Loth Edward (1884–1944), antropolog, profesor anatomii. Ur. 3 VIII w Warszawie, w rodzinie ewangelickiej o tradycjach powstańczych; był synem Edwarda Karola, przemysłowca, i Anny z Hoserów, bratem Alfreda (zob.) i Jerzego (zob.). Do gimnazjum uczęszczał w Warszawie. W r. 1902 został wydalony z VII klasy za demonstracje przeciwrządowe. Maturę zdał jako ekstern w Baku na Kaukazie w r. 1903, ale w Rosji nie został przyjęty na uniwersytet. W Zurychu studiował przyrodę, specjalizując się w antropologii u prof. G. Rugego. W tym czasie zbliżył się do Teodora Tomasza Jeża (Zygmunta Miłkowskiego). Należał do organizacji «Zet», był prezesem koła młodzieży narodowej «Ogniwo», kierownikiem «Sokoła» w Zurychu i założycielem w r. 1904 drużyny wojskowej odbywającej regularne ćwiczenia strzeleckie. W r. 1907 uzyskał w Zurychu doktorat filozofii z zakresu antropologii (z odznaczeniem). Był asystentem przy katedrze anatomii prof. R. Bonneta w Bonn (1907–8), prof. F. Merkla w Getyndze (1908–9) i prof. M. Fürbringera w Heidelbergu (1909–12), gdzie w charakterze zastępcy profesora wykładał osteologię i syndesmologię. Jednocześnie studiował medycynę i uzyskał 27 VI 1912 w Heidelbergu doktorat medycyny (z odznaczeniem). Następnie pracował jako asystent katedry anatomii we Lwowie u prof. H. Kadyi’a, później u prof. J. Markowskiego (1912–4).
W r. 1914 L. habilitował się z anatomii i antropologii. Na podstawie ogłoszonych wyników szczegółowych badań porównawczych nad budową stopy ludzkiej i badań antropologicznych nad mięśniami Murzynów uzyskał propozycję objęcia katedry anatomii w Manili na Filipinach. Wojna światowa przeszkodziła L-owi w jej objęciu. We Lwowie L. brał żywy udział w organizowaniu sokolich drużyn wojskowych. Z wiosną 1914 r. wstąpił do «Drużyn Bartoszowych». Po wybuchu wojny wstąpił do II Brygady Legionów, gdzie organizował dział sanitarny; przeszedł całą kampanię karpacką, bukowińską i poleską. Jesienią 1915 r. był jednym z organizatorów Uniw. Warsz. W l. 1915–8 jako tymczasowo wykładający prowadził katedrę i Zakład Anatomii Prawidłowej Uniw. Warsz., pełniąc jednocześnie funkcje lekarza wojskowego, w l. 1917–8 jako naczelny lekarz Polskich Sił Zbrojnych («Polnische Wehrmacht»). Brał udział w rozbrajaniu Niemców w Warszawie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w r. 1919 został powołany na stanowisko zastępcy szefa Departamentu Sanitarnego Min. Spraw Wojsk. Został wysłany w r. 1919/20 do Paryża jako członek wojskowej misji zakupów. Po powrocie organizował Centralną Składnicę Sanitarną. Dn. 1 I 1921 podjął wykłady na Uniw. Warsz. jako prof. zwycz. anatomii prawidłowej. Wojsko opuścił w r. 1924 w stopniu pułkownika lekarza.
