego konsulatu w Konstantynopolu, dokończył nauki gimnazjalne i zdał maturę w r. 1866 w Ostrowie Wpol. Udał się do Francji, chcąc wstąpić do akademii wojskowej w St. Cyr, ostatecznie podjął studia prawnicze w Paryżu. W r. 1867 zaciągnął się do żuawów papieskich i został ciężko ranny pod Mentaną. Odnaleziony po dwóch dniach na polu bitwy, uratowanie życia zawdzięczał opiece ciotki, księżnej Zofii z Branickich Odescalchi (zob.) w Rzymie. Wróciwszy do Paryża znalazł oparcie w domu przyjaciela ojca Ksawerego Branickiego. Zdobył rozgłos romansem z jedną ze słynnych kurtyzan II Cesarstwa, zdaje się z Delphiną Delizy.
Fortunę swą (Rogalin w pow. śremskim, Brzeźnicę z przyległościami w pow. ropczyckim) nadszarpnął wskutek rozrzutności i zaniedbania majątków w kraju (sprzedać musiał klucz Dakowy-Mokre). Usiłował ją odbudować i powiększyć, angażując się w przedsięwzięcia niemal awanturnicze. Udał się do Indochin, gdzie zamierzał zorganizować fabryczną produkcję jedwabiu, lecz zakończyła się ona niepowodzeniem, gdyż został oszukany przez wspólnika.
W l. 1869–74 R. przebywał, z przerwami, w Chile, zachęcony przez przyjaciela, inżyniera górniczego Ch. Vattiera do wznowienia eksploatacji opuszczonych kopalń złota w Andach koło Valparaiso ale i to nie dało spodziewanych elektów. W r. 1870, na wiadomość o klęsce pod Sedanem, przybył do Francji i wziął udział w wojnie, walcząc jako zwykły żołnierz pod nazwiskiem Roger w armii Loary, m. in. w bitwie pod Anis. Pozostał w wojsku aż do końca wojny. W r. 1874 R. wrócił do kraju dla ratowania majątku rogalińskiego, zagrożonego bankructwem. W Krakowie, gdzie znalazł pomoc u swej ciotki (późniejszej teściowej) Katarzyny Adamowej Potockiej (zob.), zrobił furorę towarzyską jako czarujący kawaler, owiany żołnierską i podróżniczą legendą. Uwieńczył go Matejko w „Bitwie pod Grunwaldem” (młodzieniec z brodą i głową przewiązaną skrwawioną chustą – w dolnej części prawej strony obrazu). R. ogłosił trzy artykuły o tematyce politycznej w „Przeglądzie Polskim” (m. in. nie podpisany pt. Reformy i reformatorowie w Królestwie Polskim 1861–72 t. 1 s. 35–67).
Dn. 9 IV 1877 R. ożenił się z Marią z Krasińskich, córką Zygmunta (zob.). Owdowiały w r. 1884, ożenił się 30 VI 1886 z Różą z Potockich, wdową po swoim szwagrze Władysławie Krasińskim. Osiadł wówczas w Galicji. Próbował działalności na polu politycznym: w l. 1889–95 był posłem z kurii wiejskiej z okręgu Nowy Targ do Sejmu Krajowego. Uchodził za dobrego mówcę. Bardziej jednak pasjonowały go sztuki piękne. Zasłynął jako znawca i kolekcjoner malarstwa, bywał co roku na Salonie Paryskim i miał tam wyrobioną pozycję jako krytyk (nie docenił wszakże impresjonistów). W l. 1892–5 przeprowadził gruntowną renowację pałacu w Rogalinie, powierzając kierownictwo prac Zygmuntowi Hendlowi. Przez lata gromadził płótna malarzy polskich i obcych, głównie francuskich, tworząc jedną z największych i najpiękniejszych galerii na ziemiach polskich. Liczyła ona prawie 500 dzieł, w tym płótna Rembrandta, van Gogha, Ménarda, Besnarda, Matejki, Malczewskiego, Podkowińskiego, Wyczółkowskiego, Fałata. Wbrew pierwotnym planom umieszczenia jej w Poznaniu, w obawie, by galerii nie przejęły władze pruskie, umieścił zbiory w Rogalinie, gdzie w l. 1910–12 wybudował wg projektu Mieczysława Powidzkiego osobny pawilon przy pałacu. Roztaczał mecenat nad wieloma artystami, m. in. nad Jackiem Malczewskim. Wzbogacił znacznie księgozbiór w Rogalinie, zwłaszcza w zakresie literatury i wydawnictw artystycznych w językach niemieckim, francuskim i angielskim. Od r. 1879 był członkiem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Od r. 1895 (z przerwą w l. 1913–18) był prezesem Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Od r. 1924 R. prezesował Krakowskiemu Instytutowi Sztuk Pięknych, w t. r. wszedł w skład komitetu redakcyjnego czasopisma „Sztuki Piękne”. Odznaczony był orderem Piusa IX i medalem bene merenti. Od Piusa X otrzymał tajną szambelanię di spada a cappa. Zmarł 7 V 1926 w Krakowie, pochowany został w mauzoleum rodzinnym Raczyńskich w Rogalinie.
