Stawecki Edward Michał Zachariasz (1829–1866), powstaniec, wydawca.
Ur. 6 IX w Odechowie (pow. radomski) w rodzinie szlacheckiej, był synem Andrzeja, dzierżawcy wsi Odechów, i Teresy z Biernawskich; miał trzech braci: Adama Jana, Sylwestra Kazimierza i Zachariasza Andrzeja.
S. ukończył Gimnazjum Wojewódzkie w Piotrkowie. W r. 1849 walczył na Węgrzech w legionie polskim gen. Józefa Wysockiego i dosłużył się stopnia porucznika. Po upadku powstania węgierskiego został uwięziony przez Austriaków, a następnie wydany władzom rosyjskim. Skazany na trzy lata twierdzy i przykucie do taczek, odbywał karę w więzieniu w Zamościu, gdzie zapadł na gruźlicę. Prawdopodobnie wówczas spisał «dużo zajmujących, a nawet ważnych notatek z kampanii węgierskiej»; widziała je żona Augusta Wilkońskiego, współwięźnia S-ego, Paulina Wilkońska, wg której S. «poetyczne zawsze miał usposobienie». Po wyjściu z więzienia, za namową kpt. Józefa Grygowicza, towarzysza z czasów kampanii węgierskiej, przyjechał w r. 1852 do Kalisza. Niebawem przeniósł się stąd do pobliskiego Opatówka, majątku Ignacego Radoszewskiego; pracował tam jako nauczyciel i wychowawca jego synów, Józefa i Stanisława.
W związku z przewidywaną sprzedażą podupadłych dóbr opatowieckich (doszło do niej w marcu 1859) S. zakończył pracę guwernera i przeniósł się w r. 1858 do Warszawy. Opublikował własnym kosztem pierwszą pracę poświęconą zabytkom Kalisza na tle jego dziejów pt. Album kaliskie (W. 1858), w postaci czterech zeszytów jako serię I (zaplanowana na sześć zeszytów, seria II nie została zrealizowana), z rysunkami Stanisława Barcikowskiego, nauczyciela kaligrafii i rysunków w kaliskiej Wyższej Szkole Realnej. Opierając się na dokumentacji z archiwum w Kaliszu, napisał Wstęp oraz opracował objaśnienia do ilustracji przedstawiających dwadzieścia najważniejszych zabytków sztuki w tym mieście. W tym czasie związany był z tzw. millenerami, zwłaszcza Edwardem Jurgensem i Władysławem Gołemberskim; prawdopodobnie wraz z nimi uczestniczył w utworzeniu funduszu, który pozwolił na zakupienie czasopisma „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” i od 1 I 1859 figurował jako jego wydawca i właściciel (do sprzedaży pisma Aleksandrowi Niewiarowskiemu 3 XII 1860). W r. 1861 przeniósł się do Częstochowy, gdzie pracował jako urzędnik (dozorca) Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, a także uczestniczył w manifestacjach patriotycznych. Dn. 11 V t.r. z powodu «podburzania do niespokojności» został aresztowany z czterema mieszkańcami Częstochowy i na krótko uwięziony w warszawskiej Cytadeli Aleksandryjskiej.
Po wybuchu powstania styczniowego w r. 1863 wstąpił S. do partii płk. Apolinarego Kurowskiego, tymczasowego naczelnika woj. krakowskiego i jako jeden z najzdolniejszych jej oficerów brał udział w potyczkach w pow. olkuskim. Dowodził oddziałem piechoty (liczącym 50 strzelców), m.in. 7 II t.r. w udanym ataku na stację i komorę celną w Sosnowcu. Dn. 9 II został mianowany w Dąbrowie dowódcą oddziału kosynierów. Po klęsce oddziału Kurowskiego w bitwie pod Miechowem (17 II) zbiegł do Galicji, wkrótce jednak wrócił do powstania wstępując do oddziału gen. Mariana Langiewicza, naczelnika woj. krakowskiego i (od 10 III) dyktatora. Po klęsce Langiewicza w bitwie pod Grochowiskami (18 III) przybył wraz z grupą 30 ludzi w okolice Łysej Góry i przyłączył się do oddziału mjr. Dionizego Czachowskiego (od kwietnia – naczelnika woj. sandomierskiego), w którym walczył jako dowódca kompanii kosynierów, awansowany w kwietniu do stopnia kapitana. Brał udział w zwycięskich bitwach pod Grabowcem (16 IV) i Stefankowem (22 IV), gdzie dowodził dwiema kompaniami kosynierów w sile stu ludzi; otrzymał potem stopień majora. Na początku maja, z rozkazu Rządu Narodowego przyprowadził do oddziału żołnierzy niesubordynowanego Faustyna Grylińskiego. Uczestniczył w zwycięskich potyczkach pod Borią, Jeziorkiem i Ostrowcem (4–5 V), w przegranej bitwie pod Rzeczniowem (6 V) i udanej operacji pod Białobrzegami (29 V), gdzie zmuszono oddział rosyjski do ucieczki. Prawdopodobnie po klęsce Czachowskiego pod Ratajami i rozpuszczeniu przez niego oddziału w lasach wąchockich, w czerwcu przedostał się S. do Galicji. Po raz kolejny włączył się do powstania jesienią wraz z Czachowskim, jednak po rozbiciu oddziału w bitwie pod Krempą (6 XI) i śmierci jego dowódcy, ponownie zbiegł do Galicji. Wydany przez Austriaków władzom rosyjskim, został skazany na śmierć. Wyrok złagodzono na 25 lat ciężkich robót na Syberii; choremu na gruźlicę, w drodze łaski wyjątkowej, zezwolono pozostać w więzieniu w Radomiu, gdzie zmarł 4 IV 1866.