L. zasłużył się jako lekarz praktyk, społecznik, organizator, pedagog i naukowiec. W r. 1924 uzyskał tytuł specjalisty w zakresie balneologii i ortopedii. Założył pierwszy nowoczesny w Polsce Zakład Ortopedyczno-Chirurgiczny w Warszawie, przeniesiony później do Ciechocinka. L. należał do współwłaścicieli tego zakładu. W sezonie zajmował się ortopedią i balneologią na terenie Ciechocinka. Był prezesem Tow. Lekarzy Zdrojowych (1929–31) i jednym z inicjatorów wielkich robót zdrojowych. Należał do pierwszego Senatu Uniw. Warsz., zorganizował kilka zakładów uniwersyteckich, m. in. stworzył Muzeum Anatomiczne złożone z 3 000 preparatów; był przewodniczącym budowy Kolonii Akademickiej im. G. Narutowicza. Członek Tow. Naukowego Warszawskiego od r. 1911, jego generalny sekretarz w l. 1928–35, przeprowadzał dzieło odbudowy Pałacu Staszica. Od r. 1927 był członkiem korespondentem krajowym Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, od 1934 członkiem czynnym krajowym Wydziału Lekarskiego PAU. Zainicjował i założył w r. 1926 Polskie Tow. Anatomiczno-Zoologiczne, którego został sekretarzem generalnym i redaktorem naczelnym wydawnictwa „Folia Morphologica”.
Inicjator i sekretarz (od 1926) Comité International des Recherches sur les Parties Molles, opracowywał L. dla niego kwestionariusze do prowadzenia badań na całym świecie. W r. 1928 sekretarzował na generalnym XI Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich i od tego czasu nieprzerwanie należał do delegacji stałej zjazdów. W r. 1931 organizował w Warszawie zjazd Association des Anatomistes. W r. 1933 został członkiem Fińskiej Akademii Nauk. Interesował się sztuką i sportem i brał żywy udział w licznych organizacjach sportowych. Wykładał anatomię w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Był prezesem Związku Hallerczyków. Zwalczany przez sanację, z czasem ograniczył swoją działalność do pedagogicznej i naukowej. Stworzył własną szkołę, która zajmowała się człowiekiem w perspektywie czasu biologicznego, głównie jego częściami miękkimi i, w odróżnieniu od innych, badała tylko części zwykłe w ich zmienności rasowej. Posiadał trzecią na świecie kolekcję małp zakonserwowanych w całości. Z jego pracowni ukazało się wiele prac. Habilitował 7 docentów, z których 5 objęło katedry. Przyjeżdżali do niego uczeni z kraju i zza granicy. Sam odbył liczne studia muzealne i podróże naukowe do różnych krajów Europy, Ameryki i Afryki. Prowadził wykłady we Francji i Stanach Zjednoczonych.
L. pozostawił ok. 100 prac poświęconych anatomii i antropologii, zwłaszcza antropologii części miękkich. Do najważniejszych należą: Beiträge zur Anthropologie der Negerweichteile. Muskelsystem (Stuttgart 1912), uznana za przełomową i nagrodzona Prix Broca, Badania anatomiczne nad mięśniami murzynów (W. 1913), Antropomorfologia mięśni. Problemat normalnej budowy człowieka. Część I. Mięśnie tułowia („Arch. Nauk Antropol.” 1921), Nauka o nerwach obwodowych (w: A. Bochenek: Anatomia człowieka, t. 4., Kr. 1925), Traité international de l’anthropologie morphologique (Paris 1930), Antropologie des Parties Molles (W.–Paryż 1931), omawiająca zmienność osobniczą części miękkich człowieka w ujęciu porównawczym, nagrodzona Prix Hollandais, i dwa pierwsze tomy trylogii Ku szczytom człowieczeństwa, będącej syntezą prac nad zmiennością człowieka: T. I: Człowiek przeszłości (W. 1938, wyd. 2. W. 1953) i T. II: Człowiek teraźniejszości (P. 1956); trzeci tom pt. Człowiek przyszłości pozostał w rękopisie.