Pierwsza żona R-ego Maria Beatrix (24 VII 1850 – 24 VIII 1884), najmłodsza córka Zygmunta Krasińskiego i Elizy z Branickich, była obdarzona bogatą wyobraźnią i darem poetyckim, ale jej twórczość nie wyszła poza krąg towarzyski. W r. 1872 podobno zabiegał o jej rękę król Szwecji Karol XV, którego nagły zgon jakoby plany te przekreślił. Małżeństwo R-ego z nią okazało się nieudane, gdyż Maria zdradzać poczęła objawy choroby psychicznej, opuściła męża, zabierając małoletniego syna, przebywała we Włoszech, głównie w Wenecji, pogrążona w romansach i morfinizmie. Zmarła w Trydencie. Z tego małżeństwa R. miał syna Karola (zob.). Z drugiego małżeństwa z Różą z Potockich (zob. Raczyńska Róża) miał synów: Rogera Adama (zob.) i Edwarda Bernarda (nr. 1891), dyplomatę, ambasadora polskiego w Londynie od r. 1934, działacza emigracyjnego po drugiej wojnie światowej, autora wspomnień dyplomatycznych i rodzinnych.
Portret R-ego przez Jacka Malczewskiego (olej, 1903, własność Muz. Narod. w P.), reprod. w: Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, Wr.–W.–Kr. 1968; – Stankiewicz M., Spis przedmiotów zawartych w stu tomach Przeglądu Polskiego 1860–1891, Kr. 1891; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol.; Słown. Pracowników Książki Pol.; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych (fot.); Wpol. Słown. Biogr., s. 608; Borkowski Dunin J. S., Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lw. 1895 s. 515; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., II; Żychliński, XV 282–3; Katalog korespondencji Działyńskich, Zamoyskich i rodzin spokrewnionych ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej XVII–XX w., Wr. 1972; Pawlaczyk M., Pałac w Rogalinie, muzeum wnętrz, galeria malarstwa, Przewodnik, P. 1978 Wyd. 2., s. 23–5, 40, 54; – tenże, Portrety Raczyńskich, „Studia Muz.” [T.] 14: 1984 s. 81–126; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; toż w l. 1915–39; Veritate et Scientia. Księga pamiątkowa w 125 lecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, W. 1982 s. 216; Wojtkowski A., Edward Raczyński i jego dzieło, P. 1929; – Chłędowski K., Pamiętniki, Wr. 1951; Grzymała-Siedlecki A., Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim, Kr. 1962; Jackowski T. G., W walce o polskość, Kr. 1972; Libelt K., Listy, W. 1978; Morawski K., O Kazimierzu Morawskim, Kr. 1973; Motty M., Przechadzki po mieście, W. 1957; Raczyński E., Pani Róża, Londyn 1909 (fot.); tenże, Rogalin i jego mieszkańcy, Londyn 1964; Szematyzmy Król. Galicji, 1890–5; Wasylewski S., Czterdzieści lat powodzenia, Wr. 1959; – „Czas” 1926 nr 108, 109; „Dzien. Pozn.” 1926 nr 106; „Głos Narodu” 1926 nr 105, 106, 107; „Kur. Pozn.” 1926 nr 216; „Rzeczpospolita” 1926 nr 125; B. Jag.: rkp. 6829 II, 7728 III, 8699 III t. 5, 9015 III t. 14; B. Narod.: rkp. 10254 z. 1 s. 78; B. PAN w Kr.: rkp. 1922, 2217, 4526.
Jerzy Pietrzak