S. był żonaty (od 17 VI 1854) z Zofią Atanazją Teoną z Grygowiczów (ur. 1834), córką Karola Konstantego Grygowicza (zob.), z którą miał córkę Franciszkę Teonę Józefę (ur. 7 III 1855), zamężną za powstańcem i urzędnikiem Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, Władysławem Jastrzębowskim, synem Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego (zob.).
W powstaniu styczniowym uczestniczyli również dwaj bracia S-ego: starszy Adam Jan (zm. po 1868), kupiec, walczył na terenie Sandomierskiego pod dowództwem gen. Józefa Hauke-Bosaka i 20 IV 1863 został mianowany kapitanem; po klęsce powstania wyemigrował do Francji i zamieszkał w Tuluzie; młodszy Sylwester Kazimierz, oficer huzarów rosyjskich, w lutym 1863 wyjechał z Warszawy, aby zaciągnąć się do jednego z oddziałów powstańczych; został aresztowany i skazany na śmierć lub zesłany na Syberię.
Enc. Org., XXIV; Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832–1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, Wr. 1990; Wpol. Słown. Biogr. (błędne miejsce ur.); – Sęczys, Legitymacje Król. Pol.; – Długosz S., Czachowski, P. 1914 s. 136; Giełżyński W., Prasa warszawska 1661–1914, W. 1962 s. 289, 486; Osiemnaście wieków Kalisza, P. 1961 II 112–13, 116–18, 120–1; Pietrzykowski R., Dionizy Czachowski 1810–1863, W. 1983; Prasa polska w latach 1661–1864, W. 1976; Raciborski J., Opatówek, „Ziemia” R. 7: 1922 nr 4 s. 124–5; Stefański K., Kalisz w latach 1848–1861, Kalisz 1935 s. 31–2 (fot.); Tokarz W., Kraków w początkach powstania styczniowego i wyprawa na Miechów, Kr. 1914 II 77–8, 126; Tomaszewski E., Kształtowanie się kapitalistycznych przedsiębiorstw prasowych w Warszawie (1851–1860), W. 1968 s. 63; Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863–1864, Rapperswil 1913 s. 131–2, 160; – Drążkiewicz A., Wspomnienia Czachowczyka z 1863 r., Lw. 1890 s. 79, 83, 150; Prasa tajna, cz. 1; Ruch rewol. 1861 r. w Król. Pol.; Wilkońska P., Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie, Oprac. Z. Lewinówna, Red. J. W. Gomulicki, W. 1959; Wilska S., Pamiętnik o Ignacym Chmieleńskim, Wr. 1952 s. 116; Wiśniewski F., W oddziale Czachowskiego (Urywek z pamiętnika), w: W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego 1863–1903, Lw. 1903 s. 492; Zapomniane wspomnienia, Oprac. E. Kozłowski, W. 1981 s. 482 (wydawca częściowo mylnie identyfikuje S-ego z bratem, Adamem Janem); – „Bibl. Warsz.” 1866 t. 2 s. 471; „Tyg. Ilustr.” 1866 cz. 2 s. 9; – AP w P.: Księgi metrykalne paraf. katol. zaboru rosyjskiego, Kalisz, paraf. p. wezw. św. Mikołaja 1854, sygn. 16 nr 25 (akt ślubu S-ego), 1855 sygn. 17 nr 99 (metryka chrztu córki, Franciszki); AP w Radomiu: USC paraf. rzymskokatol. Odechów 1829, nr 114 (metryka chrztu z wody S-ego), USC paraf. rzymskokatol. w Radomiu nr 155 (akt zgonu S-ego); Paraf. p. wezw. NMP w Kaliszu: sygn. 31 nr 359.
Bibliogr. dot. braci S-ego: Nowolecki, Pamiątka dla rodzin pol., s. 149; – Kozłowski E., Generał Józef Hauke-Bosak, 1834–1871, W. 1973; – Dok. Wydz. Wojny; Zapomniane wspomnienia, Oprac. E. Kozłowski, W. 1981.
Zbigniew Chodyła