W r. 1939 po wybuchu drugiej wojny światowej L. brał udział w obronie Warszawy, organizując sanitariat i kierując największym zespołem szpitalnym, jakim był Zastępczy Szpital Okręgowy z kilkunastoma filiami. Podczas okupacji prowadził szeroko zakrojoną akcję pomocy i rehabilitacji inwalidów wojennych, pracując w Zakładzie Przyrodoleczniczym i w Filii Szpitala Okręgowego, od r. 1941 kierując ponadto Zakładem Przeszkolenia Inwalidów i Protezownią Warszawską, Lwowską i Krakowską, pracując w Polskim Czerwonym Krzyżu. Brał też czynny udział w tajnym nauczaniu w Szkole Zaorskiego i w tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. Dwukrotnie był więziony na Pawiaku. Podczas powstania 1944 r. jako szef sanitarny Mokotowa organizował służbę zdrowia. Zginął od bomby lotniczej na posterunku opatrunkowym na Mokotowie 15 IX 1944, z żoną i córką. Pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Był odznaczony Komandorią Węgierskiego Krzyża Zasługi, trzykrotnie Krzyżem Walecznych, Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości i Mieczami Hallerowskimi. Był żonaty z Jadwigą z Niemiryczów (1882–1944), doktorem medycyny, miał syna Felicjana (ur. 1914), doktora medycyny, chirurga, i córkę Helenę Marię (1916–44), magistra filozofii, historyka sztuki, żonę inż. Jerzego Giżyckiego.
Wrzosek A., Bibliografia antropologii polskiej, Wr. 1959 I (spis prac L-a); Enc. Trzaski; W. Enc. Powsz., (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Biogr. Lexikon d. hervorr. Ärzte; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, (fot.); Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Peretiatkowicz A., Sobeski M., Współczesna kultura polska, P. 1932; Zieliński, Mały słownik pionierów; – Budrewicz O., Lothowie (Sagi warszawskie), „Stolica” 1971 nr 28 (fot.); Czekanowski J., E. L. (3 VIII 1884 – 15 IX 1944), „Przegl. Antropol.” T. 14: 1946–7 s. 164–78; Demel M., Mogiły lekarskie na cmentarzach warszawskich, „Arch. Hist. Med.” T. 29: 1966 nr 4 s. 458; Manteuffel L., Prof. dr med. i fil. E. L. (1884–1944), „W Służbie Zdrowia” R. 1: 1946 nr 7 s. 5–7; Manteuffel T., Uniwersytet Warszawski w latach 1915/6–1934/5. Kronika, W. 1936; tenże, Uniwersytet Warszawski w latach wojny i okupacji. Kronika. 1939/40–1944/5, W. 1948; Różycki S., E. L., „Now. Lek.” R. 52: 1945 nr 11 s. 1–3 (fot.); Wojciechowski Z., E. L. (1884–1944), „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 31/8: 1938–45 s. 218–9; tenże, Prof. dr. med. i fil. E. L. 1884–1944, „Folia Morphologica” T. 1 (9): 1950 nr 1 s. 172–4 (fot.); Woźniewski Z., Materiały do prac Komisji Stabilizacyjnej Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego z roku 1919, „Arch. Hist. Med.” T. 29: 1966 nr 3 s. 293–301; – L. E., Opieka nad inwalidami polskimi w latach 1939–1943, „Arch. Hist. Med.” T. 31: 1968 nr 3/4 s. 297–361; „Spraw. PAU” 1939–44 [druk.] 1945 s. 9; Uczeni o sobie, „Wiedza i Życie” R. 10: 1935 nr 10 s. 786; – „Roczn. Lek. Rzpltej Pol.” na r. 1936, W. 1936; toż na r. 1938, W. 1938; „Roczn. PAU” 1927/8 [druk.] 1929 s. XXX; toż za l. 1929/30 [druk.] 1931 s. XXXIV; toż za l. 1939/45 s. LXXI–LXXII, 113; „Tyg. Ilustr.” 1915 nr 47 s. 670 (fot.), 1916 nr 22 s. 257 (fot); – Gł. B. Lek.: Akta Izby Lekarskiej T. 513/6; Red. PSB: Autobiografia L-a; – Materiały biograficzne i dyplomy w posiadaniu syna Felicjana i jego informacje.
Teresa Ostrowska